18. septembra 1739. – Beogradskim mirom okončan je rat započet 1737. između Osmanskog carstva i Austrije. Turska je tada povratila teritoriju Srbije severno od Zapadne Morave, čime je prestala da postoji i “Kraljevina Srbija”, kako su je nazvali Austrijanci.
Beogradski mir zaključen je posle austrijsko-turskog rata, 1737–1739, kojeg je Austrija, u zajednici sa Rusijom, vodila protiv Turske i u kojem je njena vojska potučena kod Grocke i izbačena iz Srbije. Odredbama mira, Austrija je potisnuta sa Balkanskog poluostrva. Beograd i Šabac sa celom Srbijom do Save i Dunava, Vlaška sa Oršavom i delovi Bosne dobijeni Požarevačkim mirom 1718. godine vraćeni su Turskoj. Austrija je zadržala Temišvarski Banat ali je morala porušiti i evakuisati sve tvrđave koje je sagradila tokom okupacije ali i tvrđave uz Dunav prema Turskoj. Odredbama mira obostrano su se morali amnestirati učesnici u ratu, pustiti zarobljenici na slobodu, garantovati nepovredivost granica, zabranjeno je prihvatanje prebeglica (hajduka) i povreda teritorije. Regulisan je promet Dunavom i Savom, i zagarantovana sloboda trgovine.
Kraljevina Srbija je naziv za pokrajinu Habzburškog carstva koja je postojala u centralnim delovima današnje Republike Srbije između 1718. i 1739. godine.
Austrijski službeni dokumenti toga vremena ovu teritoriju nazivaju Kraljevina Srbija, a austrijski car za sebe uzima titulu kralja. Upravnik oblasti imao je titulu guvernera, a uprava oblasti je nazvana Vojna Komandatura Kraljevine Srbije (nem. Militärkommandatur des Königreichs Serbien) (odnosno Servien po ondašnjem izgovoru).
Krajem 17. veka, Habzburška monarhija je isterala Osmanlije iz većeg dela panonske nizije (uključujući Bačku i severozapadni Srem), a granice uspostavljene 1699. godine ostavljaju u sastavu turske carevine Banat i jugoistočni Srem.
Kada je srpska etnička teritorija, 1716-1718, od Dalmacije, preko Bosne i Hercegovine do Beograda i Podunavlja opet postala poprište novog austrijsko-turskog rata, koji je vodio princ Eugen Savojski, Srbi su uzeli učešće u borbi na strani Austrije. Osmansko carstvo je tada, tzv. Požarevačkim mirom izgubilo sve teritorije u Podunavlju (Banat i deo Srema), severne delove današnje centralne Srbije i severnu Bosnu, delove Dalmacije, Malu Vlašku i Peloponez. Po odredbama Požarevačkog mira 1718. godine Habzburška monarhija je (između ostalog) od osmanskog carstva dobila i Beograd sa severnim delovima današnje centralne Srbije.
U „Kraljevini“ Srbiji je 1717-20. privremena vojna uprava na čelu sa grofom Odvijerom, a od 1720. godine građanska uprava – Administracija Srbije (ili Beogradska administracija), koja je bila lično carevo vlasništvo. Na čelu administracije (zvanična titula je „predsednik administracije“ a nezvanična „guverner“) je feldmaršal Karlo Aleksandar princ od Virtemberga sa po 2 savetnika (građanin + vojnik) za administrativnu i za sudsku vlast. Od 1733-36. guverner Srbije je general Maruli, a od 1736. feldmaršal de Valis (obojica grofovi). Administrativna i sudska vlast bile su u vojnim, a finansijska u komorskim rukama. Vojna vlast je bila potčinjena Dvorskom ratnom veću, a komorska – Dvorskom komorskom veću. Administracija Srbije dosta je zavisila od odobrenja koja su slata iz ovih veća, ali im je ponekad neke odluke i samo stavljala do znanja.
Područje današnje istočne Srbije, koje je 1718. godine takođe došlo pod austrijsku upravu, nije uključeno u sastav Kraljevine Srbije, već stoji pod administrativnom upravom Temišvara tj. Tamiškog Banata.
Zemlja je podeljena na 15 distrikata (okruga, provizorata) kojom upravlja 11 provizora (s tim što pojedini prvizori upravljaju sa po dva distrikta), koji se dele na knežine, a ove na sela. Distriktom upravlja provizor uz pomoć išpana – župana (kao prvog pomoćnika i zamenika) i 2-3 ibrajtera, knežinama oborknezovi a selima knezovi. Provizor vrši administrativnu, sudsku, policijsku i finansijsku vlast. Oborknezovi i knezovi su zadržani iz turskih vremena dok su ostali novodovedeni činovnici koji dobijaju plate iz državne blagajne. 1/3 sela u Srbiji je pusto. Dažbine se plaćaju komori (glavna – porez na zemljište), pošto je u Srbiji jedini feudalac država. Osim „komorskih“ postoje i „hajdučka“ sela.
Beograd je zaseban: ima nemačku i srpsku opštinu. Srbi imaju svoj zbor uglednih ljudi i opštinski odbor sa knezom/birovom koji je i sudija.
Sedište vojske je u Beogradu gde su smešteni grenadiri i pešadija. Još 3 konjičke divizije raspoređene su po Šapcu, Valjevu, Rudniku i Jagodini. Pored toga postoji i srpska milicija koja je organizovana u kapetanate (15) po selima (nisu spojena u teritorijalnu celinu) i kojoj je na čelu oberkapetan Vuk Isaković. „Hajdučka“ sela nalaze se uglavnom uz granicu i ima ih različiti broj po distriktima (od 2 do 15). Uživaju određne povlastice, a treba da čuvaju granicu, putnike i skoroteče.
Novim ratom i tzv. Beogradskim mirom (1739. godine) Osmansko carstvo je uspelo da povrati deo teritorija što je prethodnim izgubila, uključujući sve teritorije južno od Dunava i Save, kao i Malu Vlašku. Lokalno srpsko stanovništvo opet je pogodilo ratno razaranje, progoni i odmazde.
Poslednji austrijsko-turski rat bio je tzv. Dubički rat (1788-1791), u kome je opet Austrija pozivala Hrišćane u Bosni da se dignu na ustanak. Nakon njega novih austrijsko-turskih sukoba više nije bilo sve do dvadesetog veka i propasti obe carevine.
IZVOR: Vikipedija
2. novembar 2019. u 19:01
Vojislav Ananić
Preseljenje iz Potiske i Pomoriške vojne krajine u Banat
Doseljavanje prve velike organiovane grupe stanovnika u Banat usledilo je posle ukidanja Potiske i Pomoriške vojne krajine. Tom prilikom je u zapadni Banat doseljeno oko 1.800 srpskih porodica (prema našoj proceni ukupno 12.669 osoba). Njihovim naseljavanjem delimično je popunjen upražnjeni prostor nizijskih i močvarnih delova banatskih distrikata. Prilikom naseljavanja preseljenici su zadržali graničarski status, pa su i naselja koja su naselili uživala praktično graničarski status, iako pod nadleštvom Dvorske komore.
Doseljenici nisu prevalili dalek put. Da bi se naselili u Banat, prešli su iz naselja s desne obale na levu obalu Tise i Moriša. Doselili su se u pusta područja na rubovima Bečkerečkog i manjim delom Čanadskog distrikta, mahom osnivajući nova naselja. Svega nekoliko naselja koja su naselili potisko- pomoriški graničari postojala su i pre 1751. godine – Čenta (Leopoldovo), Botoš i Kumane. Ta naselja su posle rata i kuge imala po svega nekoliko domaćinstava i doseljavanjem ovih graničara su oživela.
Potiski i pomoriški graničari su u Bečkerečkom distriktu uglavnom naselili pusto zemljište. O tome najbolje svedoči podatak da je u Bečkerečkom distriktu 1740. godine evidentirano 18 pustara koje nisu pomenute u popisu pustara iz 1769. godine, zbog toga što su u međuvremenu iskorišćene za naseljavanje. Neke od pustara koje su nestale zbog toga što su na njima osnovana naselja, bile su Kikinda, Beodra, Botoš, Taraš, Stari Kuman, Melenci, Veliki i Mali Galad (potes između Bašaida, Karlova i Kikinde), Joca (potes u Kikindi), Sent Kiralj (Sentkralj, potes u polju Kumane) i Matej (potes severno od Vranjeva). Ako prihvatimo da je površina 15 militarizovanih naselja iznosila ukupno 141.972 hektara (1419,72 km²), sledi da je, posle naseljavanja na 1 km² dolazilo 8,92 osobe. Drugim rečima, u proseku, jedno domaćinstvo dolazilo je na manje od kvadratnog kilometra (na 0,79 km²) ovih naselja. Gustina naseljenosti 1753. godine bila je mnogo veća od one zabeležene u naseljima banatskih distrikata neposredno posle završetka rata i kuge.
*
Nisu svi graničari razvojačenih mesta uz Tisu i Moriš odlučili da se presele u Banat. Deo je ostao u Bačkoj u statusu civilnih podanika. Uspomena na njih sačuvana je u molbi predstavnika Gornjih kompanija iz 1773. godine u kojoj se tražilo da im se dozvoli da u vojnom statusu ostanu na svojim staništima i budu pošteđeni trauma novog preseljenja, ,,kao što su naši preko Tise u Bačkoj iza nas zaostali, kad smo se mi ovamo preselili“. Pored toga, deo potiskih i pomoriških graničara se preselio u Rusiju prihvatajući graničarsku službu. Na žalost, nije poznat tačan broj opredeljenih za jednu od ove tri mogućnosti. Opredeljenje se može analizirati samo u grupi oficira za koje je sačuvano više podataka.
Prvobitno opredeljenje oficira Potiske i Pomoriške vojne krajine za civilni ili vojni status 1749–1750. godine. Pod pretpostavkom da su se minimalno promenili, preuzeli smo današnju veličinu atara: Velika Kikinda 18.950 hektara, Mala Kikinda (Bašaid) 7.545 ha, Vranjevo 16.968 ha, Karlovo (Dragutinovo) 7.935 ha, Kumane 10.164 ha, Botoš 6.986, Marinovo Selo (Tomaševac) 6.565 ha, Sige (Perlez) 9.648 ha, Idvor 5.691 ha, Leopoldovo (Čenta) 6.319 ha, Mokrin 14.751 ha, Jozefovo (Obilićevo) 3.804 ha, Krstur 5.366 ha, Melenci 15.917 ha, Taraš 5.363 – ukupno 141.972 ha.
U grupi oficira opredeljenih za zadržavanje graničarskog statusa, pouzdano se može potvrditi sudbina 18, poimenično navedenih u spiskovima onih koji su završili u Rusiji, i njih 29, koji su se do kraja 1753. godine našli u Banatskoj zemaljskoj miliciji. Oficiri koji su preuzeli službu u novoosnovanim mestima Banatske zemaljske milicije, 29 poimence poznata, činili su 23,77% od ukupno 122 potisko-pomoriška oficira evidentirana 1749. godine.
Budući da su centralne ličnosti seobe u Rusiju, majori (oberstlajtnat qua oberkapetan) Jovan Šević i Jovan Horvat, bili komandanti šanaca Čanad i Pečka u Pomoriškoj krajini, razumljivo je da su sa sobom poveli oficire i graničare iz neposrednog okruženja. To bi objasnilo zašto se samo devet oficira iz Pomoriške vojne krajine 1753. godine našlo u službi u Banatu, dok je broj onih koji su otišli u Rusiju sigurno bio veći. Od ovih devet oficira po dvojica su dolazila iz razvojačenih šanaca Semlek i Arad, a po jedan iz šanaca Pečka, Glogovac, Manderlak, Čičir i Subotica.
Većina oficira Potiske vojne krajine u grupi opredeljenih za vojnički status preselila se u Banat. Od 29 poimence poznatih oficira u Banatu, 20 je dolazilo iz Potiske vojne krajine. Čak šest je došlo iz šanca Bečej, po četiri iz šanaca Ostrovo (Ada) i Petrovo Selo, dva iz Feudvara, a po jedan iz Mola, Čuruga, Žablje i Sent Tomaša. Nabrojana razvojačena naselja bila su svojim položajem od ranije upućena na oblast s druge strane Tise. Naime, postoje dokazi da su potiski oficiri bili višegodišnji zakupci zemljišta na levoj obali Tise. Među zakupcima pustara u Bečkerečkom distriktu 1740. Godine nalazio se i kapetan Zako, oficir potiskog šanca Kanjiže i zakupac pustare Kikinda za 106 forinti. Zakupac je bio i graničar Ostoja Spajić iz Bečeja, koji je u arendu uzeo pustaru Portoš (verovatno Botoš) za 50 forinti. Ova okolnost doprinela je tome da se veći broj potiskih nego pomoriških oficira i graničara nađe u Banatu posle 1751. godine.
