Digitalizovane knjige o Srbima u Dalmaciji

6 komentara

1. 4. oktobar 2017. u 18:20

   Vojislav Ananić

   PRAVOSLAVNO STANOVNIŠTVO DALMACIJE PREMA POPISIMA SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE (1835-1850)

   Istoriografija je prepoznala demografska istraživanja kao odličan instrument za kvalitetniji uvid u uslove života, navike i običaje stanovništva ili etničke i socijalne grupe na određenom prostoru. Proučavanje istorije srpskog naroda u Dalmaciji tokom austrijske vla- sti (1797-1806, 1815-1918) nemoguće je bez sagledavanja osnovnih poda- taka o broju i razmeštaju pripadnika istog u datoj oblasti. Za period prve polovine 19. veka informacije takvog karaktera dosta su oskudne. Korišćenjem sačuvanih popisa/šematizama Srpske pravoslavne crkve u Dalmaciji moguće je unekoliko popuniti prazninu i zainteresovanoj javnosti ponuditi do sada uglavnom nepoznate i kvalitetne statističke podatke neophodne za dalji naučnoistraživački rad. Na temelju raspoloživih informacija predstavljen je pregled promene broja pravoslavnog stanovništva po distriktima i parohijama Eparhije dalmatinske sa godišnjim stopama rasta.
   Dalmacija je prema odredbama Bečkog kongresa 1815. definitivno pripala Habzburškoj monarhiji i ostala u njenom posedu kao posebna krunovina sve do propasti carstva 1918. Pravoslavno, mahom srpsko, stanovništvo oblasti bilo je sa verskog aspekta organizovano u posebnoj Eparhiji dalmatinskoj, koja je jurisdikciono potpadala pod Karlovačku mitropoliju, vrhovnu versko-političku organizaciju srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji. Mitropolija je u skladu sa svojim potrebama i interesima sporadično vodila evidenciju vernika sa prostora čitavog carstva. U tu svrhu lokalne crkvene vlasti bile su dužne da po zahtevu ili samoinicijativno dostavljaju podatke o broju vernika, sveštenika, crkava ili drugih statističkih informacija upravi u Sremskim Karlovcima. Najraniji dokument ovakve vrste kojim raspolažemo čuva se u Arhivu SANU u Sremskim Karlovcima (ASANUK) pod naslovom „Spisanije sveštenstva, naroda, parohija eparhije Dalmatinske” i datira iz 1835. Rukom pisan, sastavljen je na traženje Mitropolije i sadrži podatke o broju vernika, sveštenika (sa imenom), crkava (sa imenom), za sve parohije u eparhiji pojedinačno. Celokupan broj pravoslavnih objavio je akademik Slavko Gavrilović 1973. godine. Veoma slični (ali ne u potpunosti identični) podaci za istu godinu objavljeni su u Srbsko-dalmatinskom almanahu. U kasnijem periodu eparhija je očigledno slala slične izveštaje veoma često, i pristupila njihovom publikovanju u štampanoj formi sa još većim obimom informacija. Narodna biblioteka Srbije čuva u svojim depoima ukupno 10 primeraka profesionalno štampanih statističkih pregleda pravoslavne crkve u Dalmaciji (Šematizama) koji su izlazili sukcesivno u periodu 1840-1849. Štampani su na italijanskom jeziku i sadrže pregled pravoslavnog sveštenstva (sa imenima sveštenika, datumima rukopoloženja itd.), parohija (sa pripadajućim mestima), broj vernika, broj i imena đaka bogoslovije u Zadru. Ovakvi šematizmi su očigledno bili slati i Mitropoliji umesto do tada rukom ispisanih popisa. Neke podatke o broju vernika i imena nadležnih sveštenika po parohijama u 1840. objavio je Petar Oluić 1971. godine. Za potrebe ovog rada korišćen je i znatno poznatiji popis Eparhije dalmatinske iz 1850, koji je objavljen u Srbsko-dalmatinskom magazinu. Pomenuti almanah/magazin izlazio je kao časopis od 1837. i u mnogim izdanjima sadrži dragocene statističke podatke, koji očigledno potiču od crkvenih vlasti.

   PRAVOSLAVNO STANOVNIŠTVO DALMACIJE 1835-1850.

   Statistika i tehničke mogućnosti toga vremena nisu bile na nivou kakav je danas uobičajen. Nemar, metodološka neusklađenost, nedostatak informacija i nepostojanje danas uobičajenih pomagala uslovili su zasigurno veći broj grešaka sa kojima je neophodno računati prilikom upotrebe statističkih dokumenata iz 19. veka. Izvori korišćeni za ovaj rad sadrže detaljne podatke o broju pravoslavnih žitelja po parohijama i distriktima ali ne i pojedinim selima (osim u slučaju za 1850). Od izuzetne važnosti je sagledavanje jurisdikcionih područja pojedinih parohija, pošto je vremenom očigledno dolazilo do čestih i većih promena (posebno 1848) iako su imena parohija ostajala ista. Kada se to ne bi uzimalo u obzir, poređenjem broja stanovnika za pojedine parohije u različitim godinama stvarala bi se pogrešna slika o demografskim procesima koji su se tamo dešavali. Potrebno je naglasiti da u Dalmaciji mnogobrojna naselja sa pravoslavnim stanovništvom nisu pripadala isključivo jednoj parohiji. Različiti delovi istog naselja jurisdikciono su potpadali pod različite parohije, što dodatno otežava kontrolu izračunatih podataka, pošto nije moguće utvrditi promene u jurisdikciji i na nivou pojedinih domaćinstava. Pomalo nesređeno stanje bilo je primetno i savremenicima.11 Nedostaci statistike 19. veka i ostali pomenuti problemi ostavljaju mogućnost da su podaci u našim analizama u nekim slučajevima neusklađeni.
   Eparhija dalmatinska prema popisu za 1835. bila je organizovana u ukupno 13 Nadzirateljstava (Zadarsko, Benkovačko, Skradinsko, Kistanjsko, Strmičko, Kninsko, Šibeničko, Dragovićko, Dubrovačko, Kastelnovsko, Kotorsko, Budvansko i Istarsko). Kasnije su parohije regrupisane u 14 Distrikata (Šematizmi na italijanskom jeziku ove upravne celine nazivaju Distriktima dok Srbsko-dalmatinski magazin koristi i naziv Pokrajine): Zadarski, Obrovački, Skradinski, Kninski, Drniški, Šibenički, Sinjski, Imotski, Neretvanski, Dubrovački, Kastelnovski, Kotorski, Budvanski i Istarski). Sistem se nije menjao sve do 1846, kada je sprovedena upravna reorganizacija kojom su formirana još dva nova distrikta (Benkovački i Vrlički), i parohije su nešto drugačije raspoređene.
   Promene u jurisdikciji pojedinih parohija zajedno sa brojem vernika za čitav period predstavljamo u tabelarnoj formi:
   Sistem distrikta i raspored parohija doživeli su značajnije pro- mene 1846, formiranjem Benkovačkog i Vrličkog distrikta.
   Zbog boljeg pregleda i mogućnosti komparacije, podatke za period 1846-50. grupisali smo prema upravnoj organizaciji kakva je postojala u periodu 1840-46 (zbog toga su podaci za Benkovački distrikt razdvojeni). Za svaku parohiju navedena je i pripadnost distriktu prema novoj organizaciji, uvedenoj 1846. Spisak naselja pod jurisdikcijom pojedinih parohija, ukoliko nisu posebno navedene promene, isti je kakav je važio za 1845.
   Sagledavanje promena u jurisdikciji pojedinih parohija omogućava da se objasne mnoge, na prvi pogled nelogične razlike u broju stanovnika iz godine u godinu (npr. u slučaju parohija Maini, Radovići, Gošići itd.). Postoji i velik broj slučajeva u kojima nismo sasvim u mogućnosti da objasnimo drastične promene broja stanovnika (npr. u slučaju parohija Gorović, Krimovice, Gornje i Donje Ledenice itd.). Uzroke tih promena treba tražiti u jurisdikcijama parohija na nivou pojedinih domaćinstava (u slučaju naselja koja pripadaju različitim parohijama), netačnostima ili revizijama popisa (slučaj parohije Glavatići 1848) i prepisivačko- štamparskim greškama. Bez obzira na pomenute probleme, kvalitet raspoloživih podataka sasvim je dovoljan kako bi se sagledale osnovne tendencije razvoja pravoslavnog stanovništva kako na nivou distrikata, tako i u čitavoj Dalmaciji. Zbog teritorijalno-upravnih promena koje su se odigrale u periodu koji istražujemo, bilo je neophodno prilagoditi podatke jednom unificiranom sistemu. Veoma mali broj naselja koja su jurisdikciono menjala ne samo parohije nego i distrikte, omogućava da se podaci grupišu gotovo savršeno. Uzimajući za uzor sistem distrikata iz perioda 1840-45, u mogućnosti smo da prikažemo razvoj pravoslavnog stanovništva za svih 12 godina, odnosno za period 1835-1850. Razvoj ukupnog pravoslavnog stanovništva Dalmacije u periodu koji posmatramo moguće je i grafički prikazati, čime se dobija bolji i pregledniji uvid u intenzitet priraštaja.
   Uočljivo je da intenzitet priraštaja nije bio ravnomeran tokom čitavog perioda. Poređenjem podataka iz navedenih godina proizilazi da su tridesete godine u načelu bile dosta nepovoljne po razvoj pravoslavnog stanovništva, dok je u četrdesetim, sve do 1848, zabeležen značajan rast. Tada, međutim, nastaje nagli pad, koji će biti zaustavljen 1849. Čime objasniti ovako drastičan pad pravoslavnog stanovništva u 1848? Da li se radi o većem pomoru, iseljenju ili takođe nekoj grešci popisa? Prema nekim podacima smanjenje broja pravoslavnih stanovnika možda je uzrokovano smanjenjem nataliteta i povećanom smrtnošću krajem četrdesetih godina.
   Neravnomernost priraštaja nije se odnosila samo na pojedine periode, nego su vidljive i znatne varijacije na lokalnom nivou. Poređenjem podataka popisa za nekoliko perioda po pojedinim distriktima postaju vidljive velike razlike u stopama priraštaja po oblastima eparhije. Severne oblasti u unutrašnjosti, sa većim brojem pravoslavnih stanovnika, beleže znatno pozitivnije trendove od manjih zajednica. Prostor oko Boke iskazuje dosta oscilacija u različitim vremenskim intervalima. tokom perioda 1835/50. u %, i prema Godišnjem Geometrijskom proseku u %% (prema sistemu distrikata 1840-45).
   Pravoslavno stanovništvo Dalmacije tokom prve polovine 19. veka činilo je neprestano blizu petine ukupnog stanovništva Na temelju raspoloživih izvora moguće je zaključiti da se pravoslavna zajednica nije razvijala u svim oblastima ravnomerno, nego je pozitivan priraštaj zabeležen isključivo u regionima gde je stanovništvo živelo u većem broju i bilo homogenije. Ubedljivo najviše stope priraštaja zabeležene su u oblastima u unutrašnjosti Dalmacije, na njenom severu (Kninska Krajina), dok su manje pravoslavne zajednice u urbanijim sredinama, poput Šibenika ili Dubrovnika, stalno bile u opadanju. Prostor na jugu oko Boke Kotorske karakteriše rast populacije, sa većim oscilacijama u pojedinim periodima. Izgleda da je samo veća koncentracija stanovnika iste veroispovesti na određenom prostoru omogućavala i konstantno pozitivan prirodni priraštaj. Tokom godina 1848/49. usporen je priraštaj u čitavoj Dalmaciji, ali je indikativno to da su se negativne posledice snažnije osetile na jugu nego na severu.

   Nino Delić

   SAŽETAK: Rad je posvećen prezentaciji i analizi statističkih podataka o broju i razmeštaju pravoslavnog stanovništva Dalmacije u periodu 1834-1850. prema do sada uglavnom nekorišćenim popisima/šematizmima Srpske pravoslavne crkve. Podaci su dostupni za 12 godina (1835, 1840- 1850) i informišu o broju pravoslavnih žitelja u čitavoj pokrajini i prema nižim crkvenim upravnim oblastima (distrikti, parohije). Na temelju izvora moguće je i rekonstruisati upravni sistem Srpske pravoslavne crkve, jurisdikciona područja pojedinih parohija i njihove promene.

   KLJUČNE REČI: pravoslavno stanovništvo, Dalmacija, šematizmi, popisi, statistika, 19. vek, demografija

   UDC 314.1(=163.41)(497.5 Dalmaciia)”1835/1850′ Građa

   IZVOR: ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA ISTORIJU, 87, NOVI SAD, 2013.

   Odgovori

2. 7. decembar 2017. u 06:00

   Vojislav Ananić

   Srbi u Dalmaciji od ujedinjenja do sloma Jugoslavije (1918–1941)

   kratak osvrt

   U radu je razmotreno nekoliko bitnih pitanja iz istorije Srba u Dalmaciji u međuratnom periodu: pokušaji prevladavanja nasleđene zaostalosti i nerazvijenosti uz pomoć Privredno-kulturne matice za severnu Dalmaciju, prosvetne prilike, uloga episkopa Irineja Đorđevića, srpska iskustva hrvatskog naciona-lizma. Tokom celog 19. veka srpski narod u Dalmaciji nalazio se pod vlašću Habzburške monarhije. Njenim nestankom s političke karte Evrope posle Velikog rata, Dalmacija je, mada ne cela, ušla u sastav novostvorene države Kraljevine Srba, Hrvata, Slovenaca, odnosno Kraljevine Jugoslavije. Međutim, oslobođenje Dalmacije nije se odvijalo bez teškoća, već je trajalo nekoliko godina. Čim je potpisano primirje novembra 1918, italijanska vojska je zaposela određena područja na istočnom Jadranu i držala ih sve do 1921, odnosno 1923. godine, kada su pripojeni jugoslovenskoj Kraljevini. Pod Italijom su posle toga ostali Istra (osim Kastava), Zadar, Cres, Lošinj, Lastovo, Palagruža, Rijeka. U Dalmaciji je u to vreme živelo 17% pravoslavnog srpskog stanovništva (106 132), najviše u kotorskom, benkovačkom i kninskom srezu, kao i u vrličkoj opštini sinjskog sreza i u skradinskoj opštini šibenskog sreza. Drugim rečima, Srbi su u kompaktnijim masama bili prisutni u severnoj Dalmaciji, i to u njenim kontinentalnim delovima: Ravnim kotarima, Bukovici, Kninskom, Kosovom i Petrovom polju. Na Primorju ih je bilo u Karinu, kod Zadra, Biograda, Skradina i Šibenika. Uredbom o podeli zemlje na 33 oblasti (1922), sva ta područja našla su se u sastavu Splitske oblasti, dok su se dubrovački, korčulanski, metkovski i makarski srez našli u okviru Dubrovačke oblasti. Godine 1929. izvršena je nova administrativna podela, pa su Dalmaciju obuhvatile Primorska i Zetska banovina. Primorska banovina pokrivala je područje severne Dalmacije, gde je bila najveća koncentracija Srba, a 1939. Spojena je sa Savskom banovinom u Hrvatsku banovinu, kojoj je priključen i dubrovački srez. Tako je Zagreb preuzeo kontrolu i nad Srbima u Dalmaciji. Veliki rat zaustavio je kulturni i ekonomski preporod srpske Dalmacije započet u prethodnom periodu. Srbi su posle ujedinjenja ostali bez „Srpske zore” koja je stipendirala školovanje budućih učitelja, Savez srpskih privrednih zadruga na Primorju fuzionisao se s Glavnim savezom srpskih zemljoradničkih zadruga u Beogradu, Srpska centralna banka za Primorje integrisala se sa Srpskom bankom iz Zagreba i postala njena filijala, nije obnovljen rad Matice srpske u Dubrovniku, propale su brojne zadužbine i fondovi, čitaonice, pevačka društva i druge ustanove koje su pred rat poletno osnivane. Zbog italijanske okupacije prestale su s radom bogoslovija u Zadru i učiteljska škola u Arbanasima. Veliki problem za srpsko stanovništvo iz zaleđa predstavljao je gubitak Zadra, koji je Bukovčancima i Kotaranima bio najbliži i najupristupačniji trgovački centar u kome su mogli da prodaju svoje proizvode. Iako nisu raspolagali prirodnim predispozicijama – vodenim tokovima i plodnom zemljom – za intenzivnije bavljenje poljoprivredom, u predelima Dalmacije naseljenim pretežno Srbima poljoprivreda je ipak bila najzastupljenija privredna grana. Preovladavali su sitni seljački posedi, a agrarnom reformom, koja se zbog otpora zemljoposednika i usled neregulisanih odnosa s Italijom koja je držala deo teritorije Dalmacije odvijala veoma sporo, do 1941. godine podeljeno je 30–35 000 hektara zemlje. Fabrika gotovo da i nije bilo u srezovima s većinskim srpskim stanovništvom. One su bile raspoređene u primorskim mestima, naročito u Splitu i Šibeniku, kao i na ostrvima. Izrazito agrarnog karaktera, srpsko društvo u Dalmaciji bilo je zaostalo i nerazvijeno. Većina stanovništva živela je na selu, u lošim i nehigijenskim uslovima, u prizemnim kamenim kućama potleušama, deleći stambeni prostor sa stokom, hraneći
   se slabo i jednolično, oskudevajući u vodi, pijući mnogo alkohola, iscrpljujući se napornim radom, lišena odgovarajuće zdravstvene zaštite koja bi joj pomagala da se nosi sa zaraznim i drugim bolestima, posebno s veoma raširenom tuberkulozom i malarijom. I pored sopstvenih napora i izvesnih, mada sasvim nedovoljnih ulaganja države u ovaj kraj, Srbima nikako nije polazilo za rukom da prevladaju nasleđenu zaostalost i poboljšaju životni standard. Oni su bili ogorčeni činjenicom da je država odvajala znatna novčana sredstva za Primorje, za razvoj pomorskog saobraćaja, obavljanje građevinskih radova u primorskim lukama, unapređivanje školstva, turizma i rudarstva, dok za potrebe kontinentalnih predela nije imala sluha. O tome šta učiniti kako bi se situacija u zaleđu promenila nabolje, raspravljalo se na sastanku u Zemuniku kod Zadra, 17. oktobra 1925. godine. Sastanak je održan na inicijativu dvojice sveštenika, rimokatoličkog Šime Lukića i pravoslavnog Lazara Matića, i prisustvovalo mu je više od 60 predstavnika Ravnih kotara različitih veroispovesti i stranačke pripadnosti, zadrugara, učitelja i sveštenika. Prisutni su bili i šef poljoprivrednog odeljenja oblasne uprave Stanko Ožanić, upravnik Zadružnog saveza dr Bervaldi i narodni poslanik Radikalne stranke dr Uroš Desnica. U razgovorima koji su vođeni tom prilikom konstatovano je da se mora raditi u više pravaca: na iskorenjivanju malarije, unapređivanju poljoprivredne proizvodnje – posebno uz pomoć ustanove uzornih ratara, na formiranju jednog kulturnog, administrativnog i privrednog središta kakvo je pod Habzburgovcima bio Zadar, na podizanju osnovnih škola, popravljanju puteva i sl. Nekoliko godina kasnije, 1928, formiran je akcioni odbor za „podizanje severne Dalmacije”. U saopštenju objavljenom pred početak rada, odbor je izrazio zabrinutost zbog saobraćajne izolovanosti tog područja, što onemogućava uspostavljanje ekonomskih i trgovinskih veza s drugim krajevima države. Šibenik, iako udaljen od severne Dalmacije, nije imao železničku komunikaciju s njom, pa nije mogao da preuzme funkciju koju je ranije imao Zadar kao zaleđu najbliži trgovački centar. Usled izostajanja državne intervencije, grupa intelektualaca je došla na ideju da osnuje organizaciju koja će se, uz oslonac na učitelje, sveštenike i druge pripadnike lokalne elite, posvetiti radu na ekonomskom i kulturnom preporodu severne Dalmacije. Ta organizacija, pod imenom Privredno-kulturna matica, osnovana je 27. juna 1928. godine u Kninu. Na osnivačkoj skupštini bilo je prisutno oko 200 osoba, među njima i Niko Novaković, predsednik oblasne skupštine, Šime Bradić, predsednik oblasnog finansijskog odbora, Tesić, izaslanik velikog župana, delegati iz raznih opština i dr Steva Metličić i dr Uroš Desnica, radikalski prvaci iz severne Dalmacije. Učesnici skupštine nisu se slagali u vezi sa sedištem Matice, pošto su neki od njih smatrali da bi to trebalo da bude Šibenik, a drugi, koji su na kraju preovladali, predlagali su Knin. Tom prilikom izabran je i upravni odbor Matice, pod rukovodstvom sveštenika i velikog pregaoca na polju kulturno-prosvetnog rada u severnoj Dalmaciji Lazara Matića i dr Desnice. Zadatak Matice bio je da se bavi osnivanjem i pomaganjem škola, kurseva, predavanja, poljoprivrednih stanica, objavljivanjem popularnih stručnih listova i knjiga, nabavkom veštačkog đubriva, sredstava za zaštitu bilja i poljoprivrednih mašina i njihovom podelom po povoljnim cenama, osnivanjem i afirmisanjem zadruga, posredovanjem kod vlasti, a sve sa ciljem da se pokrenu i poboljšaju sva ekonomska i kulturno-prosvetna pitanja severne Dalmacije. Iako su opozicioni krugovi plasirali informaciju da su akciju za osnivanje Privredno-kulturne matice inicirali radikali, u pravilima ovog društva naglašeno je da se ono uopšte ne sme baviti politikom, da u tom pogledu mora ostati potpuno neutralnno i, samim tim, otvoreno za pripadnike svih „plemena”, vera i stranaka. U Matici su bila okupljena sva postojeća društva (učiteljska, sveštenička, prosvetna, trgovačka, zanatlijska, sportska, sokolska, ženska, čitaonice, Prosveta, Privrednik i druga), kao i sve već postojeće ustanove (fondacije i druge).13 Da bi mogla ozbiljno da izvršava zadatke radi kojih je osnovana, Privredno-kulturnoj matici je bilo potrebno, ocenjeno je, oko 10 miliona dinara početnog kapitala. Zbog toga se grupa od oko 40–50 lica, među kojima su bili narodni poslanici Radikalne stranke iz Dalmacije dr Uroš Desnica, dr Dušan Ivetić, prota Sergije Urukalo, zatim veliki župan dr Ivo Perović i nekoliko dalmatinskih načelnika, obratila za pomoć ministru finansija dr Nikoli Subotiću, s velikim očekivanjima zato što je i on bio Dalmatinac. Međutim, njihova očekivanja nisu bila ispunjena jer iako su od svog visoko pozicioniranog zemljaka dobili obećanje da će im obezbediti oko tri miliona dinara, on to obećanje nije održao. Pa tako, bez materijalnih sredstava Matica nije uspevala da obavlja svoje zadatke i realizuje postavljene ciljeve. Njen najveći doprinos predstavljao je nedeljni list Glas (1929–1937) koji je u međuratnom periodu bio jedino glasilo posvećeno egzistencijalnim problemima severne Dalmacije i koji je tokom devet godina izlaženja bio najčitanija lektira među stanovništvom tog područja. Pored Glasa, srpsko selo prihvatalo je samo zbirke narodne poezije, pa je sadržaj te literature bio glavni izvor saznanja dece i odraslih o svetu i položaju čoveka u društvu; istorijska svest, religiozna shvatanja i moralna uverenja građeni su upravo na iskustvima sabranim u ciklusima narodnih pesama. O tome kakvu je privlačnu snagu imala narodna poezija najbolje svedoči podatak da su pojedinci koji bi dobili na poklon pesmaricu za samo mesec dana uspevali da nauče slova, kako bi mogli da prate stihove koje je ispevao narodni pevač. Rado se čitala i istorija, kao i knjige iz oblasti poljoprivrede.Ipak, knjiga je bila retkost, kao i školovani ljudi. Većina stanovništva na srpskom etničkom prostoru bila je nepismena.Prema popisu iz 1931. godine na području Primorske banovine bilo je 57,4% nepismenih lica starijih od 10 godina. U dalmatinskim