Međutim, odluke su menjane uprkos iskazanom opredeljenju. Postoje dokazi da se nisu svi pojedinci kojima je tokom 1751. i 1752. godine odobreno preseljenje u Rusiju zaista tamo i preselili, ili ako već jesu, da su tamo i ostali. Čak osam lica kojima su 4. avgusta i 4. oktobra 1751. godine izdati pasoši za preseljene u Rusiju nalazilo se u Banatu krajem 1753. godine. Reč je o kaplarima i stražemešterima iz Horvatove grupe. Oficir-povratnik iz Rusije, na primer, bio je i konjički poručnik Marinko Milutinović iz Subotice u Pomoriškoj vojnoj krajini iz grupe pukovnika Jovana Ševića. Milutinoviću je pasoš za prelazak u Rusiju izdat 18. januara 1752. godine, ali se ipak, krajem 1753. godine nalazio u službi kapetana-poručnika u Velikoj Kikindi. Tu se pominje i 1757. i 1758. godine, u istom činu. Pored ovih, sigurno je bilo i drugih primera povratništva iz Rusije, kao i naknadnih odlazaka.
Većina graničara (gemajnera) i nižih zapovednika razvojačene Potiske i Pomoriške vojne krajine opredelila se krajem 1750. godine za zadržavanje vojničkog statusa i preseljenje. U pitanju je bilo ukupno 3.672 graničara obeju krajina, od kojih je iz Potiske vojne krajine bio 1.991, a iz Pomoriške vojne krajine 1.681 graničar. Prilikom revizije Potiske vojne krajine 1748. godine popisano je 2.858 osoba ,,u efektivi“ (od ukupno 3.448 vojno sposobnih i nesposobnih odraslih mušaraca), pa se može izračunati da se za vojni status 1750. godine izjasnilo 69,66% graničara u službi ili 57,73% celokupne odrasle muške populacije ove vojne krajine. Nedostaju podaci za procenu ukupnog broja graničara Pomoriške vojne krajine. Izgleda da je najveći broj opredeljenih za zadržavanje vojnog statusa zaista stigao u zapadni Banat, jer se prema komorskom popisu iz 1752/53. godine u 15 naselja šest Gornjih kompanija Banatske zemaljske milicije nalazilo ukupno 4.085 odraslih muškaraca. Među njima je bilo 1.787 starešina domaćinstava, a u njihovim domaćinstvima 1.070 oženjenih i 637 neoženjenih braće i sinova, 274 siromašnih muškaraca sa nešto sredstava i 37 bez ikakvih sredstava, kao i 280 vrlo starih, bolesnih i nesposobnih.
Iz ovih podataka i na osnovu utvrđenih demografskih konstanti, može se proceniti da je u Banat ukupno preseljeno 12.669 osoba oba pola i svih starosnih dobi. Ovaj popis, zapravo, pobija prihvaćenu pretpostavku u istoriografiji, da je najvažnija posledica razvojačenja Potiske i Pomoriške vojne krajine bila seoba u Rusiju. Prema našoj proceni, iz Habzburške monarhije se 1751. i 1752. godine u Rusiju odselilo ne više od 200 oficira i graničara sa porodicama.
*
Rok za preseljenje potiskih i pomoriških graničara bila je 1751. godina, ali se postupak produžio i u narednu godinu. Uspomena na preseljenje iz Bačke i osnivanje novog mesta Franjevo (Vranjevo), koje je po ugledu na bivša graničarska mesta Potiske i Pomoriške vojne krajine nazivano ,,šancem“, sačuvao je sveštenik Stefan Nikolić. On je, povodom prelaska iz crkve Petrovog sela u Bačkoj u crkvu Svetog Jovana Preteče u Franjevu, ostavio belešku u jednom jevanđelju, u kojoj pominje preseljenje celog šanca iz Bačke aprila 1752. godine. Godinu dana kasnije, 28. aprila 1753. godine, ovu crkvu su kao novo duhovno sedište darivali jevanđeljem i predstavnici preseljene zajednice, stražemešter Jovan Milošević i njegov brat Jovica Milošević. Sačuvan je i prolog ove crkve iz 1756. godine, u kome se kao predstavnici ovog mesta pominju obrekapetan Lazar Popović i sveštenici Filip Mihailović, Stefan Nikolić i Teodor Petrović. Zapisi svedoče o tome da je u prvoj godini posle preseljenja već bila uspostavljena nova crkvena i obnovljena stara oficirska hijerarhija razvojačenog bačkog šanca Petrovo Selo. Budući da se nijedan od trojice vranjevskih sveštenika ne pominje u dokumentima o crkvama i parosima u graničarskim mestima Potiske vojne krajine, pretpostavljamo da su parosi razvojačenih mesta odbili da napuste parohije i crkve koje su opsluživali, kao i svoja imanja. Preseljenje je moglo biti prilika za prekobrojne sveštenike i članove njihovih domaćinstava, a odvijalo se po svemu sudeći u sporazumu sa parohijama iz kojih su se odselili.
Naseljavanje u mestima Gornjih kompanija u Bečkerečkom i Čanadskom distriktu završeno je do kraja 1752. godine, dok je naseljavanje mesta Donjih kompanija u Novopalanačkom distriktu sprovedeno tokom 1753. godine. Poreklo naseljenika Gornjih kompanija bilo je iz Potiske i Pomoriške vojne krajine, a Donjih kompanija iz civilnih i razvojačenih mesta u okolini Nove Palanke. Na osnovu popisa preseljenih graničara iz novembra-decembra 1753. godine, u kojima su u svakoj od 8 kompanija evidentirani odrasli vojno sposobni muškarci (Effektive Kopf), mogu se delimično upoznati demografske prilike u
novonaseljenim oblastima. Podaci ovog popisa pokazuju zanemarljiva odstupanja u odnosu na već navođene podatke komorskog popisa.
Broj domaćinstava u kompanijama bio je prilično ujednačen i kretao se od 331 do 348. Izuzetak u tom pogledu bila je samo kompanija Idvor i Leopoldova sa 403 domaćinstva. Oženjena braća i sinovi pored domaćina ubeleženi su u 35–40% svih domaćinstava u naseljima Gornjih kompanija, sa izuzetkom Velike Kikinde u kojoj je njihov udeo bio nešto veći i iznosio 48%. Ne nužno, ali zadružna su mogla biti domaćinstva u kojima je bilo dva do pet oženjenih muškaraca pored domaćina, a kojih je bilo 196 (9,44%). U svakoj kompaniji bilo je, u proseku, oko 30% domaćinstava sa još jednim oženjenim članom pored starešine domaćinstva i oko 10% domaćinstava u kojima je njihov broj bio veći od dva. To znači da su u vreme preseljavanja domaćinstva većinom činile inokose porodice (sa starešinom i bez drugih oženjenih članova). Naselja su nastala na prostranom zemljištu banatskih pustara, a praksa je nalagala da se obradivo zemljište ne raspodeljuje pojedinim domaćinstvima. Obilje zemljišta uticalo je na to da su domaćinstva mogla da se održe u većem sastavu, ne brinući oko toga da li će od svojih poseda moći da se prehrane. Time se može objasniti pojava da je manji broj potencijalno zadružnih domaćinstava zabeležen u dve kompanije koje su obuhvatile već postojeća sela. U pitanju su bile dve kompanije sa više skučenim atarom na području donjeg toka Tamiša – kompanija Botoš, Marino Selo i Sige, sa 27 domaćinstava u kojima je bilo 2–5 oženjenih članova (8,15%) i kompanija Idvor i Leopoldovo sa 15 takvih domaćinstava (svega 3,72%).
U naseljima Donjih kompanija broj domaćinstava sa još jednim oženjenim članom pored domaćina, bio je čak i viši nego u Gornjim kompanijama (oko 40%). Međutim, udeo domaćinstava sa 2–5 oženjenih članova pored domaćina, zapravo je bio manji (svega 7%). Odlika domaćinstava Donjih kompanija bilo je to da u njima nije bilo udovica, kao i da je broj starih, bolesnih i nesposobnih bio nizak.
Po pravilu, oficirska i sveštenička domaćinstva bila su veća, zbog toga što su njihovi domaćini uživali poreske privilegije. Proširena ili zadružna struktura ovih domaćinstava bila je uobičajena pojava. U oko dve trećine oficirskih domaćinstava Gornjih kompanija bilo je više oženjenih članova pored domaćina. U oko 27% tih domaćinstava bilo je između dva i pet oženjenih članova pored domaćina. Ipak, izgleda da je presudan uticaj na veličinu domaćinstava imalo raspoloživo zemljište. Pored toga, uticala je i okolnost da su oficiri Donjih kompanija pripadali zatečenom, a ne novodoseljenom kadru, pa nisu mogli da koriste prednosti svog položaja u vreme seobe.
Broj domaćinstava naselja Zemaljske milicije sporo je rastao u periodu do njihovog razvojačenja 1771–1773. godine. Porast domaćinstava bio je nešto veći samo u naseljima Velika Kikinda, Mokrin i Melenci. Pretpostavljamo da je broj domaćinstava porastao usled usitnjavanja, budući da između 1764. i 1773. godine nije bilo većih talasa doseljavanja.
Izvor: UNIVERZITET U BEOGRADU FILOZOFSKI FAKULTET, Jelena M. Ilić, BANATSKA VOJNA KRAJINA U DRUGOJ POLOVINI 18. VEKA
doktorska disertacija
Beograd, 2014.
2. novembar 2019. u 19:18
Vojislav Ananić
FORMIRANJE POTISKE I POMORIŠKE VOJNE GRANICE – osnove njihovog ustrojstva
23/11/2017
FORMIRANJE POTISKE I POMORIŠKE VOJNE GRANICE
OSNOVE NJIHOVOG USTROJSTVA
Autor: msr Ognjen Karanović
Osnivanje Potiske i Pomoriške vojne granice moramo posmatrati u okvirima velikih napora vojne i političke administracije Bečkog dvora da nakon završetka Morejskog rata trajno obezbedi „nepremostivi bedem“ prema uvek ratoborno nastrojenoj Otomanskoj imperiji. Pomenuto pitanje postalo je esencijalno za otklanjanje bilo koje buduće opasnosti po južne granice Ugarske, čija je fleksibilnost u prethodnim vekovima, uostalom i dovela do situacije u kojoj su na kraju Habzburška monarhija, ali i hrišćanska civilizacija u Evropi u celini, bile prinuđene da svoj opstanak brane pred zidinama Beča. Bečki dvor, možemo da kažemo i empirijski, tada je posegao za već stolećima oprobanom metodom uspostavljanja vojne granice, kao zasebne teritorijalne vojno-administrativne jedinice čiji je osnovni zadatak bio zaštita državnih granica Habzburške monarhije i učestvovanje njenih krajišnika u svim ratnim poduhvatima dinastije. U datim okvirima, interesi Habzburške monarhije i pitanje rešavanja statusa doseljenog srpskog stanovništva bar delimično su bili usklađeni u ovom periodu. Sve do sklapanja Karlovačkog mirovnog sporazuma rasprava o uspostavljanju i uređenju novih vojnih granica vodila se samo na teoretskom nivou iz razloga što ni pitanje određivanja državnih granica između Austrije i Turske još nije bilo rešeno. Početkom 1699. godine komesar ratne blagajne grof Maksimilijan Ludvig fon Brojner (Maximilian Ludwig, Graf Breunner von Asparn) izneo je urgentni zahtev da se momentalno pristupi formiranju nove vojne granice i to sa obrazloženjem „… da Srbi ne mogu više da podnose neodređeno stanje nego se vraćaju natrag u Tursku…“[1]. U nameri da utiša veliko nezadovoljstvo i uznemirenje među srpskim doseljeničkim kolektivitetom, car Leopold I objavio je 2. juna za Srbe u Sremu i 21. jula iste godine za celokupno srpsko stanovništvo nove patente u kojima su nabrojane zasluge Srba u proteklom ratu, a istovremeno su potvrđene sve prethodne privilegije uz čvrsto obećanje da će uskoro biti rešeno pitanje trajnog naseljavanja prognanog naroda na području Ugarske.[2] U julu 1699. godine car Leopold I odlučio je da organizuje jednu širu konferenciju koja bi se pozabavila pomenutom problematikom, a planirao je da učešće na tom skupu uzmu najviši politički, duhovni i vojni dostojanstvenici Habzburške monarhije, poput ugarskog palatina Pala Esterhazija (galánthai herceg Esterházy Pál), hrvatskog bana, kancelara Kraljevine Ugarske, predsednika Dvorske komore (Hofkammer) i županijskog administratora (Comitats-Administratoren).[3] General grof Gvido Štaremberg (Graff Guido von Starhemberg) poslao je 29. avgusta 1699. godine Dvorskom ratnom savetu detaljan nacrt u kome su bile izložene osnovne smernice prema kojima bi buduću granicu trebalo urediti.[4]
Prema nacrtu grofa Štaremberga nova vojna granica prema Osmanlijskom carstvu bila bi podeljena na tri generalata ili na tri krajine: hrvatsku, slavonsku i potisko-pomorišku.[5] Nacrt je predviđao da u sastav Potiske granice uđu mesta koja su se prostirala u dolini reke Tise sa Segedinom kao administrativnim sedištem. U tom slučaju, Segedin bi imao posadu od 350 vojnika i bio bi sedište glavnokomandujućeg oficira-generala, a preostali broj vojnika bio bi raspoređen u drugim mestima. Martonoš bi trebao da dobije 75 vojnika, Mala Kanjiža i Senta po 200, Bečej 100, i Žabalj 200 vojnika. Dakle, ukupno bi bilo raspoređeno 1125 vojnika. U mestima na Dunavu predviđen je raspored za ukupno 650 vojnika i u tom slučaju Titel bi dobio posadu u broju od 250 vojnika, a Slankamen i Petrovaradin po 200 vojnika. Nacrt je predvideo da u sastav Pomoriške granice uđu mesta koja su se nalazila u dolini reke Moriš i to Šoljmoš sa 50 vojnika, Lipovo sa 100, Nađlak, Fenlak i Sentmikluš sa po 75 vojnika, Čanad sa 200 i Arad kao sedište glavnokomandujućeg oficira sa 200 vojnika.[6] Dalje, bilo je predviđeno da na potezu od Šoljmoša do Tise i od Segedina do Žablja nadležnost nad pomenutim odsecima imaju po jedan oberkapetan i po tri kapetana za svaku oblast. Nacrt grofa Štaremberga zahtevao je prisustvo ukupno deset bataljona (svaki po 100 vojnika) i osamnaest konjičkih bataljona (svaki po 50 konjanika). Pojedinačno bataljoni bi imali po jednog poručnika, zastavnika, narednika i četiri kaplara. Predviđeno je bilo da mesečna zarada za oberkapetana iznosi 50 forinti, za kapetane 25, konjičke poručnike 15, pešačke poručnike 12, konjičke zastavnike 9, za pešačke zastavnike 8, za konjičke narednike 6, za pešačke narednike 4, za konjičke kaplare 4, pešačke 3, a za konjanike 3 i pešake 2 forinte.[7] Posle nekoliko meseci rasprava o nacrtu grofa Štaremberga, članovi Dvorskog ratnog saveta i dvorske komore održali su zajedničku tajnu sednicu 9. jula 1700. godine na kojoj je pomenuti koncept uređenja budućih granica u načelu prihvaćen, ali sa određenim promenama. Date izmene sastojale su se u nameri nadležnih državnih organa da srpsku graničarsku miliciju formiraju od doseljenika koji još uvek nisu imali trajno rešen naseljenički status, a potom je planirano da tako formirana milicija bude podeljena u dve grupe: 1. pripadnike milicije koji aktivno vrše vojnu službu i 2. tzv. „islužene“, odnosno veterane. Zarada graničara bi se isplaćivala samo delimično u novcu, a bilo je predviđeno da se osnovno dobro koje bi pripadnika milicije vezivalo za službu sastoji od određenog zemljišnog poseda. Navedeni zemljišni posed ne bi postajao vlasništvo graničara, već bi pripadnik milicije dobijao status doživotne državine nad dobrom. Graničarevom smrću ne bi nasleđivala porodica preminulog, već onaj vojnik koji bi u službu stupio na njegovo mesto. Ukoliko bi preminuo veteran (emeritus sive veteranus), njegovu zemlju bi nasledili zakoniti naslednici (najčešće članovi najuže porodice). Međutim, članovi porodice ne bi više bili oslobođeni od poreza, već bi došli pod upravu županija i u tom slučaju morali bi snositi „sve terete koje snose i paori“ (zemljoradnici u Provincijalu koji žive pod spahijskom i županijskom upravom).[8]
Na osnovu careve rezolucije od 9. jula 1700. godine, 15. avgusta iste godine, Dvorski ratni savet je odredio barona Šlihtinga kao svog izaslanika pri uređenju Slavonske vojne granice, a grofa Franca Sigismunda Lamberga-Otenštajna (Franz Sigmund, Graf von Lamberg-Ottenstein) za poslove uređenja Potisko-pomoriške granice.[9] General Lamberg je dobio instrukcije da poseti Segedin i da se tamo posavetuje sa generalom Šlikom i poverenicima Dvorske komore i Ugarske dvorske kancelarije o proceduri trajnog naseljavanja srpskog etnosa, kao i konačnoj separaciji militarskog od provincijalnog stanovništva. Dobio je naredbu da u graničarsko-vojnički status odabere samo ljude izvanrednih ratničkih sposobnosti i istovremeno da prema predlozima generala Šlike istima imenuje kapetane i oberkapetane, kao svojevrsni zapovednički kadar u službi.[10] Nakon što su u glavnim segmentima određene konture strukture, kao i administrativne granice buduće vojne krajine, županijske vlasti Kraljevine Ugarske ili tzv. vlasti Provincijala, započele su proces uvođenja jurisdikcije svojih organa uprave u predelima za koje se već tada znalo da ne ulaze u sastav vojnih granica. U tom periodu Srbi su pružali snažan otpor pokušajima uvođenja tzv. zimskog poreza, ali i uopšte planovima separacije stanovništva na „paorski“ i „graničarski“ element. U aradskom stanu generala Šlika su počela savetovanja komisije za uređenje granica 4. novembra 1700. godine. Sastav komisije činili su: general Lamberg, velikovaradinski biskup August Benković, izaslanik Dvorske komore baron Albert Ludvig Tavonat, general Šlik, komandant Grada Arada general Lefelholc (Georg Wilhelm Löffelholz von Kolberg) i baron general Ditrih Hajnrih Nehem (Dietrich Heinrich Nehem). Na predlog biskupa Benkovića, komisija je prvobitno pristupila raspravi o separaciji vojnog od civilnog dela stanovništva.[11] Na osnovu molbe srpskih oficira komisija je odlučila da separaciju stanovništva odgodi do marta 1701. godine[12] U decembru 1700. godine počelo je popisivanje srpskih stanovnika, što je zapravo predstavljalo predložak za buduću separaciju.[13] Popisivači zaduženi od strane Komore trudili su se da izvrše potpuni popis stanovništva, a stanovnike su popisivali u okviru pojedinih mesta i to prema principu pripadnosti konjičkim ili pešadijskim četama, a u okviru datih četa po vodovima. Prilikom popisa decidno su razlikovani poreski obveznici koji su živeli u mestima pod nadležnošću Dvorske komore od graničara, tj. vojnika. Istovremeno, popis se sastojao iz dva segmenta u kome su u prvom popisivani graničari, a u drugom (pod rukovodstvom seoskih starešina), stanovnici naselja kojima su upravljali komorski organi vlasti.[14] Popisivanje stanovništva počelo je u Somboru i Segedinu i komisija je zahtevala što ispravnije rezultate popisa srpske milicije u ovim mestima. Međutim, popis je izvršen i u svim drugim mestima u dolinama reka Moriša i Tise. Sve aktivnosti u vezi sa registracijom stanovnika Granice povereni su grofu Ludvigu Ferdinandu Marsiljiju (Luigi Ferdinando Marsigli) i kapetanu Velešnickom.[15]
Uporedo sa aktivnostima u vezi sa početkom procesa popisivanja stanovništva, komisija za uređenje novih granica nastavila je svoj rad. Jedan od važnih izazova sa kojima se komisija suočila u svom radu, sastojalo se u pitanju statusa Subotice i Sombora. Naime, navedena mesta nisu se nalazila na prostoru za koji je u tom periodu već postojao plan da u budućnosti bude u sastavu Potisko-pomoriške vojne granice. Komisija je nameravala da objavi naredbu o demobilizaciji tamošnje milicije. Međutim, datim planovima odlučno se suprostavio general Šlik i pružio je veoma argumentovane dokaze o potrebi da oba mesta ostanu pod vojnom komandom, kao sastavni delovi Granice.[16] Takođe, komisija je raspravljala i o zaradama oficira i vojnika u Granici, te je odlučeno da godišnja plata generala Šlika bude 5000 forinti, zapovednik Grada Arada Lefelhoc 4600 forinti, oberkapetani po 600 forinti, kapetani (njih šest) po 200 forinti , osamnaest konjičkih poručnika po 180 forinti, osamnaest pešačkih poručnika po 144 forinti, osamnaest konjičkih zastavnika po 108 forinti, osamnaest pešačkih zastavnika 96 forinti, deset konjičkih narednika po 72 forinti, deset pešačkih narednika po 48 forinti, tridesetišest konjičkih kaplara po 36 forinti, osamstotinaideset konjanika po 36 forinti i devetstotinaitrideset pešaka po 24 forinte. Ukupno je obezbeđeno 76 188 forinti novčanih sredstava za zarade oficirskog, podoficirskog i uopšte graničarskog kadra u Potisko-pomoriškoj krajini.[17] Članovi komisije za uređenje granica doneli su i potrebne odluke kojima je uređen stalni poštanski saobraćaj između Arada i Budima i prema pomenutim odlukama razmena pošte između ova dva grada znatno je unapredila svoju efikasnost. Tačnije, razmena je bila brža za jedan dan nego u ranijem periodu. Krajem decembra 1700. godine komisija je prestala sa radom, a njeni članovi izrazili su nameru da svoje poslove u istom sastavu nastave u martu nardne godine. Međutim, to se nije dogodilo i navedena komisija, uprkos zahtevima i molbama Dvorskog ratnog saveta da nastavi svoj rad, u dotadašnjem sastavu više nikada nije održala nijednu sednicu. Dvorski ratni savet je 3. septembra 1701. godine izdao nova uputstva generalu Lambergu u smislu zahteva da se ubrzaju aktivnosti u vezi sa separacijom „graničarske“ od „paorske“ populacije, ali i da se što pre završe svi poslovi oko popisa graničara, zatim da se odredi tačan broj vojnika i da sastav njihovih jedinica bude u razmeri 900 pešaka na prema 1100 konjanika.[18] Dalje, odlučeno je da se stanovnici Subotice i Sombora oslobode od plaćanja poreza, ali istovremeno da im se oduzme pravo na zarade. Prema istim odlukama, obični vojnici u Granici trebali su da dobiju obradivu zemlju umesto provijanta i drugih logističkih dobara. Takođe, određeno je da će srpski i mađarski oficiri umesto zarada u celini jednu trećinu plate dobiti u novcu, a dve trećine u zemljištu, dok će nemački oficiri dobijati platu samo u novčanim sredstvima.[19]
General Lamberg je od strane Dvorskog ratnog saveta dobio nova uputstva raspoređena u 55 tačaka 8. maja 1702. godine[20]. Pomenuta uputstva su se u znatnoj meri razlikovala u odnosu na ranije odredbe. Između ostalog, odlučeno je da se i milcija sastavljena od pripadnika bugarske etničke zajednice pridruži graničarskim jedinicama u broju od 227 konjanika, a takođe i srpska milicija u „Šoljmošu, Totvaradiji i Vilagošvaru“[21] (ukupno 300 vojnika). Izdat je i nalog da se Somborci i Subotičani svrstaju u red isluženih vojnika (emeriti vel veterani) i da svoje zarade dobijaju do kraja života. Prema istim uputstvima uskoro se sastala i nova komisija za uređenje novih vojnih granica koja se, ovaj put sastojala samo od izaslanika Dvorskog ratnog saveta i Dvorske komore. Predstavnici Ugarske dvorske kancelarije nisu ni bili pozvani da uzmu učešća u radu pomenute komisije. Članovi komisije su svoju prvu sednicu održali u Segedinu 16. juna 1702. godine, a istaknutu ulogu u njihovom radu u narednom periodu imalu su general Lamberg i grof Folkra. Na osnovu novih instrukcija Dvorskog ratnog saveta od 16. jula iste godine, graničarsko stanovništvo je podeljeno u četiri kategorije: 1. pripadnike aktivnog vojnog sastava, 2. čardaklije, 3. tzv. islužene (emeriti), i 4. prekobrojne (exempiti).[22] Komisija je predvidela da kategorija prekobrojnih uživa povlastice samo tri godine. U formalnom pogledu, odluka o definitivnom ustrojstvu Potisko-pomoriške granice donesena je od strane Dvorskog ratnog saveta 29. avgusta 1702. godine.[23] Rad komisije za uređenje Granice nastavljen je i u letnjem i jesenjem periodu 1702. godine. Rezultati njenog angažmana u potpunosti su se odrazili na završna rešenja uređenja novih granica, tako da su svi prvobitni projekti o kojima je više reči bilo u ranijim izlaganjima, doživeli velike promene. Ukupan učinak rada komisije možemo da posmatramo u okvirima odluka da konačan broj pripadnika graničarske milicije u Potisko-pomoriškoj granici bude 3854 vojnika. Istovremeno, označeno je 26 naseljenih mesta gde će isti biti i raspoređeni: Segedin-palanka (400 graničara), Martonoš (75 graničara), Kanjiža (200 graničara), Petrovo Selo (30 graničara), Bečej (300 graničara), Čurug (80 graničara), Žabalj (250 graničara), Sombor (200 graničara), Subotica (150 graničara), Zelišće (103 graničara), Totvaradija (109 graničara), Šoljmoš (130 graničara), Pavliš (92 graničara), Monderlak (33 graničara), Glogovac (33 graničara), Arad (373 graničara), Pečka (215 graničara), Semlak (136 graničara), Šajtin (33 graničara), Nađlak (215 graničara), Čanad (136 graničara), Sarvaš (137 graničara), Đula (108 graničara), Jenopolj (82 graničara), Halmađ (29 graničara)[24]. Važna karakteristika nalazi se i u činjenici da je celokupno stanovništvo novoformirane granice pripadalo srpskom etničkom kolektivitetu. Posle završetka svih pravno-administrativnih i tehničkih pojedinosti u vezi sa formiranjem i uređenjem Granice, u toku 1702. i 1703. godine preduzete su mere usmerene ka konačnom preseljenju i stalnom naseljavanju srpskog stanovništva u Potisju i Pomorišju. Komisija je došla na teren i izdvojila zemljište i naselja, odnosno stanovništvo za Potisko-pomorišku vojnu granicu. Brojne porodice srpskih doseljenika, koje su do datog vremenskog perioda bile privremeno naseljene u okolini Budima, Ostrogona i Komorana preseljene su iz navedenih područja i trajno naseljene u južnoj Bačkoj, Potisju i Pomorišju. Pomenuto naseljavanje u velikoj meri je izmenilo etničku strukturu prostora južne Ugarske i to u korist srpskog etnosa. Etničke promene koje su se dogodile tada, na pragu XVIII veka izvršile su trajni uticaj na socijalno-narodnosne relacije između različitih etničkih skupina i u vekovima koji su usledili nakon formiranja Potisko-pomoriške granice.[25]