krajevima te banovine po broju analfabeta prednjačili su kninski (69,3%) i benkovački srez (68,2%).Nepismenost je bila posledica nedovoljnog broja škola, njihove neravnomerne raspoređenosti,konstantnog manjka nastavnog kadra, koji je bio u nesrazmeri s brojnošću potencijalnih đaka, nerazvijene svesti roditelja o potrebi školovanja dece. U kninskom školskom srezu je 1927–1928. Godine postojalo samo 35 škola, a u benkovačkom samo 36. Godine 1935. Na području benkovačkog školskog sreza radila je 41 osnovna škola, a 1940. godine – 45. Međutim, taj blagi porast broja osnovnih škola nije mogao bitnije uticati na popravljanje prosvetnih prilika, jer su Srbi bili većinom skoncentrisani u manjim selima i naseljima, u kojima škole uopšte nisu postojale. Školske zgrade bile su u veoma lošem stanju, na šta je naročito uticala italijanska vojska koja ih je za vreme okupacije pretvorila u kasarne i nanela im veliku štetu. Često su bile sasvim male, te se nastava morala održavati u istoj učionici za više odeljenja naizmenično, umesto da svako odeljenje ima svoju posebnu prostoriju. Bile su loše opremljene, bez odgovarajućih učila, a neadekvatni uslovi za rad loše su uticali na vaspitavanje dece. Primera radi, u Kistanjama đaci su jedva uspevali da čuju učitelja zbog škripe trošnih, dotrajalih i rasklimanih klupa. Mališanima je nedostajalo ono što je najpotrebnije, a to su knjige. Pošto je knjižni fond školskih biblioteka bio mali, a često takve biblioteke uopšte nisu ni postojale, ponekad je sam Dvor intervenisao kako bi se snabdele škole u kojima je vladala najveća oskudica. Na molbu Nikole Raška, školskog nadzornika benkovačkog sreza, kralj je najsiromašnije škole tog sreza (u Benkovcu, Obrovcu, Kistanjama, Smilčiću, Kuli, Jagodnji, Brgudu, Karinu, Žegaru, Bukovići i Bilišanima) pretplatio na Biblioteku srpskih pisaca. Uprava Dvora plaćala je pretplatu „Narodnoj prosveti”, izdavačkom preduzeću iz Beograda, koje je svakog meseca školama slalo knjige.Problem su predstavljali čak i udžbenici koje roditelji, usled siromaštva ili nebrige, nisu nabavljali svojoj deci. I dok su se, s jedne strane, stalno tužili na nedostatak škola, na neprosvećenost kao na glavni razlog nerazvijenosti, meštani srpskih sela su, s druge strane, sami sprečavali svoje sinove i kćeri da odlaze na nastavu tamo gde su škole postojale. To je dolazilo do izražaja posebno u jesenjim i prolećnim mesecima kada su škole bivale poluprazne jer su mališani ostajali kod kuće radi obavljanja poljskih radova. Na školu se gledalo kao na „dangubu” jer se znalo da će deca po završetku osnovnog obrazovanja, osim retkih izuzetaka, ostati kod kuće i dalje se baviti poljoprivredom, kao i njihovi preci. Nedostatak nastavnog kadra, s kojim se stalno suočavalo srpsko selo i koji je takođe predstavljao ozbiljan problem u procesu opismenjavanja i prosvećivanja srpske zajednice, bio je pre svega posledica gubitka učiteljske škole u Arbanasima kod Zadra. Taj gubitak otvorio je pitanje premeštanja preparandije u neki drugi grad Dalmacije. Za učiteljsku školu bili su zainteresovani i Šibenik, i Dubrovnik, i Sinj, i Knin, pa čak i Makarska, pokušavajući da ubede Ministarstvo prosvete da baš oni zaslužuju da dobiju preparandiju. Sinjani su isticali kao svoju prednost činjenicu da se njihov grad nalazi u kontinentalnom delu Dalmacije, pa je pristupačan deci iz okolnih krajeva koja nemaju sredstava da se školuju u udaljenim, primorskim mestima. Školski odsek pokrajinske vlade za Dalmaciju zalagao se, međutim, za preseljenje preparandije na primorje, u Šibenik ili Dubrovnik, gde bi mladi iz unutrašnjosti dobili priliku da upiju kulturna dostignuća razvijenije sredine i da ih prenesu svetu iz koga su potekli; od značaja je bilo i to što bi godine intentivnog fizičkog sazrevanja proveli u okruženju koje omogućava pravilan telesni razvoj i što bi boravak na dalmatinskoj obali probudio osećanja ljubavi i patriotizma prema tom kraju jugoslovenske otadžbine, koji je ugrožavala susedna Italija. Odbor podružnice Jugoslovenske matice u Dubrovniku pledirao je za to da se budući učitelji obučavaju za svoj poziv u gradu pod Srđem zbog jugoslovenske orijentacije njegovih stanovnika i zbog svih njegovih
   kulturnih preimućstava. A po mišljenju Kninjana, pravo rešenje za problem arbanaške učiteljske škole bio je upravo njihov grad, jer bi se deca iz okolnih seoskih krajeva, kojima je Knin bio blizu, tu mogla lako školovati. Na taj način bi se konačno povećao broj učitelja u kojima je severna Dalmacija stalno oskudevala. Odlukom ministra prosvete na kraju je rešeno da se preparandija iz Arbanasa privremeno premesti u Dubrovnik gde je, septembra 1921. godine, počela s radom u zgradi ženske učiteljske škole, da bi sledeće godine dobila stalne prostorije u Šibeniku, i odatle se više nije iseljavala. Srbi u severnoj Dalmaciji nisu mogli biti zadovoljni takvom odlukom nadležnih vlasti, jer u Šibeniku nije postojao internat u kome bi budući učitelji stanovali tokom školovanja. Početkom dvadesetih godina šibenička opština poklonila je zemljište od 3.200 m2 na kome je trebalo da bude podignut internat, mesni odbor kulturno-prosvetnog društva „Prosveta” iz Sarajeva sakupio je oko 60.000 dinara, a Glavni odbor „Prosvete” u Sarajevu izdvojio je 20.000 dinara. Ipak, internat u Šibeniku nije podignut. Zbog toga su se umesto Srba, kojima materijalne mogućnosti nisu dozvoljavale da četiri godine provedu u Šibeniku o sopstvenom trošku, u preparandiju upisivali prvenstveno đaci iz tog grada i okolnih primorskih mesta. Za dvadesetak godina rada, ona je osposobila samo 14 Srba učitelja (ne računajući učiteljice). Krajem tridesetih godina u njoj se školovalo 128 učenika, od toga samo 19 pravoslavnih Srba (deset dečaka i devet devojaka). Država je, ipak, pokazala volju da izađe u susret dalmatinskim Srbima kada je Ministarstvo prosvete 1925. godine donelo odluku da u Kninu osnuje državnu učiteljsku školu i da čak podigne posebnu zgradu u kojoj bi ta škola radila. I zaista, u selu Kovačiću kod Knina država je podigla velelepnu građevinu koja se sastojala od prostorija za učionice i internat i uz koju su bili podignuti i paviljoni za stanove nastavnika. Međutim, taj objekat nikada nije pretvoren u školu, već je predat na korišćenje vojsci. Umesto učiteljske škole, Knin je 1921. godine ipak dobio jednu prosvetnu ustanovu, nižu, četvororazrednu reformnu realnu gimnaziju. Ona je funkcionisala do kraja dvadesetih godina kada je, zbog veoma loših odnosa u politički podeljenom kolektivu, zatvorena.Rad kninske gimnazije obnovljen je u drugoj polovini tridesetih godina.Osim u učiteljima, Srbi u Dalmaciji oskudevali su i u sveštenicima. Kao što se postavilo pitanje premeštanja učiteljske škole iz okupiranog Zadra u neki drugi grad, isto pitanje postavilo se, da se ne bi potpuno prekinuo proces formiranja svešteničkog kadra, i za bogosloviju. Prota Miloš Parenta, profesor Zadarske bogoslovije, smatrao je da bi bilo najbolje da to bude Split, pošto se moglo očekivati da upravo taj grad postane glavna saobraćajna i trgovačka luka Jugoslavije, administrativno sedište Dalmacije i sedište dalmatinske episkopije. Osnivanje jedne verske škole, pored ostalih ustanova, bilo je, po njegovom mišljenju, veoma važno za učvršćivanje srpskih pozicija na primorju, radi zaustavljanja daljeg prodora stranih sila u unutrašnjost Kraljevine. Takođe, Parenta je isticao da je jačanje pravoslavlja na primorju od izuzetnog značaja za uspostavljanje narodnog i državnog jedinstva, jer je trebalo da doprinese približavanju rimokatolika i pravoslavnih, Hrvata i Srba. Isto što i Parenta tvrdili su, u predstavci Ministarstvu vera od 15. juna 1920. godine, i izaslanici sveštenstva dalmatinske eparhije Mihail Jović, Stevo Bijelić i Lazar Matić: da nije pametno da se Srbi u Dalmaciji, gde su malobrojni, okruženi „inovercima” i izloženi uticaju brojnog i obrazovanog rimokatoličkog klera, ostavljaju bez svojih kulturnih ustanova. U toj predstavci trojica sveštenika su posebno napominjali da pozicije ne treba pojačavati u sredini, gde su one već dovoljno jake, nego na periferiji, gde neprijatelj uvek najsilovitije nasrće i napada. I Sveti sinod Srpske pravoslavne crkve oglasio se povodom pitanja bogoslovije, tražeći od Ministarstva vera kredit za otvaranje verske škole u Šibeniku. Ministarstvo je u periodu od 1924. do 1927. godine odobrilo 1 500 000 dinara i tim novcem je od Srpske banke iz Zagreba otkupljena zgrada za bogosloviju. Ali bogoslovija ipak nije otvorena. Da bi se rešio problem nedovoljnog broja intelektualaca koji bi se angažovali na zadatku ekonomskog i kulturnog preporoda severne Dalmacije, dalmatinski episkop dr Irinej Đorđević (1931–1952) je na konferenciji eparhijskog sveštenstva u martu 1933. godine pokrenuo inicijativu za osnivanje Đačkog doma u Šibeniku. Internat bi, delimično besplatno, a delimično pod vrlo povoljnim uslovima, primao na srednjoškolsko i stručno obrazovanje odabranu pravoslavnu srpsku decu iz Eparhije dalmatinske. Na taj način bi se formirao sloj srpskih intelektualaca koji bi se, s obzirom na poreklo, gotovo sigurno vraćali u rodna sela i stečena znanja stavljali u službu naroda iz koga su potekli. Na konferenciji je postavljen temelj fondu za podizanje doma tako što je sam vladika Đorđević priložio 10 000 dinara. Uskoro je formiran i Odbor pod predsedništvom dalmatinskog episkopa, koji je za dve godine za izgradnju internata obezbedio zemljište u centru grada, kao poklon pravoslavne crkvene opštine u Šibeniku. Opština je, takođe, stavila na raspolaganje 100 000 dinara, a sakupljeno je i još 40 000 dinara dobrovoljnih priloga. Tako se došlo do sume od 350 000 dinara, u novcu i zemljištu. Međutim, za podizanje Đačkog doma za 60 pitomaca, prema projektu arhitekte Momira Korunovića, bilo je potrebno milion dinara. Zato je Odbor za podizanje Đačkog doma u Šibeniku krajem 1935. godine uputio apel svim pojedincima i ustanovama iz cele Jugoslavije da prilozima pomognu realizaciju ove ideje. Na apel su odgovorili, pored ostalih, Jandrija i Antonija (Antonijeta) Vujatović iz Knina, koji su svoju veliku ostavštinu od dva miliona dinara zaveštali na stipendije i podizanje Đačkog doma, kao i šibenički trgovac Dušan Smoljanović i njegova sestra Marica (Marija) koji su zaveštali svoju kuću s dva dućana, ukupne vrednosti od oko dvesta hiljada dinara. Pored pokušaja podizanja internata za srpsku decu, vladika Irinej Đorđević preduzeo je i niz drugih mera za popravljanje položaja srpske zajednice u Dalmatinskoj eparhiji, tako da je njegov dolazak na mesto episkopa bio od velikog značaja za Srbe te eparhije. Prvo je počela da se menja situacija u crkvi: osnovani su Sveštenički dom, Eparhijska privredna zadruga, Posmrtni fond, Eparhijska biblioteka; počelo je obnavljanje tri dalmatinska manastira, Krke, Krupe i Dragovića i njihovo osposobljavanje za aktivnu ulogu u životu srpskog naroda. Vladika Irinej je izabran za predsednika Privredno-kulturne matice koju je vodio s punom posvećenošću. Kontakt s narodom održavao je često obilazeći eparhiju, propovedajući i služeći liturgije. Poznata je njegova poseta Drnišu oktobra 1933. godine, kada je pozivao na slogu pravoslavnih i rimokatolika, za šta se posebno zalagao, kao za jedan od glavnih uslova očuvanja državnog jedinstva. Pažnju vladike Irineja privukao je pokret stanovnika Visa za prelazak u pravoslavlje. Naime, već posle Prvog svetskog rata od oko 5 000 rimokatolika na Visu približno 160 osoba prešlo je na pravoslavlje. Kako pravoslavni Višani u početku nisu imali svog paroha, na ostrvo je, radi bogosluženja, povremeno dolazio splitski paroh Sergije Urukalo. Prota je na Višane ostavio veoma dobar utisak pa su se, prilikom svakog njegovog dolaska, javljali novi slučajevi prelaska na pravoslavlje, a postalo je aktuelno i pitanje