Formiranje Potisko-pomoriške granice zaista predstavlja granično obeležje u periodizaciji prošlosti srpskog etnosa i to ne samo na tom prostoru, već i u celini. Možemo slobodno da zaključimo da je nakon navedenih dešavanja istorija srpskog naroda zašla u novu i neizvesnu epohu. Međutim, potpuno razumevanje istorijskih uslova koji su determinisali sudbinu srpskog etnosa u novom stoleću i nakon proterivanja Osmanlija iz centralnih delova Evrope, bilo bi zaista otežano ukoliko bismo u potpunosti zanemarili procese nastanka nove vojne, takoreći, „sestrinske“ Granice u Slavoniji, Sremu i Bačkoj. Uostalom, srpska istoriografija povesnice Potisko-pomoriške i Posavsko-podunavske granice u naučno-istraživačkom i metodološkom smislu i posmatra kao nerazdvojnu, organsku celinu. Naime, proces osnivanja Potisko-pomoriške granice trajao je uporedo sa aktivnostima u vezi sa nastankom Posavsko-podunavske granice. Dakle, obe Granice formirane su istovremeno. Slično koracima preduzetim prilikom osnivanja Potisko-pomoriške granice i proces nastanka granice u Slavoniji, Sremu i Bačkoj podrazumevao je prethodno izvođenje određenih pripremnih postupaka. Kada su u pitanju pripremni postupci, tu pre svih mislimo na separaciju stanovništva na „vojničko“, „komorsko“ i „kmetsko-spahijsko“ koja je na gore navedenim prostorima završena nešto pre nego u Potisju i Pomorišju, tačnije 1698. godine.[26] Kao što smo već naglasili radi izvođenja potrebnog razdvajanja, Bečki dvor je formirao dve komisije Šlihtingovu za Bačku i Pomorišje i komisiju za Slavoniju i Srem koju je predvodio carski general i komorski savetnik Johan Ferdinand Karl Karafa de Stiljano (Ferdinand Johan Carl di Stigliano, graff Caraffa). Nakon pripreme određenih planova i elaborata, dve komisije su završile sve poslove u vezi sa separacijom stanovništva i izdvajanjem zemljišta i naselja za pomenute doseljenike 1702. godine. Dakako, bili su to veoma zahtevni poslovi, ali kada je u pitanju regulisanje doseljeničkog statusa u Slavoniji i Sremu i formiranje nove granice, „dušu“ celokupnom poduhvatu davao je grof Karafa. U delokrug uspeha u radu komisije koju je predvodio spada i formiranje Slavonske komorske inspekcije u Osijeku, kao svojevrsne pokrajinske vlade za Srem i Slavoniju. Na osnovu Karafinih planova, zemljište je podeljeno na komorske okruge ili provizorate, a u njihovim okruzima omeđeni su spahiluci i komorska naselja. Prema njegovim uputstvima i planovima stvorena je vojna granica sa sedištima (štabovima) u Staroj Gradiškoj, Brodu i Rači, kao i Slavonskog generalata sa sedištem u Osijeku i ogrankom u Petrovaradinu. Petrovaradinu i Osijeku su potvrđeni gradski statuti, a fruškogorskim manastirima granice njihovih vlastelinstava. Rezultati rada Karafine komisije predstavljali su fundament administrativno-socijalne infrastrukture Slavonije, Srema i dela Bačke sve do druge polovine XVIII veka.[27]
[1]Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 340. Uporedi i Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686-1752, Prot. Exp. za maj 1699: „Breinerdedato 23. April 1699. erindert, wie nötig die Einrichtung in Sirmien, Sclavonien vnd dem batscher Landt seye…“ U odgovoru na dopis grofa Brojnera, Dvorski ratni savet je 3. maja 1699. godine izdao sledeći nalog: „…Schlickh, Stahremberg Guido, per Verhiettung der rätzischen Familien Emigration in das türkische Territorium…“ i „Cancellarie Hungaricae, pro impendiendis emigrationibus e Rascianarum et Hungaricarum familliarum in turcica territoria… (Prot. Reg.)“.
[2]Slavko Gavrilović, Nove vojne granice u Sremu, Potisju i Pomorišju kao primarne oblasti migracija u Rusko carstvo u 18. veku, Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa u Novom Sadu, 7-9. maja 2003, Srpsko-ukrajinsko društvo, Arhiv Vojvodine, Muzej grada Novog sada, Novi Sad, 2005, str. 19-20. Uporedi i Dr Jovan Savković, Pregled postanka, razvitka i razvojačenja Vojne granice, od XVI veka do 1873. godine, Matica srpska, Novi Sad, 1964, str. 21-22.
[3]Zvanični pozivi na konferenciju poslati su na potrebne adrese 13. avgusta 1699. godine i u njima između ostalog piše: „…Referat wegen razischen vnd wallachischen Gräniz Inwohner Einrichtung, dass solche nicht abweichen vnd durch das turkische populiren. Darauf ist die allergnedigste aigenhändige khays Resolution erfolget. Es seye zwar nötig den palatinum zu citiren, wie auch denbanum vnd hungarischen Canzler , Hof-Canzler, Hof Cammer Präsidenten vnd Comitats-Administratoren zu der Conferenz zu ziehen, damit in dieser Sache weder der catholischen Religion noch denen Bischöffen einges Praejudicium zuegezogen werde…“, vidi: Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686-1752, Prot. Exp. za avgust1699.
[4]Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 341.
[5]Dr Aleksa Ivić, Migracije Srba u Hrvatsku tokom 16, 17. i 18. stoleća, Prvo odeljenje, Naselja i poreklo stanovništva, knjiga 16, Srpski etnografski zbornik, knjiga XVIII, Srpska kraljevska akademija, Subotica, 1923, str. 153-157. Uporedi i Spiridon Jović, „Etnografska slika Slavonske vojne granice“, Čigoja štampa, Beograd, 2004, str. 15-25.
[6]Franc Vaniček, nav. delo, str. 94-97. Uporedi i Dr Slavko Gavrilović, Urbarijalna eksploatacija kmeta u Južnoj Ugarskoj XVIII-XIX veka, Zbornik za istoriju Matice srpske, 25, Matica srpska, Novi Sad, 1982, str. 77-78 i Maša Kulauzov, Postanak, razvitak i razvojačenje Vojne granice Austrijske monarhije, separat, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 125, Matica srpska, Novi Sad, 2008, str. 142-143.
[7]Franc Vaniček, nav. delo, str. 97-98. Uporedi i Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 342.
[8]Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 342-343. Vladan Gavrilović, Položaj Srba u novim vojnim granicama u Ugarskoj i seoba u Rusiju, Nastava i istorija, sveska 7, Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga, Novi Sad, 2007, str. 8-9.
[9]Prot. Reg. pod datumom 18. avgust 1694. godine piše: „…Schlick, intimatur per resolutionem caesaream, dass ihme das Commando vber den District zwischen des Donau vnd Theiss oder genannten Campum Cumanum conferirt vnd dem Grafen Caprara intimirt worden in wie weit sich selbes extendiren solle, daruneter in loco abzutheillen…“, vidi: Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686-1752, Prot. Exp. za avgust 1699. U vreme donošenja pomenute odluke, vojni zapovednik južne Bačke, odnosno poteza između Dunava i Tise bio je general Leopold Anton Jozef Šlik od Bazana i Hranica (Vajskirhena) (Leopold Anton Joseph Schlik zu Bassano und Weißkirchen), carski generalni ratni komesari član Neoakvističke komisije, koji je na dati položaj imenovan od strane cara Leopolda I, vidi: Dr Jovan Radonić, Srbi u Ugarskoj, Državna štamparija, 1915, str. 23-25.
[10]Zemaljski arhiv Mađarske, Urbaria et Conscriptiones, Fasc. 127. N°1. Conscriptio Fascultatum Inclyti Comitatus Bacsiensis, Anno 1699, mense 8-ber. Uporedi i ZAM, U et C, Fasc. 24. N°56. Beschreibung des Orthes Martonos under halb Segedin 2 Mailen, an dem Theyes Stromb liegenet. Beschreibenden 20 JanuarAnno 1701. i Akoš Koroknai, Problemi zadruge i Podunavskoj i Potiskoj granici (1686-1723),Pokušaj rekonstrukcijestanovništva u okviruprivredne strukture, Istraživanja, III, Institut za izučavanje istorije Vojvodine, Novi Sad, 1974, str. 43-44.
[11]U pomenutom periodu Srbi su stanovali u prvivremenim naseobinama i objektima, tačnije u zemunicama, rupama iskopanim ispod površine zemlje koje su bile prekrivene trskom, a u neograničenim razmerama su obrađivali zemljišna poljoprivredna dobra. Na navedenim dobrima, kao i na ledinama i salašima držali su i hranili stoku. Iz ovih razloga, komisija je nameravala da u najkraćem roku paorsko stanovništvo preda u nadležnost komorskih vlasti, a celokupno stanovništvo da uputi u osnove podizanja nastambina nad zemljom, vidi: Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 343-344.
[12]Pomenuta odluka donesena je iz više razloga. Pre svih, potrebno je da pomenemo da komisija u tom trenutku nije raspolagala materijalnim, novčanim sredstvima koje bi opredelila za plate graničara, a sa druge strane uvažena je molba srpskih kapetana i zbog teških vremenskih neprilika uslovljenih veoma surovim zimskim godišnjim dobom, vidi: Sándor Takáts, Kisérletek a magyar haderő feloszlatására 1671-1702, Századok, 1904, 341. Uporedi i Akoš Koroknai, nav. delo, str. 44.
[13]Komisija je 12. novembra 1700. godine usvojila odluka na osnovu koje su vojnim i komorskim vlastima izdate naredbe da se srpski naseljenici i dalje snabdevaju vojničkim provijantom i logističkim dobrima sve do momenta dok se ne izvrši toliko najavljivana separacija. Takođe, odlučeno je da do pomenutog vremena Srbi i dalje budu oslobođeni svih poreza, izdržavanja carskih trupa i kuluka. Kada je u pitanju sam popis, isti je izvršen na teritoriji kojom je upravljala segedinska komorska administracija i tom prilikom (u decembru 1700. godine) popisana su mesta nastanjenih i nenastanjenih, kao i pustare. Navedenim popisom nisu prikupljeni podaci o broju i ekonomskom položaju stanovništva, ali su registrovane godine osnivanja nastanjenih mesta i nacionalna struktura stanovništva. U komorski popis ušla su i graničarska naselja na ovom području iz razloga što je upravljanje privrednim životom Granice bilo u nadležnosti dvorske komore. Usled određenih izazova koji su se javili u procesu formiranja same Granice, odnosno njenog odeljivanja od županijskih administrativnih jedinica, popis stanovništva je izvršen toku 1701. godine. Popis je i organizovan u vezi sa sveobuhvatnim planovima o uređenju Granice, potpunim odvajanjem stanovništva u redovnoj vojnoj službi od dela populacije nad kojim bi neposredne nadležnosti uprave imale komorske i županijske vlasti, vidi: ZAM, U et C, Fasc. 61. N°51. Specifikation deren sowohl bewohnet als unbewohnt oeden oerthern und praedien in dem Szegediner Praefecturat gelegen… 8. Apr. 1701. Uporedi i Akoš Koroknai, nav. delo, str. 44.
[14]Prilikom popisa utvrđeno je da je broj stanovnika koji je živeo na komorskim dobrima upadljivo manji od broja graničara. Metodološki parametri koji su korišćeni u celokupnom popisivačkom poduhvatu bili su identični za sve stanovnike, bez obzira na njihovi socijalno-statusnu pripadnost. Rezultate popisa mogli bi da okarakterišemo kao veoma pouzdane, iako određeni stepen sumnje u verodostojnost istih proizilazi iz činjenice da su u velikom broju izostali podaci o pripadnicima populacije koji su sa stanovišta komorskih vlasti bili „poreski nepotrebni“. Naime, popis je i izvršen za potrebe oporezivanja i sam broj izostavljenih lica u tom smislu zaista je potpuno zanemarljiv. U rezultatima popisa poimenično su nabrojane starešine („glave“) svake samostalne porodice. Uz ime starešine priložena je i kratka biografija sa osnovnim ličnim podacima, rangom i položajima u vojnim jedinicama, trajanjem angažmana u vojsci, kao i mestima gde je lice obavljalo službu. Na primer, popis u Martonošu je ukazao na činjenice da je svega 9 ljudi bilo u militarskom statusu od 1 do 5 godina, 59 ljudi od 6 do 10 godina, a 60 ljudi preko 10 godina. Putem i ovog primera mi možemo da dobijemo jednu opsežnu sliku o socijalnoj strukturi stanovništva u naselju i to sa nazivima zavičajnih mesta iz kojih su doseljenici došli u godinama pre popisa ili nazivima mesta u Ugarskoj gde su naseljenici živeli pre dolaska u Martonoš. Svakako, pomenuti parametri ukazuju i na druge činjenice o životima ljudi koji su doseljeni u Martonoš ili koji su tu rođeni (socijalnim i porodičnim vezama između određenih pojedinaca, itd.). Popis je sadržao i podatke o tome koliko su puta pojedini graničari učestvovali u neposrednim borbama, kao i to da li su bili ranjavani u ratnim zbivanjima. Popisivači su evidentirali i detalje koji su se odnosili na lična zalaganja u ratu. Nakon prikaza biografskih podataka o popisanim starešinama porodica, sledili su i drugi podaci, kao npr. o punoletnim zakonitim sinovima i ćerkama, ali u popisnim listama možemo da pronađemo i interesantne podatke o broju i ličnim profilima dece koja su ostala bez porodičnog starateljstva, zatim o starateljskim odnosima, sistemu nege nemoćnih lica i o drugim pitanjima. Takođe, popisivan je i stočni fond u porodičnim zajednicama, ali i vrednosti obima, odnosno opsega površina zasejanih brojnim poljoprivrednim kulturama. Kuriozitet u popisnim listama predstavljaju i podaci o domaćinima koji su imali pravo na ribolov, vidi: ZAM, U et C, Fasc. 61. N°51. Specifikation deren sowohl bewohnet als unbewohnt oeden oerthern und praedien in dem Szegediner Praefecturat gelegen… 8. Apr. 1701. Uporedi i Franc Vaniček, nav. delo, str. 100-101.
[15]Dr Jovan Savković, nav. delo, str. 21-22.
[16]Jedan od argumenata generala Šlike, kojim je opravdao potrebu da Subotica i Sombor budu sastavni delovi Granice, sastojao se u stavu da na tom prostoru stanuje velika grupa Srba-Bunjevaca koji su pripadali rimokatoličkoj veroispovesti, a da su i kao istaknuti ratnici u borbi sa Otomanskom imperijom daleko pouzdaniji populacioni segment stanovništva od pravoslvnog srpskog etničkog kolektiviteta, vidi: Dr Jovan Radonić, Srbi u Ugarskoj, Državna štamparija, 1915, str. 25.
[17]Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 345. Zajedno sa platom za vojnog sudiju, dva tamničara i isto toliko sudskih tumača, jednog dželata i miliciju u Subotici i Somboru, troškovi za zarade ukupno su iznosili 87 032 forinti.
[18]Dr Pavle Zubković, Kratak istoriski pregled postanka i organizacije Vojne granice, Arhivska građa Gradske državne arhive u Zrenjaninu, II, 6-7, Službeno izdanje Gradske državne arhive Narodnog odbora grada Zrenjanina, Zrenjanin, 1954, str. 4.
[19]Dr Jovan Savković, nav. delo, str. 21-22. Uporedi i Franc Vaniček, nav. delo, str. 101-102.
[20]U naučnom radu „Kratak istoriski pregled postanka i organizacije vojne granice“ autora Pavla Zubkovića, umesto navedenog datuma pominje se datum 3. maj 1702. godine, vidi: Dr Pavle Zubković, Kratak istoriski pregled postanka i organizacije Vojne granice, Arhivska građa Gradske državne arhive u Zrenjaninu, II, 6-7, Službeno izdanje Gradske državne arhive Narodnog odbora grada Zrenjanina, Zrenjanin, 1954, str. 4.
[21]Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 345.
[22]Srpska istoriografija u prvoj polovini XX veka kategoriju čardaklija je često uvrštavala u prvu kategoriju aktivnih graničara u užem smislu. Razlog ovom opredeljenju verovatno se nalazio u činjenici da su i čardaklije imale aktivne vojne obaveze koje su trajale u kontinuitetu, slično kao kod prve kategorije graničarskog sloja stanovništva krajina, vidi: Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 346, dr Jovan Savković, nav. delo, str. 22. Uporedi i Slavko Gavrilović, Nove vojne granice u Sremu, Potisju i Pomorišju kao primarne oblasti migracija u Rusko carstvo u 18. veku, Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa u Novom Sadu, 7-9. maja 2003, Srpsko-ukrajinsko društvo, Arhiv Vojvodine, Muzej grada Novog sada, Novi Sad, 2005, str. 20, Suzana Milovanović, nav. delo, str.6.
[23]Prema izvorima, odnosno arhivskoj građi i literaturi koji su bili dostupni prilikom izrade ovog rada, potrebno je da napomenemo da dati podatak nije uočljiv ni u jednom od brojnih tekstova na koje se odnosi i tema ovog rada. Zapravo jedini autor koji pominje navedeni podatak je dr Pavle Zubković, vidi: Dr Pavle Zubković, Kratak istoriski pregled postanka i organizacije Vojne granice, Arhivska građa Gradske državne arhive u Zrenjaninu, II, 6-7, Službeno izdanje Gradske državne arhive Narodnog odbora grada Zrenjanina, Zrenjanin, 1954, str. 4.
[24]Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 346. Još 5. marta 1701. godine biskup Benković pisao je jednom svom prijatelju da je krajem prethodne godine, dakle u vreme zasedanja aradske komisije, lično primetio da je u Aradu izgrađeno mnogo novih objekata i da iste gotovo isključivo nastanjuju Srbi. Obaveštenja iznesena u pomenutom izveštaju samo potkrepljuju naučna saznanja o činjenicama da su i pre preseljenja stanovništva 1702. i 1703. godine, brojne srpske porodice već bile naseljene u Potisju i Pomorišju, u ovom slučaju, konkretno u Aradu, vidi: Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686-1752, Prot. Exp. za 1701. Uporedi i Suzana Milovanović, nav. delo, str.6.
[25]Suzana Milovanović, nav. delo, str.6.
[26]Slavko Gavrilović, Nove vojne granice u Sremu, Potisju i Pomorišju kao primarne oblasti migracija u Rusko carstvo u 18. veku, Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa u Novom Sadu, 7-9. maja 2003, Srpsko-ukrajinsko društvo, Arhiv Vojvodine, Muzej grada Novog sada, Novi Sad, 2005, str. 19.
[27]Isto, str.19-20. Kada je u pitanju povesnica novih vojnih granica (Potisko-pomoriške i Podunavsko-posavske) i to u odnosu na problematiku rada komisija za uređenje novoosnovanih krajina, na ovom mestu potrebno je da naglasimo da je primetan izvestan stepen zabune i kontradiktornosti u stručnoj literaturi čiji su autori istoričari i istoriografi koji su živeli pre Drugog svetskog rata. Naime, veći deo pomenutih istoričara potpuno poistovećuje rad komisija koje su bile zadužene za separaciju doseljeničkog stanovništva sa poslovima državnih tela čiji je osnovni zadatak bio neposredno uređenje granica. Možemo da primetimo da npr. Franc Vaniček ili Jovan Savković u svojim delima iznose istoriografske podatke koji potkrepljuju tezu da je postojala samo jedna komisija čiji je delokrug aktivnosti bio u vezi sa svim prethodno navedenim poslovima oko separacije stanovništva i ustrojstva granica. Slično mišljenje imaju i drugi srpski istoriografi iz pomenute epohe, uporedi: Dr Jovan Radonić, Srbi u Ugarskoj, Državna štamparija, 1915, str. 25-27, dr Jovan Savković, nav. delo, str. 22-25, Franc Vaniček, nav. delo, str. 101-104, itd.
1. decembar 2019. u 13:43
Vojislav Ananić
Jelena Ilić
NASELJAVANJE POTISKIH I POMORIŠKIH GRANIČARA U BANAT (1751–1753)
SAŽETAK: Jedno od najmasovnijih organizovanih pomeranja srpskog stanovništva sa jedne teritorije na drugu u 18. veku dogodilo se tokom 1751. i 1752. godine. Tada se, naime, više od 12.000 ljudi preselilo sa teritorije na desnoj obali reka Tise i Moriša na teritoriju na levoj obali ovih reka, odnosno iz Bačke i južne Ugarske u Banat. To preseljenje bilo je posledica razvojačenja Potiske i Pomoriške vojne krajine koje su formirane još 1702. godine. Oba krajišta izgubila su vojnostrateški značaj samo dve decenije nakon svog nastanka, a o njihovom razvojačenju raspravljalo se decenijama pre nego što je do njega zaista i došlo, 1751. godine.
KLJUČNE REČI: Habzburška monarhija, Banat, Banatska zemaljska milicija, Potiska i Pomoriška vojna krajina, razvojačenje, naseljavanje, migracije, 18. vek
Od Bečkog rata (1683–1699) do Austro-turskog rata (1716–1718) granica između Habzburške monarhije i Osmanskog carstva protezala se rekama Tisom i Morišem, ostavljajući Bačku sa habzburške, a Banat sa osmanske strane. Prilike su se promenile Požarevačkim mirom 1718. godine, kada su u Habzburšku monarhiju uključeni Banat i, privremeno, oblasti južno od njega. Do razvojačenja nefunkcionalnih krajišta na Tisi i Morišu i organizovanja nove vojne krajine u Banatu, međutim, nije došlo odmah. Ulazak u reforme onemogućile su spoljnopolitičke prilike tokom Austro-turskog rata (1737–1739) i Rata za austrijsko nasleđe (1740–1748). Zbog ratnih okršaja sa Pruskom i njenim saveznicima, velikih vojnih rashoda i nesuglasica sa nemačkim zemljama Rimskog carstva, istrošili su se vojni i privredni resursi Habzburške monarhije i razotkrile sve slabosti državnog aparata. Tek krajem četrdesetih godina 18. veka pristupilo se reformama, između ostalog, i u oblasti vojne i vojnokrajiške organizacije. Tako je razvojačenje Potiske i Pomoriške vojne krajine i preseljavanje velikog dela njihovog stanovništva u Banat ostvareno prvih posleratnih godina.
Odlaganje razvojačenja Potiske i Pomoriške vojne krajine bilo je prouzrokovano ne samo vojnim razlozima, već i političkim pitanjima prodaje državnih poseda privatnim vlasnicima, obnove županija i njihovog postepenog priključivanja Ugarskoj. Posle Rakocijevog ustanka, a potom i u vreme rata protiv Osmanskog carstva, Beč je svesno odolevao pritiscima za obnovom županija na prostoru južne Ugarske, odnosno na teritoriji Slavonije, Srema i Banata. Okolnosti u kojima je carica Marija Terezija načinila niz ustupaka ugarskim staležima na saboru u Požunu na kojem je krunisana 1741. godine, dobro su poznate. Na tom saboru, članom 18, propisano je da naselja ,,koja se nazivaju vojnim” u Bačkoj, Bodroškoj, Čongradskoj, Aradskoj, Čanadskoj i Zaaradskoj županiji budu stavljena pod obnovljenu nadležnost Ugarskog kraljevstva i županija.
Odluka o demilitarizaciji ostvarena je najpre u slučaju naselja Segedin, Sombor i Subotica, kojima je dodeljen status slobodnih kraljevskih gradova u periodu između 1743. i 1748. godine. U isto vreme na dnevni red je stavljeno pitanje oblasti u koju će biti preseljeni stanovnici razvojačenih krajina, gde bi i ubuduće služili kao graničari. Odluka o naseljavanju potiskih i pomoriških graničara u Banat doneta je, po svemu sudeći, proleća 1747. godine. O tome je general Engelshofen obavestio mitropolita Arsenija Jovanovića maja te godine, budući da je bio i zvanično određen za komesara u tom poslu. Ova odluka je, međutim, imala svojih protivnika među službenicima Dvorske komore
koji su zagovarali predlog da bivši graničari, umesto u Banat, budu preseljeni u postojeće krajine u Slavoniji i Sremu. Komorske vlasti protivile su se predlogu o naseljavanju graničara u Banat zbog toga što je to podrazumevalo da će njegovi delovi biti militarizovani i izuzeti iz civilne nadležnosti. U takvim okolnostima su potiski graničari oktobra, a pomoriški decembra 1750. godine uputili žalbe na carsku odluku od 1. septembra iste godine da krajine uz Tisu i Moriš budu ,,Provincii Mađarskoi uediniti”. Ukoliko je preseljenje nužno, potiski graničari su molili da to bude u Banat gde će im biti ustupljeno dovoljno zemljišta za izdržavanje. Njihov zahtev bio je motivisan strahom od seobe u već naseljena krajišta Srema i Slavonije, u kojima ne bi bilo dovoljno zemljišta za nova domaćinstva. Na ovaj način treba razumeti i sadržaj molbe pomoriških graničara, koji su želeli ,,na večno poruganie naše paori da ne budem”, a u slučaju da se presele u neku drugu oblast nisu želeli da dođu u položaj ,,kako edni žileri koi pod kiriu na tuđem gruntu sedjat”.