   izgradnje pravoslavne crkve na ostrvu. Crkva je završena 1933. godine, a vladika Irinej je izvršio osvećenje hrama, posvetivši ga sv. Kirilu i Metodiju. U toku njegove službe podignuti su hramovi i u drugim mestima Dalmatinske eparhije, a započeta je i izgradnja Hrama Svetog Save u Splitu.Vladika Irinej Đorđević mogao se pohvaliti i trudoljubivim sveštenicima koji su služili u njegovoj eparhiji. Veoma revnostan bio je, na primer, jerej Dušan Rašković. U parohiji Gornja Jagodnja kod Benkovca on je, u periodu od 1921. do 1927. godine, osnovao pomoćnu osnovnu školu u svojoj kući, biblioteku i zemljoradničku zadrugu, organizovao je održavanje kurseva za zemljoradnike, s uspehom je radio na iskorenjivanju alkoholizma, podučavao je meštane savremenom načinu gradnje kuća i higijenskom načinu života, slao je decu na školovanje preko „Privrednika” itd. Uprkos svemu, osećalo se slabljenje verskih osećanja srpskog naroda koji je sve ređe i u sve manjem broju odlazio u crkve. Jerej Dušan Rašković je poljuljanu veru u Tvorca u svojoj parohiji povezivao sa širenjem komunističke ideologije ali je, prema sopstvenom tvrđenju, za nekoliko godina uspeo da bezbožništvo svede na najmanju meru. Ipak, siromaštvo i oskudica nisu pogodovali učvršćivanju religioznosti, pa je krajem 1928. godine 18 porodica iz Gornje Jagodnje odlučilo da odbaci pravoslavlje da bi se oslobodile finansijskih obaveza prema svom parohu. Taj slučaj okončan je posle nekoliko meseci tako što je svih 18 porodica odustalo od prvobitne namere, a protiv njihovog idejnog vođe čak je podneta sudska prijava.No, bez obzira na posustala verska osećanja, narodna tradicija je poštovana, pa tako i verski praznici, među kojima se svojim simboličnim značajem najviše isticao Vidovdan. Na taj dan svake godine pravoslavni Srbi okupljali su se oko crkve Lazarice na Dalmatinskom Kosovu, gde je držan parastos kosovskim junacima i svim ostalim pregaocima koji su položili živote za nacionalne ideale.Prva proslava posle oslobođenja održana je 1921. godine i od tada je u proslavi redovno učestvovala jugoslovenska vojska, predstavnici sokolskih, četničkih, zadružnih i svih ostalih nacionalnih organizacija. Od 1929. godine u proslavu se uključila i Privredno-kulturna matica. Veoma svečano bilo je 1935. godine, kada je vidovdansku proslavu svojim prisustvom uveličao patrijarh Varnava Rosić. Godine 1936. predstavnici zadružnih, prosvetnih, privrednih i zdravstvenih organizacija iz cele severne Dalmacije doneli su Kosovsku rezoluciju koja se sastojala od deset tačaka. U prvoj tački ukazano je na „sitni rad u službi celine” kao na njihovo osnovno načelo, u drugoj na to da su junaštvo, estetski osećaj, humanost, pravdoljubivost i jednakost osnova narodnog državotvorstva, kulturnog stvaralaštva i socijalnih odnosa, u trećoj na to da je jedinstveni narodni pokret postao najvažniji činilac javnog života u severnoj Dalmaciji, u četvrtoj na zadrugarstvo kao na najpodesniji oblik kulturnog uzdizanja i privrednog unapređivanja sela, u petoj na to da se u zadružnom radu moraju poštovati određena načela, u šestoj na potrebu pomaganja svih aktivnosti koje doprinose unapređivanju, i to bez uplitanja u način funkcionisanja postojećih organizacija, u sedmoj na potrebu okupljanja, na navedenim osnovama, svih prijatelja nacionalnog i državnog napretka, u osmoj na to da politika ne sme biti izgovor za odbijanje saradnje na poslovima koji su iznad stranačkih i ličnih uverenja, u devetoj na potrebu održavanja veza s drugim sličnim organizacijama – koje se zasnivaju na privatnoj inicijativi – u državi, a desetom tačkom je upućen poziv na saradnju u skladu s principima izloženim u prethodnim odredbama. Proslava kod crkve Lazarice 1937. rezultovala je donošenjem Vidovdanske izjave, koja se ticala aktuelnih državnih pitanja, među kojima je najvažnije bilo pitanje statusa Hrvatske u Jugoslaviji. U Vidovdanskoj izjavi rečeno je da narod severne Dalmacije, Like i Bosanske krajine izražava nepokolebljivu veru u jedinstvo države i u nepovredivost načela na kojima je osnovana, da taj narod neće mirno gledati cepanje države i da će silom porušiti sve međe između njega i Srbije, ako dođe do njihovog uspostavljanja, zauzet je negativan stav prema konkordatu i zatraženo od odgovornih faktora da se angažuju na pravilnom rešavanju ovih spornih pitanja. Godine 1939. održana je jubilarna proslava povodom petsto pedeset godina od Kosovske bitke i pedeset godina od osvećenja crkve Lazarice. Proslavi je prisustvovala velika masa naroda, seljaka i građana. Na proslavi su bili i: kraljev izaslanik general Vojislav Radovanović, ceo kninski garnizon predvođen artiljerijskim pukovnikom Vuksanovićem, predstavnici četničkog udruženja iz Knina i Splita, pevačka društva „Šumadija” iz Splita i „Srbadija” iz Šibenika, izaslanstva zadružnih i narodno-ženskih ustanova, narodno-crkvenih opština, prosvetnih i privrednih organizacija. Pojavili su se i ban Primorske banovine dr Mirko Buić, profesor Mile Pavlović u ime Centralnog odbora Narodne odbrane iz Beograda, novinar i književnik Grigorije Božović u ime lista Politika, Dimitrije Ljotić i mnoge druge ugledne zvanice. Pokrovitelj proslave bio je dalmatinski vladika Irinej. Svečanost je završena usvajanjem Vidovdanske deklaracije u šest tačaka. U deklaraciji je istaknuta nepokolebljiva vezanost Srba iz Dalmacije i susednih krajeva za Srbiju, kralja Petra II i kraljevski dom Karađorđevića i izražena spremnost za najveće žrtve za odbranu Kraljevine Jugoslavije, njenog jedinstva, nedeljivosti i svih ostalih načela na kojima je sazdana. Upozoreno je na to da se oni neće pomiriti sa ponovnim uspostavljanjem starih granica ili novih podela koje bi bile protivne životnim interesima naroda i amanetima predaka i potvrđena volja za saradnju sa Hrvatima i Slovencima sa kojima čine jedan jedinstven jugoslovenski narod. Od nadležnih faktora zatraženo je da upute pomoć njihovoj zadružnoj akciji i svim privatnim inicijativama koje imaju za cilj preporod tog zanemarenog kraja, upućen je zahtev da se Vidovdan proglasi za državni praznik i da se posmrtni ostaci njihovih heroja Onisima Popovića i Jovana Lazića koje je Austrija pogubila u Velikom ratu,prenesu i dostojno sahrane kod crkve Lazarice.I dok su se zalagali za državno i narodno jedinstvo i srdačne odnose s rimokatolicima u čijem su okruženju živeli, Srbi u Dalmaciji često su snosili posledice hrvatskih separatističkih nastojanja.Ideologija Hrvatske seljačke stranke je ubrzo posle ujedinjenja počela da prodire i na taj prostor, unoseći razdor i podstičući tenzije i napetosti u srpsko-hrvatskim odnosima. Nesloga između dva naroda osećala se u većim i manjim urbanim centrima, opterećujući svakodnevicu građana. Hrvati su u Kninu posećivali samo svoju, „Hrvatsku” čitaonicu, dok su u Sokolsko društvo odlazili samo Srbi. Zajednička druženja nisu bila moguća čak ni u kafanama, jer je jedna bila rezervisana za Srbe, a druga za Hrvate. Trgovci i zanatlije Srbi su nazive svojih firmi ispisivali ćirilicom, a Hrvati latinicom, pa su se potencijalni kupci opredeljivali u skladu s tom signalizacijom. U hrvatskim selima u okolini Splita dolazilo je do terorističkih napada na Srbe.Povodom prvog nastupa tek obnovljene srpske muzike, u Dubrovniku su organizovane demonstracije, a došlo je i do fizičkih obračuna. U Splitu je izbio incident na fudbalskoj utakmici Jugoslavija – Hajduk. Igrači beogradskog kluba u Dioklecijanovom gradu su bili dočekani s mržnjom i netrpeljivošću, na terenu su ih vređali i publika i fudbaleri protivničke ekipe, a po završetku utakmice udruženim snagama su ih napali navijači i sportisti Hajduka. Ćerka poznatog dubrovačkog Srbina rimokatoličke vere Bože Hope, Luce Hope, nije mogla da se zaposli u učiteljskoj školi u Dubrovniku zato što je bila Srpkinja, već je morala da potraži posao daleko od svog rodnog mesta, u Negotinu. Čak su i đaci ispoljavali nezadovoljstvo,pa je u Dubrovačkoj gimnaziji izbio štrajk gimnazijalaca zbog toga što je jedna nastavnica bila Srpkinja iz Srbije. Na simboličkoj ravni, odnos prema Srbima manifestovao se kroz odnos prema raznim srpskim obeležjima, naročito kroz stav prema ćirilici. U dubrovačkom srezu su već 1936. godine postojeće table na opštinama zamenjivane novim, s hrvatskom trobojkom, hrvatskim grbom i latiničnim natpisima. Dubrovački paroh Božidar Mitrović tvrdio je da su u tom gradu od samog početka, odnosno od oslobođenja nastale vrlo teške prilike za Srbe, da je proterana većina njihovih trgovaca i da se proganjaju njihovi pošteni i nacionalno orijentisani činovnici. Na udaru su se našli i Srbi katolici – kojih je pre ujedinjenja bilo oko 25 000 u Dalmaciji, posebno u Dubrovniku – što je pokazala tzv. Dubrovačka milijunaška afera. Osnivanje Hrvatske banovine dovelo je do daljeg pogoršanja položaja Srba koji su se našli u njenim okvirima, pa tako i Srba u Dalmaciji, i nagoveštavalo je nova stradanja kojima će i taj deo srpskog naroda biti izložen u predstojećem ratnom vihoru.