Molbama graničara pridružio se decembra 1750. godine i mitropolit Pavle Nenadović, koji je Beč podsetio na to da još uvek nije određena teritorija za naseljavanje u Banatu iako je vremenski rok za napuštanje razvojačenih granica dat do jeseni sledeće godine. Taj rok je, po svemu sudeći, ispoštovan, pa je oktobra 1751. godine sklopljena konvencija ili ugovor o trogodišnjem oslobođenju od svih dažbina za graničare koji su se preselili. O tome da su se bivši potiski i pomoriški graničari većinom zaista preselili u Banat do jeseni 1751. godine svedoči izveštaj mitropolitovog egzarha Arsenija Radivojevića iz septembra meseca. U tom izveštaju se pominje oko 2.200 srpskih porodica već naseljenih u Banatu, koje su odbijale da postanu civilni podanici i insistirale na zadržavanju svog graničarskog statusa, a u protivnom su tražile da im se odobri da se isele ,,u drugu hrišćansku zemlju” kojoj su potrebne kao vojnici. Pretnja seobom u Rusiju imala je velikog uticaja na konačnu odluku vlasti da povlasti stanovništvo sa desne i leve obale Tise, civilnim statusom u Potiskom distriktu i graničarskim statusom u Banatu.
O samom toku i fazama preseljavanja nemamo mnogo podataka. Na osnovu žalbe stanovnika pomoriškog šanca Pečka od juna 1751. godine na to da su se njihovi bivši sugrađani i sveštenici pojavili i odneli sve stvari od vrednosti, utvare i novac iz nekada zajedničke crkve, može se zaključiti da su se pojedine razvojačene opštine preselile već proleća iste godine. Preseljavanje u Banat, dakle, počelo je u vreme kada je carica potpisivala plemićke diplome za oficire Potiske vojne krajine i Privilegiju Potiskog distrikta, marta i juna 1751. godine. Sve to vreme vlasti još uvek nisu bile složne oko konačnog odredišta potiskih i pomoriških graničara i predlozi o naseljavanju u postojeća krajišta u Sremu i Slavoniji još uvek su bili aktuelni. Iako je masovni prelazak u Banat završen već jeseni 1751. godine, pojedine zajednice su se tamo naselile tek proleća 1752. godine. Sveštenik Stefan Nikolić je povodom prelaska iz crkve Petrovog sela u Bačkoj u crkvu Svetog Jovana Preteče u Vranjevu ostavio belešku u jednom jevanđelju u kojoj pominje preseljenje celog šanca aprila 1752. godine.
Uprkos predlozima da se potiski i pomoriški graničari nasele u postojeće vojne krajine u Sremu i Slavoniji, prevladao je predlog vojnih krugova oko generala Engelshofena o preseljenju ovih graničara u Banat. Razloga za to bilo je više. Pre svega, Banat nije inkorporiran u Ugarsku, već se u celosti nalazio pod nadležnošću Dvorske komore i njene filijale Zemaljske administracije u Temišvaru. Pored toga, Banat je većim delom, a naročito na zapadu i jugu, bio polupust. Naseljavanje pustih oblasti uklapalo se u državnu populacionu politiku i napore usmerene ka povećanju iskorišćenosti zemljišta radi poreske dobiti. Konačno, Banat je bio pogranična oblast još od 1739. godine, a planove o organizovanju vojne krajine u njemu general Engelshofen izložio je u nekoliko navrata tokom četrdesetih godina 18. veka.
Prostor na koji su se bivši potiski i pomoriški graničari preselili u Banat, kako je konstatovano još davno u literaturi, žalosno je izgledao posle 1718. godine. Izvori iz 18. veka svedoče o slaboj naseljenosti Banata i prostranim nizijama podložnim plavljenju, na području koje se ispod Temišvarskog platoa spuštalo duž i između tokova Moriša, Tise, Tamiša i Begeja. Zapadni rub ove geografske celine pod austrijskom upravom bio je podeljen između Čanadskog i Bečkerečkog distrikta. Oba su, stoga, delila niz sličnosti – zauzimala nizijski i slabo naseljen teren, s nevelikim brojem naselja koja su bila okružena mnogobrojnim močvarama i pustarama. Pustare sa boljim preduslovima za život naselili su doseljeni potiski i pomoriški graničari. Neke od njih naseljene su prvi put sredinom 18. veka, a neke su bile davno zapustela naselja. Do zapustošenja je došlo verovatno krajem 17. i početkom 18. veka, kada su kretanja stanovnika prouzrokovali Bečki (1683–1699) i Austro-turski rat (1716–1718). Veliki broj stanovnika napustio je Banat tokom 1718. i 1719. godine zbog poreskog opterećenja i obaveze da izdržavaju vojsku. Fiskalna politika je nesumnjivo uticala i na kasnije migracije, te premeštanje stanovnika između županija i komorskog Banata.
Na slabu naseljenost uticale su i ne tako retke epidemije kuge. Jedan epidemijski talas, o kojem se ne zna mnogo, zahvatio je Banat 1730. godine. Komorski službenici su pokušali da popišu uginulu stoku u periodu između jeseni 1730. i proleća 1731. godine, dok su ljudske žrtve manje pouzdano popisane. Sledeća velika epidemija kuge izbila je tokom Austro-turskog rata, 1738. godine. Na osnovu podataka popisa stanovnika pre i posle ovih događaja, odnosno iz 1736/37. i 1739/40. godine, kao i drugih izvora, može se zaključiti da su najveći demografski gubici u periodu 1738–1740. godine u Banatu bili posledica kuge, a ne rata. Iako ne sasvim precizni, podaci ovog popisa ukazuju na to da je u Bečkerečkom distriktu usled epidemije kuge nestalo 36% predratnih kontribuenata, tj. oporezovanih, odraslih, radno sposobnih muškaraca u distriktu. U Vršačkom distriktu nestalo je zbog kuge 33,61%, u Čakovskom 27,21%, a u Pančevačkom čak 42,31% kontribuenata.
Stanovništvo Bečkerečkog distrikta se u najvećoj meri rasulo u bežaniji. U popisu iz 1740. godine pored žrtava kuge pominju se i oni koji su prebegli „preko Dunava ili negde drugde”. Popisivači su zabeležili 53 zapustele kuće u distriktu. Za većinu naselja naznačeno je da su se preselila preko Tise ili u obližnje močvare „iz straha” od kuge, neprijatelja, razbojnika, ali i carskih trupa na maršu. Veliku štetu su, po svemu sudeći, stanovništvu nanosile domaće trupe u tranzitu. Najviše su stradala mesta na reci Tisi, koje je za prelazak u Banat koristila domaća, „carska” vojska. Tako su sela Bečej i Čenta potpuno ruinirana, „zbog prolaska carskih trupa, i to u najvećoj meri, zbog prolaska komore”. U tom smislu, Temišvarska administracija je već decembra 1737. godine istakla da su „ekscese” u Bečkerečkom, Pančevačkom i Novopalanačkom distriktu počinili „racki graničari iz okoline Segedina”, marširajući preko Tise put Oršave.
Popis Bečkerečkog distrikta iz 1740. godine zabeležio je da su samo stanovnici sela Bardan, Itebej, Jankaid, Sveti Đurađ i Aradac tokom ratnih godina „ostali u mestu”. Prilikom popisivanja Bečeja i Šimode zabeleženo je da su popisani samo oni domaćini koji su se već vratili u predratno stanište, kao i da se očekuje povratak drugih. Povratak izbeglog stanovništva je bio važna okolnost za demografsko stanje u trenutku popisivanja 1740. godine. Pre nego što su se izbegli stanovnici vratili, popis je zabeležio stanje po kojem je stepen zapustelosti sela na putnim trasama domaće vojske iznosio i preko 50% predratne odrasle muške populacije, i to u Bečkereku, Kumanu, Bečeju, Šimodi, Sigama, Farkaždinu i Čenti. Mesta sa manjim stepenom zapustelosti, ispod 30% odrasle muške populacije, činila je grupa naselja bolje zaštićenog položaja i udaljena od glavnih pravaca kretanja domaće vojske – Jankaid, Sent Đurađ, Ečka i Bardan.
Potiski i pomoriški graničari su u Banatu naselili 15 naselja, koja su od 1753. do 1764. godine bila u sastavu Banatske zemaljske milicije. Naselja ove milicije bila su razvrstana u šest takozvanih Gornjih kompanija, sa po dva ili tri naselja – Velika i Mala Kikinda, Melenci i Taraš, Mokrin, Jozefovo i Krstur, Idvor i Leopoldovo, Botoš, Marinovo Selo i Sige, Vranjevo, Karlovo i Kumane. Većina ovih naselja bila je pusta pre 1751. godine, dok je svega pet naselja imalo stanovništvo i u trenutku kada su se u njih doselili graničari sa Tise i Moriša. U pitanju su bila naselja Kumane, Botoš, Čenta, Sige i Idvor. Sa izuzetkom Kumana, preostala četiri naselja nalazila su se na krajnjem jugu Bečkerečkog distrikta, na ušću Tamiša u Tisu. O tome da je i u njima bilo više nego dovoljno prostora za naseljavanje svedoči podatak da je posle rata i kuge 1740. godine Kumane imalo svega četiri domaćinstva, Čenta sedam, Sige 14 domaćinstava, a Idvor osam poreskih platiša. Preostalih deset naselja nije postojalo pre doseljavanja potiskih i pomoriških graničara. Osnovana su severnije, na gotovo nenaseljenom području uz Tisu. Nova naselja nastala su od delova pustara ili spajanjem više njih. Na primer, naselja Bašaid, Kumane, Melenci, Taraš, Karlovo, Velika, Mala Kikinda i Mokrin nastala su na prostoru na kojem su se nalazile pustare Sentuš, Detoševo, Oluš, Tojsig, Galad, Joca, Crkvenka, Devetak, Ilje.
Od 15 naselja zemaljske milicije tri su nastala na teritoriji Čanadskog distrikta – Krstur, Jozefovo i Mokrin, dok su sva ostala bila na teritoriji Bečkerečkog distrikta. U upravnom pogledu to i nije bilo važno zbog toga što su počev od 1753/54. godine naselja zemaljske milicije izdvajana prilikom popisivanja i nisu posmatrana kao deo jednog od ova dva distrikta. Ona su nastala na pustoj teritoriji koja je stavljena pod neposrednu nadležnost civilne uprave Zemaljske administracije u Temišvaru. Posebnost se zasnivala na činjenici da njihovo stanovništvo nije delilo položaj distriktskih podanika, već je imalo obaveze i prava definisane posebnim ugovorom ili tzv. konvencijom.
O površinama opština i kvalitetu zemljišta Banatske zemaljske milicije može se govoriti vrlo precizno na osnovu podataka nešto kasnijih premeravanja. Kada je desetak naselja Gornjih kompanija razvojačeno 1773. godine i 1774. vraćeno pod komorsku nadležnost, odnosno pretvoreno u Velikokikindski distrikt, popisana je i njihova površina prema stanju zabeleženom 1768, odnosno 1771. godine. Budući da su naselja nastala na bivšim pustarama, močvarnim i nekorišćenim zemljištima, u pojedinim atarima našle su se i te nekorisne površine.
Na osnovu broja domaćinstava i odraslih muškaraca računa se da je ukupan broj stanovnika u naseljima Banatske zemaljske milicije 1753. godine iznosio najmanje 12.000 duša. Imajući u vidu da je površina 15 militarizovanih naselja iznosila ukupno 1.419,72 km², sledi da je na 1 km² ovih naselja dolazilo 8,92 osoba. Drugim rečima, jedno domaćinstvo dolazilo je na manje od kvadratnog kilometra (0,79 km²) ovih naselja.
Prema komorskom popisu iz 1752/53. godine, prilikom formiranja 15 naselja šest kompanija Banatske zemaljske milicije evidentirano je ukupno 4.085 odraslih muškaraca. Među njima je bilo 1.787 starešina domaćinstava, a u njihovim domaćinstvima nalazilo se 1.070 oženjenih i 637 neoženjenih braće i sinova, dok je pored njih popisano i 274 siromašna muškarca sa nešto sredstava i 37 bez ikakvih sredstava za život, kao i 280 vrlo starih, bolesnih i nesposobnih. Na osnovu podatka da se prilikom izjašnjavanja novembra 1750. godine 3.672 potiska i pomoriška graničara opredelilo za zadržavanje vojnog statusa, i to iz Potiske granice 1.991 i iz Pomoriške granice 1.681 graničar, može se zaključiti da su graničari opredeljeni za zadržavanje vojnog statusa zaista stigli u zapadni Banat. Podatke pomenutih popisa potvrđuje i vojni popis koji je sastavljen novembra i decembra 1753. godine, iako prikazuje zanemarljiva odstupanja. Tada su popisani svi odrasli vojno sposobni muškarci koji su se zatekli u šest Gornjih kompanija (Effektive Kopf), na osnovu čega se mogu bliže upoznati demografske prilike među doseljenim graničarskim porodicama u Banatu.