   Sofija Božić

   Izvor: Društvo Sveti Sava, BPATCTBO, XXI, Beograd, 2017.

   Odgovori

3. 7. decembar 2017. u 10:10

   Vojislav Ananić

   SRBI U DALMACIJI

   Istorija Srba u Dalmaciji počela je i vekovima trajala kao istorija srpskih migracija. Premeštajući se, Srbi su pred kraj perioda seobe naroda i došli do obala Jadranskog mora. O njihovom ranom prisustvu na tom prostoru svedoče izvesni, još uvek nedovoljni materijalni ostaci u vidu gromila, grobnih humki sačinjenih od gomile kamenja, karakterističnih za specifičan način sahranjivanja Srba, po kome se oni potpuno razlikuju od drugih Slovena. Među pisanim istorijskim izvorima koji se odnose na Srbe u Dalmaciji u ranom srednjem veku, glavni oslonac pruža spis vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita De administrando imperio.Na osnovu ovog izvora zna se da su Srbi na prelazu iz 8. u 9. vek na obalama Jadrana formirali prve političke tvorevine ili protodržave: kneževinu Neretljana ili Paganiju, koja se prostirala od Cetine do Neretve,obuhvatajući i ostrva Brač, Hvar, Korčulu i Mljet, Zahumlje (kasnije Hum ili Humska zemlja) na prostoru od Neretve do Dubrovnika, Travuniju (kasnije Trebinje) sa Konavlima između Dubrovnika i Boke Kotorske i Duklju (Zetu) od Kotora do ušća reke Bojane. Ove kneževine održavale su žive privredne, saobraćajne i kulturne veze sa zaleđem, takođe nastanjenim Srbima, da bi potom postale integralni deo srpskih srednjevekovnih država. Prema sačuvanim podacima, izgleda da su se veće mase srpskog stanovništva u severnoj i srednjoj Dalmaciji, iznad reke Cetine, gde je formirana hrvatska država koja je zatim ušla u uniju s Ugarskom, pojavile kasnije. Smatra se da su migracije ka tom prostoru počele krajem 13. veka iz Bosne, te da su nastavljene seobom iz 1305. godine. Svoje prisustvo Srbi su obeležili podizanjem pravoslavnog manastira Krupe na granici Like i Dalmacije, u podnožju planine Velebit. Po predanju, manastir su 1317. godine osnovali kaluđeri bosanskog manastira Krupe koji su prebegli u Dalmaciju. Materijalnu pomoć za izgradnju manastira, posvećenog Uspenju Bogorodice, kaluđeri su dobili od srpskih kraljeva Milutina, Stefana Dečanskog i Dušana, zainteresovanih za to da preko njega vežu mala srpska naselja na zapadu za državu Nemanjića. Kada je hrvatski velikaš Mladen Šubić od bosanskog bana Stevana Kotromanića zatražio vojnu pomoć za odbranu Klisa od kninskog kneza Nelipića, ali i narod koji bi se naselio oko Skradina i Bribira,u severnu Dalmaciju je 1338. godine pristigla nova grupa Srba. Šubićeva udovica Jelena, sestra cara Dušana, posle muževljeve smrti 1348. godine ustupila je bratu Klis i Skradin, u koje je car Dušan poslao svoje posade, a u okolini ovih gradova naselili su se Srbi iz Hercegovine. Iz tog vremena potiče još jedan pravoslavni manastir koji svedoči o prisustvu srpskog naroda u severnoj Dalmaciji, posvećen Svetom Arhanđelu Mihailu i smešten u kanjonu reke Krke, po kojoj je i nazvan.Doseljavanje Srba nastavljeno je 1371. godine i oni su se uskoro našli pred zidinama Trogira. Bilo ih je u Zadru, Šibeniku, Obrovcu i drugim mestima, gde su brzo sticali poštovanje građana sa kojima su dolazili u dodir. Novi podsticaj naseljavanju Srba pružio je bosanski kralj Tvrtko I Kotromanić kada je, 1390. godine, celu Dalmaciju stavio pod svoju vlast, dajući Kninu karakter srpskog grada, što će on ostati sve do nasilnog proterivanja Srba iz Hrvatske krajem 20. veka. U vreme Tvrtkovog naslednika Stefana Dabiše, zbog učestalih turskih upada u Bosnu posle Kosovske bitke Srbi su se odatle ponovo, 1394. i 1397. godine prelivali u Dalmaciju, zaustavljajući se u Kninskom polju, Golubiću, Pađenama i Polači. Upravo u tom kraju,na reci Cetini, podignut je tada i treći srpski istorijski manastir u Dalmaciji, Dragović. Do trećeg velikog pomeranja stanovništva posle boja na Kosovu došlo je između 1413. i 1417. godine, pošto su Mlečani od doseljenih Srba uspeli da regrutuju čak 5000 vojnika. Za ove seobe vezuje se nastanak sela Kosova kod Knina. Prateći trag srpskih migracija, veliki istraživač srpske Dalmacije Boško Desnica konstatovao je da je „burkanje, pomjeranje, potiskivanje, sudaranje, preplavljivanje i stupanje raznih masa i grupa istog naroda na uzanom pojasu dalmatinske zemlje” trajalo gotovo tri veka, da su „čitavi krajevi po nekoliko puta ostajali pusti i po nekoliko puta ponovo se napučavali.” Pa tako, 1450. godine Srbi su se opet pokrenuli i pristigli u Ravne kotare. Ta grupa doseljenika zaustavila se u selu koje je kasnije ponelo ime Kula Atlagića. Nove prilike nastupile su posle pada Bosne i Hercegovine pod tursku vlast, 1463, odnosno 1482. godine, kada su Turci počeli da se zaleću i u Dalmaciju, da je osvajaju, pljačkaju i pustoše. Prvi put se suočavajući s tom silom, hrvatsko starosedelačko stanovništvo masovno se povlačilo prema primorskim gradovima koji su se nalazili pod mletačkom vlašću. Prelazilo je i na ostrva, pa čak i na drugu obalu Jadrana, u Italiju. Srbi, koji su se već duže vreme borili protiv Turaka i nisu bili iznenađeni njihovim prodorom, uglavnom su ostajali na području na kome su podigli svoje skromne domove, crkve i manastire, pružajući otpor zavojevaču. U ratu protiv Ugarske Turci su imali uspeha, postepeno joj preotimajući deo po deo kontinentalne Dalmacije, koju je Ugarska do tada držala. Do 1533. godine Turci su zaposeli Kotare sa Ostrovicom, Bukovicu sa Skradinom, Kninsku, Drnišku i Cetinsku krajinu, splitsko Zagorje i područje sve do Neretve. Na osvojenoj teritoriji formirali su Kninski sandžak,postepeno ga naseljavajući hiljadama srpskih porodica kako bi ekonomski aktivirali taj prostor, ispražnjen odlaskom starosedelaca,rimokatolika Hrvata, i kako bi uspostavili odbrambeni sistem na granici. Veliku seobu Srba iz Bosne i Hercegovine i Stare Srbije sproveli su između 1523. i 1527. godine. Turci se nisu mešali u njihov verski život, dozvoljavajući im da podižu crkve i obavljaju svoje verske obrede.Posle mletačko-turskog rata (1537–1540) Mađari su potpuno proterani iz Dalmacije, koja je najvećim delom ušla u sastav Osmanskog carstva, dok je pod mletačkom vlašću ostalo samo nekoliko primorskih gradova sa ostrvima. Kotari, Bukovica i Kninska krajina zajedno s Likom i Krbavom postali su deo Ličkog sandžaka, dok su Petrovo polje, Kosovo polje, splitsko Zagorje, Sinjsko polje i Cetinska krajina pripali Kliškom sandžaku. Oba sandžaka bila su u okviru Bosanskog pašaluka. Srpska pravoslavna crkva u Dalmaciji od vremena uspostavljanja Pećke patrijaršije (1557) nalazila se u sastavu Dabrobosanske eparhije, a neposrednu upravu nad crkvom u Dalmaciji imao je iguman manastira Krka.U tom manastiru 1615. Godine osnovana je i Bogoslovija, jedna od prvih škola za sveštena lica u srpskom narodu. Pravoslavlje je, međutim, sve upornije ugrožavala prozelitistička propaganda rimokatoličkih misionara, koja je nesmetano sprovođena čak i među podanicima Turskog carstva.Živeći na granici dva velika sveta, dve velike vere, između rimokatoličkog hrišćanstva i islama, između Latina i Turaka, Srbi su bili prinuđeni da učestvuju u njihovim sukobima. Suočavajući se s beskrajnom i slepom silom islama, a raznim primamljivim obećanjima podsticani od duždevih agenata, mnogi su se priklanjali Republici sv. Marka i odatle „uskakali” na tursku teritoriju da bi ratovali protiv Osmanlija. Zahvaljujući podvizima Janka Mitrovića, Petra Smiljanića, Stojana Jankovića, Ilije Smiljanića, Vuka Mandušića, Baje Nikolića–Pivljanina i brojnih drugih slavnih,neustrašivih uskoka i megdandžija, Mleci su potiskivali Turke i najzad ih potpuno proterali iz kontinentalne Dalmacije. Taj proces odvijao se u etapama. Stavljajući svoje oružje u službu hrišćana,kotarski uskoci su doprineli preotimanju Klisa iz turskih ruku za vreme dugotrajnog Kandijskog rata (1645–1669), odnosno izvesnom proširenju mletačke teritorije do granice nazvane linea Nani. Ovaj „stari posed” (vecchio acquisto) proširen je posle Morejskog rata (1684–1699) „novim posedom” (nuovo acquisto), odnosno Kninom, Vrlikom, Sinjom, Vrgorcem, Gabelom i okolinom tih mesta, do granice linea Grimani, ponovo zahvaljujući junaštvima srpskih uskoka koji su, poput Stojana Jankovića, hrabro polagali živote u ljutim okršajima sa neuporedivo nadmoćnijim neprijateljem. Granica, otada poznata kao linea Mocenigo, ponovo je pomerena Požarevačkim mirom 1718,kada je u najnoviji mletački posed (novissimo acquisto), ušla Imotska krajina do Dinare i Prologa. Tako su svi Srbi u Dalmaciji postali podanici Venecije.Sve do potpunog osvajanja Dalmacije Mlečani su sa Srbima postupali s mnogo obzira, deleći im zemlju i nagrade, povlastice i privilegije, ne opterećujući ih dažbinama, dajući im verske i sve druge slobode. Ali kada je prestala potreba za ubojitim srpskim oružjem,ispoljilo se pravo lice novih gospodara. Umesto da suvereno vladaju zemljom koju su oslobodili sopstvenim pregnućima, vekovima prkoseći osvajaču u epskim bojevima, dojučerašnji junaci i njihove porodice ne samo što su se našli pod dominacijom Republike već je ona požurila da tom siromašnom, mirnodopskom načinu života od poljoprivrede neprilagođenom svetu, nametne porez (decima – desetina prihoda od zemlje) koji ih je vodio pravo u najveću bedu, glad i smrt. U odgovor na ovaj namet, koji je pokazivao koliko Sinjorija malo ceni žrtve i stradanja svojih pravoslavnih ratnih partnera,Srbi su 1692. u Vrani likvidirali okrutnog guvernera Šimuna Bortulačića, poznatog po neljudskom i bezobzirnom postupanju. Vlast se nemilosrdno obračunala s pobunjenicima i nastavila svom snagom da pritiska, na kraće vreme umireno, stanovništvo. Nepravde socijalne prirode pratile su i prozelitičke aktivnosti Venecije, koja je želela da razbije svest o jedinstvu srpskog naroda koju je negovala Srpska patrijaršija, te da pokatoličene srpske mase lakše pacifikuje i veže za sebe. Međutim, 1704. godine Srbi su se ponovo pobunili, predvođeni Petrom Jagodićem-Kuridžom, parohom Petrove crkve u Biovičinom selu u Bukovici. Meta ustanika bili su skupljači decime, ali i njihovi kolebljivi sunarodnici koji nisu imali hrabrosti da se pridruže pobunjenicima.Primenjujući taktiku odugovlačenja i pregovaranja, vlast je uspela da slomi ustanak i da podeli ustaničke starešine. Kuridža se predao i osuđen je na četrdeset godina zatočeništva, koje je proveo u mračnoj i vlažnoj samici najstrožijeg zatvora u Veneciji. U međuvremenu,1705. godine, izbio je još jedan ustanak, u Cetinskoj krajini, u kome je učestvovalo 7000 Srba pod vođstvom dragovićkog kaluđera Isaije.Međutim, i ovaj ustanički pokret bio je ugušen, a kaluđer Isaija osuđen na doživotnu robiju.Razočarani u dužda i njegove ljude, osećajući gorak ukus nepravde, Srbi su se u poslednjem mletačko-turskom ratu (1714–1718) angažovali s manje elana nego ranije. No, iako je oduševljenja ponestajalo, sve drugo je ostalo isto: smrt, glad i oskudica. Postalo je jasno da Srbi, kako bi opstali, moraju promeniti način borbe. Dok je u ranijim epohama njihov ključni adut bila fizička izdržljivost, u 18. veku glavni protagonisti srpske istorije više nisu bili nepobedivi ratnici već ponositi sveštenici. Težište je pomereno s bojnog polja na područje duha, jer je iskustvo pokazalo da samo crkva može biti garant očuvanja identiteta, svesti o poreklu i sopstvene tradicije. Srbi su se zato s punim poverenjem okupili oko episkopa Stefana Ljubibratića, na čiji je zahtev mletačka vlada u jednom trenutku priznala slobodu veroispovesti u Dalmaciji. Međutim, dalmatinski biskupi, predvođeni zadarskim nadbiskupom Vićentijem Zmajevićem, u težnji da obezbede apsolutni primat rimokatoličke crkve u jadranskoj pokrajini, ustali su protiv Ljubibratića i svojski se zauzeli za njegovo proterivanje iz Dalmacije. Ni vlada Republike sv. Marka nije s odobravanjem gledala na Ljubibratića zbog toga što ga je hirotonisao patrijarh Mojsije Rajović (1719), a što je bilo svedočanstvo o duhovnom jedinstvu srpskog naroda, koje je po svaku cenu trebalo razbiti. Ipak, zbog opasnosti koja je pretila od novog rata, za čije vođenje bi Srbi bili neophodni Republici, kao i zbog mogućih nemira njenih pravoslavnih podanika ako bi ostali bez svog crkvenog poglavara, vladici je dozvoljeno da ostane u Dalmaciji, pod uslovom da se uzdrži od vršenja episkopske dužnosti. Ali Ljubibratić nije još dugo živeo među uskočkim potomcima. Verovatno u nadi da će njegovi sunarodnici lakše rešavati svoje pitanje ako se on povuče, Ljubibratić je 1726. godine napustio Dalmaciju i prešao u Austriju, gde je do smrti 1738. godine upravljao Kostajničko-zrinopoljskom eparhijom.Posle Ljubibratića, među dalmatinskim Srbima pojavila se još jedna izuzetna ličnost iz redova sveštenstva, Simeon Končarević.Na istorijskoj sceni on se prvi put istakao 1728. godine kada se,kao benkovački paroh, suprotstavio kanonskoj vizitaciji ninskog biskupa. Biskupskim vizitacijama suprotstavili su se tada i drugi srpski sveštenici. Zatvaranje brojnih neposlušnih paroha, kaluđera i igumana, koje je usledilo, izazvalo je veliko negodovanje naroda i to je uticalo da Končarević, koji je takođe bio uhapšen, bude brzo pušten na slobodu. Sinjorija, zavisna od pravoslavnog stanovništva u slučaju rata, morala je da vodi računa o njegovom raspoloženju. Reagujući na neizvestan položaj srpskog naroda, izloženog pritiscima rimokatoličkih biskupa, Končarević je 1731. godine sazvao skupštinu srpske crkve u Dalmaciji, kojoj su prisustvovala dvadeset dva sveštenika. Benkovačka skupština je donela rezoluciju od šest tačaka, izražavajući apsolutnu odanost pravoslavlju, odbacujući prevlast latinskih biskupa nad pravoslavnima, zabranjujući pravoslavnim sveštenicima zajednicu u bogosluženju s rimokatolicima zbog dogmatskih razlika i zahtevajući da se Srbima dozvoli izbor novog episkopa.Na ovaj zahtev Senat je odgovorio 1736. godine, izdavanjem rešenja kojim se dalmatinskim Srbima dozvoljava da izaberu svog episkopa,ali usled intervencija nadbiskupa Zmajevića, koji je uporno radio na potpunoj likvidaciji pravoslavlja u Dalmaciji, to rešenje nije stupilo na snagu. Zbog toga je, na inicijativu Simeona Končarevića,1740. godine održana još jedna skupština, pod predsedništvom serdara Mihaila Pavasovića, kojoj su pored sveštenika prisustvovala i svetovna lica. Tom prilikom doneta je rezolucija u kojoj se ističe da su pravoslavni sveštenici potčinjeni samo pravoslavnoj crkvi, da pravoslavni, za razliku od rimokatolika, ispovedaju kako Duh Sveti proishodi samo od Oca, da pravoslavni ne zavise od rimokatoličke crkve, već priznaju samo svoje pretpostavljene, da se, po kažnjavanju sveštenika, zatvara i crkva. Ova skupština, iako je ostala bez rezultata, smatra se značajnom zato što joj je predsedavalo svetovno lice,odabrano jer se verovalo da će Senat više pažnje obratiti na zahteve svojih podanika kada ih zastupa serdar, kao poverenik države. Skupština je značajna i zato što su joj prisustvovali i Srbi s turske teritorije, ponovo potvrđujući duhovno jedinstvo srpskog naroda. Bez obzira na odluke srpske skupštine, 1741. godine izdat je dekret o potčinjavanju pravoslavnih sveštenika latinskim biskupima i počelo je zatvaranje svih onih sveštenika za koje se sumnjalo da su protivnici rimokatoličke crkve. Srbi su se ponovo okupili na crkveno-narodnom saboru u selu Kosovu kod Knina 1750. godine i izabrali Simeona Končarevića za dalmatinskog episkopa. Već sledeće godine on je hirotonisan, ali je uskoro, pod pritiskom vlasti, bio prinuđen da napusti Dalmaciju. Prešavši na teritoriju Austrije,iz ličkog sela Popine nastavio je, koliko su prilike dopuštale, da upravlja srpskom crkvom u svom zavičaju, izvesno vreme se nadajući da će mu biti dozvoljen povratak u Dalmaciju. Ali, pošto se progonstvo odužilo, bez ikakvih izgleda na okončanje, Končarević se rešio na radikalan potez, selidbu u Rusiju. Za taj poduhvat on je pridobio i izvestan broj Srba iz Dalmacije, nezadovoljnih nepriznavanjem njihove verske i nacionalne posebnosti na mletačkoj teritoriji i uverenih da ih pod vlašću carice Jelisavete čeka malo bolji i dostojanstveniji život. Ta grupa Srba prešla je u Rusiju 1758. godine, a Končarević je nekoliko narednih godina nastojao da od carice dobije podršku za povratak u Dalmaciju i za popravljanje položaja tamošnjih Srba. S namerom da se vrati u zavičaj 1761. godine je napustio Rusiju. Kako ga je Mletačka republika proglasila za državnog izdajnika, iako ruski štićenik, nije stigao dalje od Like. Shvativši da mu ne preostaje ništa drugo nego da se ponovo zaputi u Rusiju,Končarević je opet poveo agitaciju među Srbima, ali ona ovog puta nije urodila plodom. Kada je 1762. godine otišao natrag za Rusiju, u Končarevićevoj pratnji nalazio se samo njegov sin. U Dalmaciji je ostao Končarevićev učenik i prijatelj, sveštenik Lazar Vujinović koji je, pod optužbom da je učestvovao u pripremanju seobe Srba u Rusiju, osuđen na deset godina stroge tamnice, u potpunom mraku i bez ikakvog kontakta s porodicom. Končarević je ostatak života, do 1769. godine, proveo u Kijevu, ožalošćen sudbinom svog naroda, u njegovu slavu napisavši istoriju Srba u Dalmaciji, pod naslovom Ljetopis građanskih i crkvenih događaja.I dok Simeon Končarević nije uspeo da podstakne seobu Srba u Rusiju, nerešeno pitanje verskih i nacionalnih sloboda, težak materijalni položaj i austrijska propaganda uticali su da se posle njegove smrti, u periodu od 1771. do 1774. godine više stotina srpskih porodica iseli u Bosnu, Poljsku i Banat. Ove migracije mletačka vlada je ozbiljno shvatila i, kako bi im stala na put, 1780. Godine izdala je zakon o slobodi pravoslavne vere u Republici. Međutim,Srbima i dalje nije bilo dopušteno da imenuju svog episkopa, nego samo generalnog vikara, za koga je 1796. godine izabran arhimandrit manastira Krupe Gerasim Zelić. Na položaju vikara on je ostao i za vreme kratkotrajne, prve austrijske vladavine Dalmacijom (1797–1805), tokom koje nimalo nije poboljšan položaj Srba. Pozitivne promene nastupile su tek pod francuskom upravom (1805–1815). Napoleon Bonaparta je uveo princip verske ravnopravnosti i 1808. godine dozvolio osnivanje srpske pravoslavne episkopije u Dalmaciji sa centrom u Šibeniku. Potom je, na crkveno-narodnoj skupštini održanoj u Crkvi sv. Ilije u Zadru, donet niz odluka o uređenju i organizaciji pravoslavne crkve u Dalmaciji, a tročlana srpska delegacija se zaputila u Pariz da bi se kod Napoleona zauzela za utvrđivanje položaja i prava njene crkve u Dalmaciji. Srbi su u gradu svetlosti dočekani s velikim uvažavanjem, sa carem su imali više zvaničnih razgovora i čak su prisustvovali njegovom venčanju s austrijskom princezom Marijom Lujzom. Pored crkvenog priznanja,Srbi su osetili i druge koristi od francuskog prisustva, budući da su Francuzi podsticali privredni razvoj pokrajine, gradili puteve upravo na srpskom etničkom prostoru, reformisali agrarne odnose,unapredili pravosuđe, otvarali škole.Kada se istočna obala Jadrana, od Raba na severu do Špiča na jugu, uključujući i do tada vekovima slobodnu Dubrovačku republiku, kao i Boku Kotorsku, posle kratkoveke francuske uprave našla u sastavu Austrije (1815–1918), pod nazivom Kraljevina Dalmacija,primorski Srbi ponovo su se suočili sa iskušenjima i nedaćama.U nameri da definitivno odvoji Srbe od pravoslavlja, Austrija se oslonila na njihovog ambicioznog episkopa Venedikta Kraljevića.Zaveden primamljivim obećanjima, on se okrenuo uniji, izazivajući veliko nezadovoljstvo Srba. Ogorčenost njegovom izdajom dostigla je vrhunac 1821. godine, kada je na Kraljevića izvršen neuspešan atentat. Taj događaj episkop je iskoristio da se obračuna sa svojim protivnicima, među kojima su najuporniji bili arhimandrit Zelić i šibenički paroh Kiril Cvjetković.Deset godina kasnije Dalmaciju je zahvatio nov talas unijaćenja,u vreme namesnikovanja generala Lilienberga. U odgovor na to što su dva sveštenika, Petar Krička u selu Kričkama i Marko Busović u selu Baljcima, prešli na uniju (1832) i svoje parohijane silom primoravali da krenu njihovim putem, i što su u Kričkama i Baljcima izgrađene unijatske crkve, Petar Krička je ubijen. Unijaćenje Srba u Dalmaciji trajalo je sve do 1841. godine, kada je objavljen carski dekret protiv prozelitizma. U to vreme, iza Srba u Dalmaciji bilo je već nekoliko vekova pregnuća da se na njihovom etničkom prostoru uspostavi institucija škole. Turci su, međutim, zatvorili Krčku bogosloviju, a Mleci su uporno opstruisali njihovu žeđ za znanjem, pa je srpska zajednica sredinom 18. veka imala samo školu koju je otvorio Simeon Končarević u Benkovcu i školu u Skradinu. Nepostojanje škola za pravoslavne pokušavala je da nadoknadi uz pomoć privatnih učitelja (najznamenitiji je bio Dositej Obradović) iz Karlovačke mitropolije, obično sveštenika. Postojao je još jedan vid sticanja znanja, rezervisan samo za malobrojne imućnije pojedince, a to je odlazak na školovanje u Veneciju. Prosvetne prilike u Dalmaciji krenule su nabolje tek posle pada Republike sv. Marka, tako da je 1807. počela s radom prva srpska veroispovedna škola, osnovana u Šibeniku, sredstvima iz zadužbine Jovana Bovana. Austrijska vlast, međutim, iz političkih razloga nije pokazivala razumevanje za podizanje obrazovnog nivoa stanovništva kontinentalnih delova severne Dalmacije, ne dozvoljavajući srpskom svetu da izađe iz mraka neznanja, nekulture,primitivizma i sujeverja. Uprkos tome, broj srpskih zadužbinskih škola postepeno je rastao, a zahvaljujući naporima episkopa Josifa Rajačića, u Šibeniku je 1832. godine otvorena i Bogoslovija, kasnije premeštena u Zadar.Istoriju Srba u Dalmaciji u prvoj polovini 19. veka obeležio je jedan značajan kulturni događaj, a to je pojava Srpsko-dalmatinskog magazina (1836–1873), prvog časopisa štampanog na jeziku većinskog stanovništva i jedne od prvih publikacija takve vrste na celokupnom srpskom etničkom prostoru. Iako je ovaj magazin budio nacionalnu svest kod Srba u Dalmaciji, oni još dugo posle njegovog pokretanja nisuimali svoj poseban politički program. Nalazeći se pod pritiskom italijanske društvene elite, Srbi su pristali uz program hrvatskog preporodnog pokreta, koji je isticanjem načela verske tolerancije i prihvatanjem jedinstvenog jezika i ilirskog imena,dobio karakteristike južnoslovenskog pokreta. Ni tokom revolucije 1848–1849. godine Srbi se nisu razdvajali od Hrvata, već su ih podržali u svim njihovim „narodnim zahtevanjima”, ograničavajući svoje posebne želje samo na versku jednakost i upotrebu ćirilice, odnosno na ravnopravnost sa Hrvatima. U to vreme i nešto kasnije,pravoslavno stanovništvo činilo je oko 18% ukupnog stanovništva Dalmacije, što ipak ne predstavlja konačan udeo Srba jer je, pored pravoslavnih, u pokrajini živeo i znatan broj (prema nekim istraživanjima 20 000–25 000) Srba rimokatoličke vere.Kada je, kao reakcija na prevlast italijanske manjine nad slovenskom većinom Dalmacije, početkom šezdesetih godina 19. veka formirana Narodna stranka (od 1889. godine Hrvatska narodna stranka),kao zajednička politička organizacija dalmatinskih Srba i Hrvata,Srbi su predstavljali, naročito u početku, njeno najčvršće uporište. Program stranke sadržao je zahtev za sjedinjenje Dalmacije s banskom Hrvatskom i za uvođenje „slavenskog” jezika u javni život ove pokrajine. Međutim, srpsko-hrvatska sloga trajala je samo do izbora za Dalmatinski sabor 1870. godine. Posle pobede na izborima,izvojevane zahvaljujući podršci primorskih Srba, Narodnu stranku je sve više zahvatao proces hrvatizacije. Pod uticajem klerikalno-pravaške struje na čelu sa Mihovilom Pavlinovićem, koja je Srbe smatrala delom hrvatskog političkog naroda, u njenom glasilu, Narodnom listu, počeli su napadi na Srbe i negiranje srpskog nacionalnog identiteta. Predsednik Dalmatinskog sabora Stefan Mitrov Ljubiša među prvima je shvatio da se Narodna stranka neće lako osloboditi klerikalne hrvatske struje, a sličnog mišljenja su bili i drugi primorski Srbi, naročito profesori Zadarske bogoslovije Ljubomir Vujnović i Nikodim Milaš. Zbog takvog stava, Ljubiša se našao na meti hrvatskih poslanika u Saboru, koji su uspeli da ga uklone s položaja, što je on prokomentarisao rečima: „Ja znam da vi mene ne trpite jer sam Srbin po narodnosti i pravoslavan vjerom”.I pored svega, na izborima za Carevinsko veće (odnosno parlament u Beču gde je Dalmacija slala svoje predstavnike otkad se, posle podele Habzburške monarhije, našla u njenom austrijskom delu, tzv. Cislajtaniji) 1873. i 1874. godine Srbi su podržali kandidata Narodne stranke Mihu Klajića. No ni to, uprkos prethodnom dogovoru, nije uticalo na priznavanje ravnopravnosti Srba u Dalmaciji. Zato su od sredine sedamdesetih godina počele pripreme za osnivanje posebne srpske stranke. Pripreme su ubrzane posle austro-ugarske okupacije Bosne i Hercegovine, koja je predstavljala novi kamen spoticanja između Srba i Hrvata. Na sastanku srpskih prvaka u Kožlovcu 1878. godine istaknuto je da se zbog hrvatskog državnog prava, prema kome su Bosna i Hercegovina i Dalmacija hrvatske zemlje u kojima Srba nema, mora stupiti u odlučnu odbranu srpske individualnosti. Predviđeno je istupanje Srba iz Narodne stranke, ukoliko ona ne revidira svoje stavove prema njima, i formiranje posebne srpske političke stranke. S obzirom na aktuelnu nacionalno-političku situaciju u ugarskom delu Monarhije, izraženo je protivljenje ujedinjenju Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom. Ove odluke označile su početak političkog organizovanja srpskog naroda na Primorju.Najzad, 1879. godine formirana je Srpska narodna stranka pod vođstvom Save Bjelanovića. Ona je stupila u odbranu srpske nacionalne individualnosti u jadranskoj pokrajini, a kao bitnu tačku svog programa istakla je protivljenje ujedinjenju Dalmacije s Hrvatskom i Slavonijom, zbog neravnopravnog položaja srpskog naroda na toj teritoriji. Iz istog razloga suprotstavljala se i priključenju Bosne i Hercegovine banskoj Hrvatskoj, odnosno Austrougarskoj. Pored toga,Srpska stranka afirmisala je načelo srpstva triju vera, budući da je jedino srpsku nacionalnu misao, oko koje se mogu integrisati ne samo pravoslavni već i rimokatolici i muslimani, smatrala autentičnom.Njeno rukovodstvo verovalo je da se samo tako, okupljanjem svih stanovnika zapadnog Balkana, i onih koji su nekada primili katoličanstvo i onih koji su prešli u islam, oko njihovih sunarodnika koji nisu menjali konfesiju pa, samim tim, ni nacionalnost, moglo obuzdati agresivno hrvatstvo, iza koga je stajala Monarhija, u svojim naporima da prodre što dalje i što dublje na istok. Odvojivši se od Hrvata, Srbi su počeli sarađivati s dalmatinskim autonomašima, s kojima ih je povezivao otpor integraciji Dalmacije s Hrvatskom i Slavonijom.Iako u celini okrenuta odbrani srpskih interesa i kritički orijentisana prema Pavlinovićevoj struji u Narodnoj stranci, Srpska stranka je godinama bila podeljena na dve struje: konzervativnu,predvođenu Nikodimom Milašem koji je imao ključnu ulogu u osnivanju stranke i koju je podržavalo pravoslavno sveštenstvo u severnoj Dalmaciji, i liberalniju oko Save Bjelanovića, čije je uporište bilo u Boki Kotorskoj i Dubrovniku. Do izmirenja dvojice prvaka došlo je početkom devedesetih godina i, sve do Bjelanovićeve smrti 1897. godine, jedinstvo stranke više nije narušavano. Posle Bjelanovićeve smrti ojačao je Milašev uticaj, što je izazvalo reakciju drugog stranačkog krila, koje su činili dubrovački Srbi katolici.Konflikt je razrešen na skupštini u Splitu 1903. godine, kada je donet novi, revidirani program stranke, a za predsednika i potpredsednika izabrani Antun Puljezi i Uroš Desnica.Teško nalazeći zajednički jezik sa Hrvatima, uz to ekonomski,prosvetno i kulturno posrnuli, u procentualnom opadanju u odnosu na hrvatsko stanovništvo ili u stagnaciji, većinom nepismeni, vezani za selo, s nerazvijenim srednjim staležom, Srbi su u ovom periodu poveli borbu protiv zaostalosti svoje zajednice. Privredni i prosvetni preporod nagovešten je osnivanjem kratkovekog „Srpskog bratstva” (1897–1899), da bi uistinu započeo posredstvom „Srpske zore” (Knin, 1901) i dalje se nastavio osnivanjem Saveza srpskih privrednih zadruga na Primorju (Dubrovnik, 1908), Matice srpske (Dubrovnik, 1909) i Srpske centralne banke za Primorje (Dubrovnik, 1913). Pored tih važnijih institucija, na području Dalmacije delovale su i brojne srpske čitaonice, srpska pevačka društva, srpske dobrotvorne ženske zadruge, organizacije „Srpskog sokola”; izlazile su srpske novine, časopisi i kalendari („Srpski list/Srpski glas”, „Novi srpski list”, „Primorski srpski list”, „Dubrovnik”, „Draškov raboš”, „Vuk”, „Srđ” i drugi), otvarane su srpske knjižare i štamparije.Na početku 20. veka, u deceniji pred Veliki rat, nastupile su bitne promene i u srpsko-hrvatskim odnosima. Krenuvši „novim kursom”, sve hrvatske stranke u Trojednoj kraljevini (osim Čiste stranke prava) su 1903. godine napustile hrvatsko državno i istorijsko pravo, odnosno shvatanje o hrvatskom „političkom” ili „diplomatičkom” narodu, po kome su Srbi i ostali nehrvati „politički” Hrvati, građani ali ne i poseban narod. Zato su srpske stranke, među njima i Srpska stranka na Primorju, Zadarskom rezolucijom (1905) podržale hrvatske političare u nastojanjima, izraženim prethodno donetom Riječkom rezolucijom, da ostvare saradnju s mađarskom opozicijom, pod uslovom proširenja hrvatske samostalnosti; prisajedinjenje Dalmacije Hrvatskoj i Slavoniji stavile su u zavisnost od priznanja ravnopravnosti srpskog naroda s hrvatskim. Klubovi Hrvatske i Srpske stranke u Dalmatinskom saboru zauzeli su stav da su Srbi i Hrvati jedan narod, kako su međusobno ravnopravni, kako ujedinjenim snagama treba da se suprotstavljaju zajedničkim neprijateljima, kako treba da se založe za integraciju Dalmacije s Hrvatskom i Slavonijom; klubovi su prihvatili odluku Dalmatinskog sabora iz 1883. godine, kojom se jezik naziva hrvatski ili srpski i doneli su odluku da će se zauzeti da školski udžbenici sadrže gradivo i o hrvatskoj i o srpskoj istoriji i da se podjednako koriste i ćirilica i latinica. Jugoslovenska ideja počela je da stiče sve više pristalica i među Srbima i među Hrvatima, što se ispoljilo posebno za vreme Balkanskih ratova. Međutim, uoči Velikog rata i na njegovom početku raspoloženje prema Srbima radikalno se promenilo, došlo je do provale srbofobije i počeo je period stradanja srpskog naroda i srpske elite koja je, zbog odanosti srpskoj nacionalnoj ideji, hapšena i zatvarana. Ipak, vek austrijske vladavine Dalmacijom bližio se kraju i najveći deo primorskih Srba uskoro je doživeo ostvarenje vekovnog sna o oslobođenju i ujedinjenju celokupnog srpskog naroda.