Broj domaćinstava u kompanijama koje su sadržale po dva do tri naselja bio je prilično ujednačen i kretao se između 331 i 348 domaćinstava. Izuzetak je bila kompanija koju su činili Idvor i Leopoldovo sa 403 domaćinstva. Formiranje ujednačenih vojnih jedinica, a time i naselja, može se pripisati svesnoj nameri nadležne Zemaljske administracije u Temišvaru. Ima podataka i o tome da su veće grupe oficira i graničara istog porekla (iz istih potiskih i pomoriških šanaca) naseljene u ista mesta i kompanije u Banatu, ali ovo pravilo nije dosledno poštovano pa su naseljenici i mešani.
U 35–40% domaćinstava u naseljima Gornjih kompanija popisani su pored domaćina i drugi oženjeni članovi, tj. oženjena braća i sinovi. Broj takvih domaćinstava bio je nešto veći samo u Velikoj Kikindi (48% svih domaćinstava). Potencijalno zadružnim se među ovim mogu smatrati domaćinstva sa dva do pet oženjenih članova (pored starešine domaćinstva), a kojih je u svim naseljima bilo ukupno 196, odnosno 9,44% svih domaćinstava. To znači da je, u proseku, svaka kompanija imala oko 30% proširenih i oko 10% zadružnih domaćinstava. Na nemali broj domaćinstava sa većim brojem članova verovatno je uticala i okolnost nedavnog preseljenja u novu sredinu, kao i obilje obradivog zemljišta koje im je stajalo na raspolaganju. Najmanji broj potencijalno zadružnih domaćinstava zabležen je u dve kompanije koje su obuhvatile već postojeća sela. U pitanju su bile kompanije sa skučenim atarima na području donjeg toka Tamiša – kompanija Botoš, Marino Selo i Sige sa 27 potencijalno zadružnih domaćinstava (8,15%) i kompanija Idvor i Leopoldovo sa 15 potencijalno zadružnih domaćinstava (3,72%).
Po pravilu, oficirska i sveštenička domaćinstva bila su veća zbog toga što su njihovi domaćini uživali poreske privilegije. Proširena ili zadružna struktura ovih domaćinstava bila je uobičajena pojava. Oko dve trećine oficirskih domaćinstava Gornjih kompanija imala su jednog i više oženjenih članova pored domaćina. U čak 27% tih domaćinstava bilo je između dva i pet oženjenih članova.
Broj domaćinstava je posle doseljavanja 1753. godine u većini naselja stagnirao, a primetniji porast zabeležen je tek posle 1773. godine. Izuzetak su bila naselja Velika Kikinda, Mokrin i Melenci u kojima je porast broja domaćinstava bio nešto veći, naročito posle 1764. godine. Iako pretpostavljamo da je povećanje broja domaćinstava bilo posledica njihovog usitnjavanja, ne može se isključiti ni mogućnost da je novih talasa useljavanja bilo u periodu posle 1764. i 1773. godine.
Za ostanak u razvojačenim naseljima Potiske vojne krajine opredelili su se prvenstveno oni koji nisu želeli da izgube svoju imovinu. Država je nastojala da dodatno motiviše opredeljene za ostanak, pa je oficirima koji su prihvatili civilni status dodeljen zemljišni posed i plemićka diploma. Carica je juna 1751. godine odobrila da razvojačena naselja ponesu status privilegovane oblasti, odnosno Potiskog distrikta i njihovi stanovnici zadrže status slobodnih ljudi. Tako se dogodilo da su brojni oficiri i graničari razvojačenih mesta uz Tisu odlučili da ostanu u civilnim naseljima u Bačkoj. Uspomena na njihovu odluku sačuvana je u molbi predstavnika Gornjih kompanija Ilirske granice iz porodica ili domaćina, u koji nisu uračunate i ,,siromašne i neokućene starešine porodica”.
1773. godine, koji su tražili dozvolu da u vojnomstatusu ostanu na svojim staništima i budu pošteđeni trauma novog preseljenja, ,,kao što su naši preko Tise u Bačkoi iza nas zaostali, kad smo se mi ovamo preselili”. Ukupno 46 oficira Potiske vojne krajine dobilo je plemićku diplomu 1751. godine, a oni su činili oko 40% oficira ove krajine. Sa druge strane, ukupno 71 oficir obe krajine izjasnio se za zadržavanje vojnog statusa i preseljenje. Poznata nam je kasnija vojna karijera za oko 70% oficira iz ove grupe. Naime, moguće je ispratiti sudbinu 18 oficira koji su završili u Rusiji i 33 onih koji su završili u Banatu do kraja 1753. godine. Oficiri koji su preuzeli službu u novoosnovanim mestima Banatske zemaljske milicije – 33 poimence poznata, činili su 23,77% od ukupno 122 potisko-pomoriška oficira evidentiranih 1749. godine.
Naselja Pomoriške vojne krajine integrisana su u Aradsku i Čongradsku županiju, dok su naselja Potiske vojne krajine pretvorena u Potiski distrikt pod komorskom upravom. Iz ovog razloga se pretpostavlja da je talas emigracije zainteresovanih za graničarski status iz Pomoriške krajine bio veći od onog iz Potiske. Izvestan broj pomoriških oficira i graničara sigurno je otišao u Rusiju, budući da su centralne ličnosti seobe u Rusiju bili majori Jovan Horvat i Jovan Šević, inače komandanti šanaca Čanad i Pečka. Samo 13 pomoriških oficira završilo je u Banatu, od kojih su trojica dolazila iz razvojačenog šanca Semblek, po dvojica iz Čičira, Pečke i Arada, a po jedan iz šanaca Glogovac, Šajetin, Čanad i Subotica. Ipak, o vezama Banatske zemaljske milicije sa tradicijom Pomoriške vojne krajine svedoči beleška od 22. novembra 1752. godine u kojoj je opisano kako je šest barjaka razvojačenih šanaca ove krajine predato ,,miliciji banatskoj”. Ovi barjaci uzeti su od 17 barjaka razvojačenih pomoriških konjičkih i pešadijskih kompanija (šanaca), koji su 13. juna 1751. godine pohranjeni u crkvi Svetog Petra i Pavla u Aradu, ,,u spomen da se može znati kade je pokvarena Pomoriška krajina”. Događaj preuzimanja šest barjaka bio je svečano propraćen posle nedeljne litrugije i, sudeći po sakupljenim prilozima, u prisustvu velikog broja ljudi.
U grupi oficira koji su se preselili u Banat do 1753. godine većinu su činili oficiri iz Potiske vojne krajine (20 od 33). Čak šest je došlo iz šanca Bečej, po četiri iz šanaca Ostrovo (Ada) i Petrovo Selo, dva iz Feldvara, a po jedan iz Mola, Čuruga, Žablja i Sent Tomaša. Nabrojana razvojačena naselja bila su svojim položajem od ranije upućena na banatsku stranu Tise. O tim vezama svedoče brojni slučajevi emigracija iz Bačke u Banat i obrnuto. Pored toga, potiski oficiri su bili višegodišnji zakupci zemljišta u susednom Banatu. Zakupac pustare Kikinda u Bečkerečkom distriktu 1740. godine za 106 forinti bio je kapetan Zako, oficir potiskog šanca Kanjiže. Zakupac je bio i graničar Ostoja Spajić iz Bečeja, koji je u arendu uzeo pustaru Portoš (Botoš) za 50 forinti. Dvojica pomenutih potiskih graničara, međutim, različito su se izjasnili o svom statusu deset godina kasnije. Imovinske prilike i ugled uticali su na to da su predstavnici porodice Zako iz Stare Kanjiže, kapetan Stevan i zastavnik Đorđe, odlučili da ostanu u Bačkoj i steknu plemićke diplome. O njihovom ugledu u Staroj Kanjiži svedoči podatak da je kapetan Zako bio jedan od najzaslužnijih u obnovi crkve u ovom mestu oko 1735. godine, dok su plemstvo 1751. godine stekli za civilno mesto Bajšu. Ovo nije bio usamljen slučaj, pa se još jedna ktitorska oficirska porodica, porodica Zarić iz Žablja, opredelila za civilni status i plemstvo. Sa druge strane, Ostoja Spajić se preselio u Banat u statusu rezervnog zastavnika, sa prilikom da promeni svoj status. Ovi primeri ukazuju na razlike u motivima kojima su se pojedinci vodili prilikom odlučivanja o ostanku ili preseljenju.
Problem iseljavanja habzburških podanika, a naročito potiskih i pomoriških graničara u Rusiju, često je razmatran i u izvorima i u literaturi. Vlasti nisu zaboravile ovo gorko iskustvo ni decenijama kasnije. U Privilegiji Velikokikindskog distrikta od 12. novembra 1774. godine, carica Marija Terezija osvrnula se na lojalnost onih potiskih i pomoriških graničara koji se ,,nisu odazvali rđavim primerom svojih saplemenih potiskih i pomoriških graničara, koji su se u strane oblasti iselili”. Međutim, nema dokaza tome da je broj graničara razvojačenih krajišta uz Tisu i Moriš koji je otišao u Rusiju bio veliki. Prema našoj proceni, iz Habzburške monarhije se 1751. i 1752. godine u Rusiju odselilo ne više od stotinak oficira i graničara sa porodicama. Najobimniji popis odobrenja izdatih pojedincima za odlazak u Rusiju tokom 1751. i 1752. godine obuhvatio je 51 lice, tj. odrasle muškarce nosioce diploma, od kojih svega nekoliko sa porodicama. Pored toga, jednom doneta odluka o statusu i mestu boravka nije bila nepromenljiva. Čak osam lica iz Horvatove grupe od 51 kojem je izdat pasoš za odlazak u Rusiju ipak se nalazilo u Banatu krajem 1753. godine. Slično je postupio i konjički poručnik Marinko Milutinović iz Subotice u Pomoriškoj granici, kome je pasoš za prelazak u Rusiju izdat 18. januara 1752. godine u grupi Jovana Ševića. On je krajem 1753. godine vršio dužnosti kapetana-poručnika u Velikoj Kikindi, gde se pominje i 1757. i 1758. godine. Pored ovih, sigurno je bilo i drugih primera povratništva iz Rusije, kao što je bilo i naknadnih odlazaka. Nažalost, nije poznat tačan broj stanovnika Potiske i Pomoriške granice uoči njihovog razvojačenja, pa ni udeo stanovnika koji je u njima preostao, odnosno koji se iz njih odselio u Banat i Rusiju. Nastojeći da spreči graničare da se upuste u seobe u daleke predele, država je povlastila položaj i onima koji su postali civili u Potiskom distriktu i onima koji su se kao graničari preselili u Banat. Tako posmatrano, broj naseljenika u Banatu evidentiran 1753. godine argument je u prilog tvrdnji da je najvažnija posledica razvojačenja Potiske i Pomoriške granice bila seoba njihovog stanovništva u Banat, a ne, kako se u istoriografiji često navodilo, u Rusiju.
1. decembar 2019. u 15:59
Vojislav Ananić
Preseljenje iz Potiske i Pomoriške vojne krajine u Banat
Doseljavanje prve velike organizovane grupe stanovnika u Banat usledilo je posle ukidanja Potiske i Pomoriške vojne krajine. Tom prilikom je u zapadni Banat doseljeno oko 1.800 srpskih porodica (prema našoj proceni ukupno 12.669 osoba). Njihovim naseljavanjem delimično je popunjen upražnjeni prostor nizijskih i močvarnih delova banatskih distrikata. Prilikom naseljavanja preseljenici su zadržali graničarski status, pa su i naselja koja su naselili uživala praktično graničarski status, iako pod nadleštvom Dvorske komore.
Doseljenici nisu prevalili dalek put. Da bi se naselili u Banat, prešli su iz naselja s desne obale na levu obalu Tise i Moriša. Doselili su se u pusta područja na rubovima Bečkerečkog i manjim delom Čanadskog distrikta, mahom osnivajući nova naselja. Svega nekoliko naselja koja su naselili potisko-pomoriški graničari postojala su i pre 1751. godine – Čenta (Leopoldovo), Botoš i Kumane. Ta naselja su posle rata i kuge imala po svega nekoliko domaćinstava i doseljavanjem ovih graničara su oživela.