   Sofija Božić

   Izvor: Društvo Sveti Sava, BPATCTBO, XX, Beograd, 2016.

   Odgovori

4. 7. mart 2019. u 07:44

   Vojislav Ananić

   VALI NOVIH SRPSKIH DOSELJENIKA U DALMACIJI

   Srpski narod koji je ispred Turaka izmicao, kretao se na sjever u južnu Ugarsku, na sjeverozapad u habzburške zemlje i na zapad pa teritorij Mletačke Republike. Doseljenja Srba u Dalmaciju bila su osobito masovna:,,Migracije srpske su toliko intenzivne i česte u dalmatinskom zagorju da su ovi krajevi u prvoj polovini XVI stoleća dobili izgled skoro čisto srpske zemlje”. Istorija utvrđuje – konstatira akademik Radonić, – da “priliv srpskih izbeglica u habzburške zemlje nije bio ni blizu tako intenzivan i snažan kao u zemlje Mletačke Republike” (Rimska kurija i južnoslovenske zemlje, 215). Ujesen 1448. ugarska vojska – prolazeći kroz Srbiju – pljačkala je i pustošila po njoj, a kada je 1454. Mehmed II udario pa srpsku Despotovinu Đurđa Brankovića – ,,… cijela je zemlja strahovito opustošena i na 50.000 stanovnika je odvedeno u ropstvo… izbi glad, te mase izgladnelih ljudi povorkama krenu pa Zapad ka moru” (Jiriček, nd-I-380). U jednoj odluci kralja Matije K o r v i n a iz 1481. godine čita se izmeđ ostaloga da Rašani (šizmatici) ne moraju plaćati desetine “jer su Rašani ili šizmatici… inostranci i izbjeglice… pa mogu svojim primjerom i druge podanike turske potaknuti da što prije napuste zemlju u kojoj su porobljeni, a sad još ohrabreni povlasticama koje su date onima sto su već došle ovamo pod naše okrilje” (Bonfinio, Historia Pannonica, 1690 (Coloniae Agrippinae).

   Izvor: Seobe u Dalmaciju i Istru (od 1371 – 1540. god.), Branislav Mesarović, Beograd, 1986.

   Odgovori

5. 7. mart 2019. u 12:15

   Vojislav Ananić

   POKOLJI, PLJAČKANJA, PUSTOŠENJA, ODVOĐENJA U ROPSTVO

   Turska osvajanja balkanskih zemalja pratili su naizmenični pokolji stanovnistva, odvođenje u ropstvo, strahovita pljačkanja i pustošenja, – što se ni jednog trenutka ne smije zaboraviti, – napominje historičar M. Spremić (nim), – ra dodaje da to posvjedočavaju i krišćanski i turski pisci. Samo, dok prvi – kao npr. često citirani starac Isaija, – prikazuju stanje u vrijeme tur-skih osvajača riječima “da su živi zavidjeli mrtvima”, – dotle ih drugi slave kao pobjednike nad “nevjernicima”…
   Srbi su se spasavali pa razne načine: pomicali su se u dalje prede¬le, iseljavali se, odmetali u hajduke ili odlazili u gradove i primali islam.
   Srbi su napuštali svoja ognjišta i selili se pojedinačno i u većem broju. Tako su se u velikim masama naseljavali u Dalmaciji, Krovatiji, Slavo¬niji, Sremu i Bačkoj, daleko uz Dunav i Tisu, u Banatu i Pomorišju, u Erdelju i u Vlaškoj. Svuda je tu bilo puno pustih krajeva, opustelih zbog turskih pljačkanja, i svuda su se tu, bježeći ispred z u l u m a, ili svojevoljno ili ro pozivu, naseljavali Srbi, da rade zemlju i da se biju s Turcima (St. Stanojević:nd/ A, 201).
   Posledica opšteg etničkog pomeranja srpskog s jugoistoka i s juga prema severozapadu i zapadu bilo je nadiranje Turaka i tursko osvajanje srpskih zemalja. Već samo nadiranje Turaka bilo je povod bežanju stanovništva iz ugroženih krajeva dalje pa zapad, severozapad i sever. Do još većih seoba došlo je nešto docnije, i to više nisu bile seobe ispred Turaka nego is-pod. Tada se sele mase Srba koje nisu mogle da trpe tursku vlast i poredak, a nadale su se boljem životu pod mletačkom i austrougarskom vlašću (Og M.S. Filipović, nd, 183).
   Bosanski kralj Toma, prisiljen od pape i Hunjadija, uložio je sve sile da bogumlstvu (v. AVS) učini kraj jednom za uvijek. Ima pouz¬danih vijesti, da je tada iz središnje Bosne pobjeglo u Hum sa četrdeset glavara mnoštvo naroda; tamo, nađoše zaštite kod hercega Vukčića. Mnogo ih je bilo također koji su potražili utočište kod srpskoga Despota (Og Savfet Basagić, GLASNIK ZM, jun 1912).

   Izvor: Seobe u Dalmaciju i Istru (od 1371 – 1540. god.), Branislav Mesarović, Beograd, 1986.

   Odgovori

6. 7. maj 2019. u 10:40

   Vojislav Ananić

   SRBI U DALMACIJI

   „Dalmacija pri kraju vremena na koje se odnosi ova knjiga brojala je okruglo 600.000 stanovnika. Od tog broja bilo je na 120.000 Srba pravoslavne vere i otprilike 20 do 25 hiljada Srba katoličke vere većinom intelektualci“ (strana 5). Jedna posebna dalmatinska pojava su Srbi katoličke vere. Bilo ih je ne samo u Dalmaciji, nego i u Kninu, Sinju, Imotskom, Makarskoj, Šibeniku, Splitu, Kaštelima, na ostrvima, u Dubrovniku. Klerikali i njihovi sledbenici, najviše su mrzeli Srbe katolike. Među poznatim Srbima katolicima su bili Medo Pucić, Matija Ban, dr Ignjat Bakotić, dr Vlaho Matijević, prof. Niko Matijević, S. Kastrapneli, Marko i Mirko Kastrapneli, dr Antun Puljezi, Anturn Fabris, dr Lovro Pavlović, „dum Ivan Stojanović, (sveštenik koji je poručivao dubrovačkom narodu: ’Srbin si po rodu i po običajima; u srpstvu ti je jedini spas; vjera ti ni najmanje ne priječi da budeš Srbin ’ “ (isto, strana 175), zatim don Jakov Grupković, prof. srpsko-hrvatskog jezika, Pero Budmani, Joso Mihaljević, Vikentije Butijer, Jovo Metličić, Kažimir Luketić, Jovo Matačić, Ivo Ćipiko, Ante Monti i još toliki drugi.
   Prema Konstantinu Porfirogenitu, Srbi su još u ranija vremena prebivali u južnom njenom delu, od reke Cetine (koja je smatrana kao granica između Srba i Hrvata) pa do kraja Boke Kotorske. Posle propasti srpske pa docnije i bosanske države, Srbi su naselili u velikom broju opustele severne krajeve Dalmacije, iz kojih su pred najezdom Turaka, bežali njihovi stanovnici. Srbi su se uselili u Dalmaciju naročito iz Bosne već u 13. i 14. veku. „Po tvrđenju episkopa Miloša, postojala je u Splitu sve do 1185. godine pravoslavna crkva Uspenija Bogomatere, a manastir Sv. Arhanđela na Krki osnovan je kao zadužbina Jelene, udove Mladena Šubića, sestre Dušana Silnoga, još 1357, a godine 1317. počeo se graditi manastir Krupa, pomoću doprinosa srpskog kralja Stefana Milutina i sledeća dva kralja, Stefana Dečanskog i Dušana Silnog“ (isto, strana 19).
   Vinjalić piše da su 1527. godine Vlasi – Morlaci pravoslavne vere uselili u Dalmaciju. Već tada se nastojalo da se pokatoliče. Vredno pomena ovde je, da je od 1760. do 1765. godine, u Golubiću, Plavnu i Orliću, bio učitelj veliki Dositej Obradović. Mletačka Republika je prestala postojati 17. oktobra 1797. Austrija se odrekla Lombardije i Belgije, a kao naknadu dobila Veneciju, Dalmaciju i Istru. Povremeno je neke njene teritorije želela i Ugarska. Zatim je pripala Francuzima do 1814, a Austriji je konačno dodeljena bečkim ugovorom od 1815. godine i pod njenom vlašću bila sve do kraja velikog Evropskog rata. Francuzi su Dalmaciji učinili mnogo dobroga (organizovali državnu administraciju, probili puteve, uredili luke, otvorili škole, a pravoslavnoj crkvi priznali samostalnost). Bogati trgovac Konstantin Vučković, poreklom iz Dabra u Bosni, je nakon smrti 1893. u Splitu, zaveštao 160.000 forinti za osnivanje matice srpske, koja bi upotrebljavala ćirilicu i širila srpsku kulturu. Prvi časopis u Dalmaciji „Srpsko-dalmatinski magazin“ izašao je iz prve narodne srpske škole.
   Gajev ilirizam je primljen ovde vanredno dobro, jer je imao praktičnu zaslugu da spase Hrvatsku od Mađarizacije. Matija Ban je propovedao sjedinjenje Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom, čemu se protivio Nikola Tomazeo koji je smatrao da je Srbija ta zemlja kojoj je suđeno da oslobodi Dalmaciju. Naime, Hrvatska je toliko vekova bila podložna habzburškoj monarhiji i on se plašio za dalmatinsku istorijsku sudbinu. Car Feanja Josif 2. je 1848. imenovao bana Jelačića za namesnika Dalmacije. Te iste godine, Austrija je uspela da savlada revoluciju u Beču, a uz pomoć Rusije, i u Mađarskoj. Dalmatinski rodoljub dr Lovro Monti je istupio sa Sabora 1867. godine, govoreći: „Šta mogu Hrvati bez Srba, ma i samoj Austro-Ugarskoj? Posve malo, ja bih rekao ništa. Šta mogu Srbi bez Hrvata? Što živo, ali osakaćeno tijelo“ (isto, strana 65). I Miletić je ostao veran najplemenitijoj misli bratstva između Srba i Hrvata. Car Franja Josif je 1875. posetio Dalmaciju i već se tada govorilo o okupaciji Bosne i Hercegovine, čemu su se protivili dalmatinski Srbi.
   Gundulićev spomenik je na inicijativu srpske dobrovoljačke omladine otkriven 29. jula 1893. godine. U Splitu je na skupštini 6. avgusta 1897. godine osnovano srpsko političko društvo „Srpsko bratstvo“. U oktobru 1897. su iz Beča u Beograd prenesene kosti Vuka Srefanovića Karadžića. „Tom prilikom Crvena Hrvatska, organ dubrovačkih pravaša, pisala je ovo: ’Vuk Stefanović Karadžić ima tu zaslugu da je u Srba hrvatski jezik podigao na stupanj književnosti. On je među Srbe stanuo uvađati hrvatski književni jezik. Šta više: on (Vuk) isti priznaje da je jezik, što ga je uzeo, hrvatski a ne srpski’ “(isto, strana 120).
   U 1904. godini nastali su vrlo napeti odnosi između Austrije i Mađarske, jer su Mađari osetili potrebu da nađu saveznika u Hrvatima, kako bi bili jači prema Austriji u borbi koju su vodili. Kasnije, propašću Austro-Ugarske monarhije, dr Mate Drinković je na sednici Narodnog veća Srba, Hrvata i Slovenaca, u Zagrebu, 23. novembra 1918. rekao: „Mi ne stvaramo ni Velike Srbe, ni Velike Hrvate, ni Velike Slovenije, nego veliku, jaku i moćnu jugoslovensku državu. Moramo ipak priznati da je srpska kraljevina izašla u ovom ratu pobednicom, a mi da smo pobeđeni“ (isto, strana 179). Ove reči su kazivale da su Hrvati, Srbi i Slovenci, koji su bili pod Austrijom, oslobođeni. Kad je stvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, kralj Aleksandar je 1925. posetio Split, a oduševljenju Splićana nije bilo kraja.. „Prvog decembra 1918. primljena je od Njegovog Visočanstva naslednika prestola i regenta Aleksandra delegacija zagrebačkog Narodnog veća. Dr Ante Pavelić, koji je bio na čelu te delegacije, pročitao je adresu kojom je izjavio volju i želju da se zemlje, zastupane od tog veća, prisjedine Kraljevini Srbiji, i zajedno sa njim sastave jednu jedinstvenu jugoslovensku državu“ (isto, strana 172). Tako je Dalmacija doživela svoje potpuno oslobođenje, ulaskom u sastav Kraljevine Jugoslavije.
   „Srbi su bili Srbi i pre nego što su primili hrišćanstvo. Makarsko primorje je živelo kao srpska neretvanska oblast u sklopu nemanjićke države. Kad su Neretvljani primili hrišćanstvo, primili su ga sa Istoka i postali su pravoslavni… …Pokatoličila ih je tek docnije Mletačka Republika“ (isto, 177. i 178. strana). Dubrovačka okolina je ranije isto bila pravoslavna.

   Izvor: Lujo Bakotić „Srbi u Dalmaciji“ od pada Mletačke Republike do ujedinjenja, „Prometej“, Beograd, 2002 – reprint izdanje iz 1939. godine).

   Odgovori