Potiski i pomoriški graničari su u Bečkerečkom distriktu uglavnom naselili pusto zemljište. O tome najbolje svedoči podatak da je u Bečkerečkom distriktu 1740. godine evidentirano 18 pustara koje nisu pomenute u popisu pustara iz 1769. godine, zbog toga što su u međuvremenu iskorišćene za naseljavanje. Neke od pustara koje su nestale zbog toga što su na njima osnovana naselja, bile su Kikinda, Beodra, Botoš, Taraš, Stari Kuman, Melenci, Veliki i Mali Galad (potes između Bašaida, Karlova i Kikinde), Joca (potes u Kikindi), Sent Kiralj (Sentkralj, potes u polju Kumane) i Matej (od Vranjeva). Ako prihvatimo da je površina 15 militarizovanih naselja iznosila ukupno 141.972 hektara (1419,72 km²), sledi da je, posle naseljavanja na 1 km² dolazilo 8,92 osobe. Drugim rečima, u proseku, jedno domaćinstvo dolazilo je na manje od kvadratnog kilometra (na 0,79 km²) ovih naselja. Gustina naseljenosti 1753. godine bila je mnogo veća od one zabeležene u naseljima banatskih distrikata neposredno posle završetka rata i kuge.
*
Nisu svi graničari razvojačenih mesta uz Tisu i Moriš odlučili da se presele u Banat. Deo je ostao u Bačkoj u statusu civilnih podanika. Uspomena na njih sačuvana je u molbi predstavnika Gornjih kompanija iz 1773. godine u kojoj se tražilo da im se dozvoli da u vojnom statusu ostanu na svojim staništima i budu pošteđeni trauma novog preseljenja, ,,kao što su naši preko Tise u Bačkoj i iza nas zaostali, kad smo se mi ovamo preselili“. Pored toga, deo potiskih i pomoriških graničara se preselio u Rusiju prihvatajući graničarsku službu. Na žalost, nije poznat tačan broj opredeljenih za jednu od ove tri mogućnosti. Opredeljenje se može analizirati samo u grupi oficira za koje je sačuvano više podataka.
U grupi oficira opredeljenih za zadržavanje graničarskog statusa, pouzdano se može potvrditi sudbina 18, poimenično navedenih u spiskovima onih koji su završili u Rusiji, i njih 29, koji su se do kraja 1753. godine našli u Banatskoj zemaljskoj miliciji. Oficiri koji su preuzeli službu u novoosnovanim mestima Banatske zemaljske milicije, 29 poimence poznata, činili su 23,77% od ukupno 122 potisko-pomoriška oficira evidentirana 1749. godine.
Budući da su centralne ličnosti seobe u Rusiju, majori (oberstlajtnat qua oberkapetan) Jovan Šević i Jovan Horvat, bili komandanti šanaca Čanad i Pečka u Pomoriškoj krajini, razumljivo je da su sa sobom poveli oficire i graničare iz neposrednog okruženja. To bi objasnilo zašto se samo devet oficira iz Pomoriške vojne krajine 1753. godine našlo u službi u Banatu, dok je broj onih koji su otišli u Rusiju sigurno bio veći. Od ovih devet oficira po dvojica su dolazila iz razvojačenih šanaca Semlek i Arad, a po jedan iz šanaca Pečka, Glogovac, Manderlak, Čičir i Subotica.
Većina oficira Potiske vojne krajine u grupi opredeljenih za vojnički status preselila se u Banat. Od 29 poimence poznatih oficira u Banatu, 20 je dolazilo iz Potiske vojne krajine. Čak šest je došlo iz šanca Bečej, po četiri iz šanaca Ostrovo (Ada) i Petrovo Selo, dva iz Feudvara, a po jedan iz Mola, Čuruga, Žablje i Sent Tomaša. Nabrojana razvojačena naselja bila su svojim položajem od ranije upućena na oblast s druge strane Tise. Naime, postoje dokazi da su potiski oficiri bili višegodišnji zakupci zemljišta na levoj obali Tise. Među zakupcima pustara u Bečkerečkom distriktu 1740. Godine nalazio se i kapetan Zako, oficir potiskog šanca Kanjiže i zakupac pustare Kikinda za 106 forinti. Zakupac je bio i graničar Ostoja Spajić iz Bečeja, koji je u arendu uzeo pustaru Portoš (verovatno Botoš) za 50 forinti. Ova okolnost doprinela je tome da se veći broj potiskih nego pomoriških oficira i graničara nađe u Banatu posle 1751. godine.
Međutim, odluke su menjane uprkos iskazanom opredeljenju. Postoje dokazi da se nisu svi pojedinci kojima je tokom 1751. i 1752. godine odobreno preseljenje u Rusiju zaista tamo i preselili, ili ako već jesu, da su tamo i ostali. Čak osam lica kojima su 4. avgusta i 4. oktobra 1751. godine izdati pasoši za preseljene u Rusiju nalazilo se u Banatu krajem 1753. godine. Reč je o kaplarima i stražemešterima iz Horvatove grupe. Oficir-povratnik iz Rusije, na primer, bio je i konjički poručnik Marinko Milutinović iz Subotice u Pomoriškoj vojnoj krajini iz grupe pukovnika Jovana Ševića. Milutinoviću je pasoš za prelazak u Rusiju izdat 18. januara 1752. godine, ali se ipak, krajem 1753. godine nalazio u službi kapetana-poručnika u Velikoj Kikindi. Tu se pominje i 1757. i 1758. godine, u istom činu. Pored ovih, sigurno je bilo i drugih primera povratništva iz Rusije, kao i naknadnih odlazaka.
Većina graničara (gemajnera) i nižih zapovednika razvojačene Potiske i Pomoriške vojne krajine opredelila se krajem 1750. godine za zadržavanje vojničkog statusa i preseljenje. U pitanju je bilo ukupno 3.672 graničara obeju krajina, od kojih je iz Potiske vojne krajine bio 1.991, a iz Pomoriške vojne krajine 1.681 graničar. Prilikom revizije Potiske vojne krajine 1748. godine popisano je 2.858 osoba ,,u efektivi“ (od ukupno 3.448 vojno sposobnih i nesposobnih odraslih mušaraca), pa se može izračunati da se za vojni status 1750. godine izjasnilo 69,66% graničara u službi ili 57,73% celokupne odrasle muške populacije ove vojne krajine. Nedostaju podaci za procenu ukupnog broja graničara Pomoriške vojne krajine. Izgleda da je najveći broj opredeljenih za zadržavanje vojnog statusa zaista stigao u zapadni Banat, jer se prema komorskom popisu iz 1752/53. godine u 15 naselja šest Gornjih kompanija Banatske zemaljske milicije nalazilo ukupno 4.085 odraslih muškaraca. Među njima je bilo 1.787 starešina domaćinstava, a u njihovim domaćinstvima 1.070 oženjenih i 637 neoženjenih braće i sinova, 274 siromašnih muškaraca sa nešto sredstava i 37 bez ikakvih sredstava, kao i 280 vrlo starih, bolesnih i nesposobnih.
Iz ovih podataka i na osnovu utvrđenih demografskih konstanti, može se proceniti da je u Banat ukupno preseljeno 12.669 osoba oba pola i svih starosnih dobi. Ovaj popis, zapravo, pobija prihvaćenu pretpostavku u istoriografiji, da je najvažnija posledica razvojačenja Potiske i Pomoriške vojne krajine bila seoba u Rusiju. Prema našoj proceni, iz Habzburške monarhije se 1751. i 1752. godine u Rusiju odselilo ne više od 200 oficira i graničara sa porodicama.
*
Rok za preseljenje potiskih i pomoriških graničara bila je 1751. godina, ali se postupak produžio i u narednu godinu. Uspomena na preseljenje iz Bačke i osnivanje novog mesta Franjevo (Vranjevo), koje je po ugledu na bivša graničarska mesta Potiske i Pomoriške vojne krajine nazivano ,,šancem“, sačuvao je sveštenik Stefan Nikolić. On je, povodom prelaska iz crkve Petrovog Sela u Bačkoj u crkvu Svetog Jovana Preteče u Franjevu, ostavio belešku u jednom jevanđelju, u kojoj pominje preseljenje celog šanca iz Bačke aprila 1752. godine. Godinu dana kasnije, 28. aprila 1753. godine, ovu crkvu su kao novo duhovno sedište darivali jevanđeljem i predstavnici preseljene zajednice, stražemešter Jovan Milošević i njegov brat Jovica Milošević. Sačuvan je i prolog ove crkve iz 1756. godine, u kome se kao predstavnici ovog mesta pominju obrekapetan Lazar Popović i sveštenici Filip Mihailović, Stefan Nikolić i Teodor Petrović. Zapisi svedoče o tome da je u prvoj godini posle preseljenja već bila uspostavljena nova crkvena i obnovljena stara oficirska hijerarhija razvojačenog bačkog šanca Petrovo Selo. Budući da se nijedan od trojice vranjevskih sveštenika ne pominje u dokumentima o crkvama i parosima u graničarskim mestima Potiske vojne krajine, pretpostavljamo da su parosi razvojačenih mesta odbili da napuste parohije i crkve koje su opsluživali, kao i svoja imanja. Preseljenje je moglo biti prilika za prekobrojne sveštenike i članove njihovih domaćinstava, a odvijalo se po svemu sudeći u sporazumu sa parohijama iz kojih su se odselili.
Naseljavanje u mestima Gornjih kompanija u Bečkerečkom i Čanadskom distriktu završeno je do kraja 1752. godine, dok je naseljavanje mesta Donjih kompanija u Novopalanačkom distriktu sprovedeno tokom 1753. godine. Poreklo naseljenika Gornjih kompanija bilo je iz Potiske i Pomoriške vojne krajine, a Donjih kompanija iz civilnih i razvojačenih mesta u okolini Nove Palanke. Na osnovu popisa preseljenih graničara iz novembra-decembra 1753. godine, u kojima su u svakoj od 8 kompanija evidentirani odrasli vojno sposobni muškarci (Effektive Kopf), mogu se delimično upoznati demografske prilike u novonaseljenim oblastima. Podaci ovog popisa pokazuju zanemarljiva odstupanja u odnosu na već navođene podatke komorskog popisa.
Broj domaćinstava u kompanijama bio je prilično ujednačen i kretao se od 331 do 348. Izuzetak u tom pogledu bila je samo kompanija Idvor i Leopoldova sa 403 domaćinstva. Oženjena braća i sinovi pored domaćina ubeleženi su u 35–40% svih domaćinstava u naseljima Gornjih kompanija, sa izuzetkom Velike Kikinde u kojoj je njihov udeo bio nešto veći i iznosio 48%. Ne nužno, ali zadružna su mogla biti domaćinstva u kojima je bilo dva do pet oženjenih muškaraca pored domaćina, a kojih je bilo 196 (9,44%). U svakoj kompaniji bilo je, u proseku, oko 30% domaćinstava sa još jednim oženjenim članom pored starešine domaćinstva i oko 10% domaćinstava u kojima je njihov broj bio veći od dva. To znači da su u vreme preseljavanja domaćinstva većinom činile inokose porodice (sa starešinom i bez drugih oženjenih članova). Naselja su nastala na prostranom zemljištu banatskih pustara, a praksa je nalagala da se obradivo zemljište ne raspodeljuje pojedinim domaćinstvima. Obilje zemljišta uticalo je na to da su domaćinstva mogla da se održe u većem sastavu, ne brinući oko toga da li će od svojih poseda moći da se prehrane. Time se može objasniti pojava da je manji broj potencijalno zadružnih domaćinstava zabeležen u dve kompanije koje su obuhvatile već postojeća sela. U pitanju su bile dve kompanije sa više skučenim atarom na području donjeg toka Tamiša – kompanija Botoš, Marino Selo i Sige, sa 27 domaćinstava u kojima je bilo 2–5 oženjenih članova (8,15%) i kompanija Idvor i Leopoldovo sa 15 takvih domaćinstava (svega 3,72%).
U naseljima Donjih kompanija broj domaćinstava sa još jednim oženjenim članom pored domaćina, bio je čak i viši nego u Gornjim kompanijama (oko 40%). Međutim, udeo domaćinstava sa 2–5 oženjenih članova pored domaćina, zapravo je bio manji (svega 7%). Odlika domaćinstava Donjih kompanija bilo je to da u njima nije bilo udovica, kao i da je broj starih, bolesnih i nesposobnih bio nizak.
Po pravilu, oficirska i sveštenička domaćinstva bila su veća, zbog toga što su njihovi domaćini uživali poreske privilegije. Proširena ili zadružna struktura ovih domaćinstava bila je uobičajena pojava. U oko dve trećine oficirskih domaćinstava Gornjih kompanija bilo je više oženjenih članova pored domaćina. U oko 27% tih domaćinstava bilo je između dva i pet oženjenih članova pored domaćina. Ipak, izgleda da je presudan uticaj na veličinu domaćinstava imalo raspoloživo zemljište. Pored toga, uticala je i okolnost da su oficiri Donjih kompanija pripadali zatečenom, a ne novodoseljenom kadru, pa nisu mogli da koriste prednosti svog položaja u vreme
Broj domaćinstava naselja Zemaljske milicije sporo je rastao u periodu do njihovog razvojačenja 1771–1773. godine. Porast domaćinstava bio je nešto veći samo u naseljima Velika Kikinda, Mokrin i Melenci. Pretpostavljamo da je broj domaćinstava porastao usled usitnjavanja, budući da između 1764. i 1773. godine nije bilo većih talasa doseljavanja.
Izvor: Jelena M. Ilić, BANATSKA VOJNA KRAJINA U DRUGOJ POLOVINI 18. VEKA, doktorska disertacija, Beograd, 2014.