14. septembar 1219. – Proglašena autokefalnost Srpske pravoslavne crkve, sa sedištem u manastiru Žiča, koju je kod nikejskog cara Teodora I Laskarisa i vaseljenskog patrijarha Manojla I Haritopula izdejstvovao Sveti Sava (svetovno ime Rastko Nemanjić) potom prvi srpski arhiepiskop. Car Dušan je 1346. uzdigao srpsku crkvu u rang patrijaršije.
Sveti Sava (Rastko Nemanjić) je 1219. godine rukopoložen od strane carigradskog patrijarha Manojla I za „arhiepiskopa srpskih i primorskih zemalja“, a srpska crkva dobija autokefalnost i dostojanstvo arhiepiskopije. Od tada se srpski arhiepiskop birao i posvećivao u srpskoj zemlji.
Osnivanju Srpske arhiepiskopije ogorčeno se suprotstavio ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan, ali bez uspeha. Na teritoriji današnje Makedonije, hrišćanstvo je poznato još od vremena apostola Pavla. Od 4. do 6. veka Ohridska arhiepiskopija je naizmenično zavisila od Rima i Carigrada. Krajem 9. i početkom 11. veka je imala autokefalni status, kao arhiepiskopija, a zatim i kao patrijaršija, s centrom u Ohridu.
Srpska arhiepiskopija postojala je sve do 1346. godine. Kako je zemlja bila bez gradskih naselja, eparhijskasredišta su bila u manastirima. Središte arhiepiskopije je bilo u manastiru Žiča, a od 1253. godine u Peći— Pećka arhiepiskopija.
Stvaranjem Dušanovog carstva, Srpska arhiepiskopija je uzdignuta na dostojanstvo patrijaršije godine 1346. na crkvenom saboru u Skoplju. Srpski arhiepiskop Joanikije II je uzdignut na rang patrijarha, a tom svečanom činu su prisustvovali bugarski patrijarh, ohridski arhiepiskop, srpski episkopi i svetogorsko monaštvo. Središte srpskog patrijarha se nalazilo u Peć i zbog toga je patrijaršija nazvana Pećka patrijaršija. Godine1350, Carigradska patrijaršija je reagovala anatemom i odlučenjem od Crkve srpskog cara, patrijarha i naroda. Usled toga je nastao raskol koji je trajao sve do 1375. godine.
U unutrašnjem crkvenom razvitku nije bilo značajnijih promena. Patrijarh je, poput cara, nosio titulu„patrijarha Srba i Grka“, a patrijaršija je dobila položaj i privilegije po uzoru na Carigradsku patrijaršiju. Osnovano je nekoliko novih episkopija, a nekoliko episkopija je uzdignuto na rang mitropolije.
Sa osmanskim provalama nastaju teška vremena za Srpsku patrijaršiju. Mnogi srednjovekovni srpski manastiri su zapusteli ili im se čak gubi trag zbog turskih razaranja. Padom Srbije pod tursku vlast 1459, tadašnja Pećka patrijaršija je bila ukinuta, a zatim je obnovljena 1557. godine. Nestankom srpske države, srpska crkva postaje uz verski i nacionalno-politički centar srpskog naroda. Crkveni poglavari postaju i narodne vođe — etnarsi. Osnovna funkcija etnarha sastojala se u prikupljanju poreza namenjenih sultanu i centralnim organima carevine. U vreme patrijarha Makarija Sokolovića (1557—1571) jurisdikcija patrijaršije pokriva široku teritoriju od Ohrida do Budima. Crkveni poglavari su podizali ili podržavali mnoge bune protiv osmanlijskih vlasti. Sve će to uroditi ukidanjem srpske patrijaršije od strane sultana Mustafe III1766. godine.
Od 1766. godine srpska crkva potpada pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije, a većinu episkopa činili su Grci — Fanarioti. Veliki broj Srba je emigrirao na područje Austrije, a katedra arhiepiskopa pećkog je bila premeštena iz Peć u Sremske Karlovce, a zatim je 1848. godine uzdignuta na rang patrijaršije.
Nakon uspostave srpske autonomije 1832, u Beogradu je bila proglašena autonomna mitropolija pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije, a 1879. godine je dobila autokefalnost.
U toku balkanskih ratova (1912—1913) u sastav Beogradske mitropolije su ušle i eparhije: Skopska, Veleško-debarska i Prizrenska.
Sve do 1920. godine ne postoji jedinstvena crkvena organizacija kod Srba i taj period u istoriografiji se naziva dobom postojanja pokrajinskih crkava. Najznačajnija od svih pokrajinskih crkava bila je Karlovačka mitropolija sa sedištem u Sremskim Karlovcima.
Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918) stvoreni su uslovi i za crkveno ujedinjenje, odnosno obnovu Pećke patrijaršije. Od 1920. godine središte srpske crkve je u Beogradu, a crkva ima dostojanstvo patrijaršije. Carigradska patrijaršija je ubrzo priznala ujedinjenje pokrajinskih srpskih crkava i stvaranje patrijaršije posebnim tomosom.
3. mart 2019. u 12:44
Vojislav Ananić
PEĆKA PATRIJARŠIJA, OD OBNOVE AUTOKEFALNOSTI DO UKIDANJA (1557–1766)
Povodom 450 godina od obnove Pećke patrijaršije
Srpska arhiepiskopija kao autokefalna crkva osnovana je 1219, u vreme uspona srpske srednjovekovne države. Njen osnivač bio je Sava nemanjić (Sveti Sava Srpski), arhimandrit srpskog svetogorskog manastira Hilandara. na osnivanje ove crkve je, kao i u slučaju ostalih pomesnih pravoslavnih crkava, uticala i geopolitička situacija.
Do tada, srpske zemlje bile su pod duhovnom vlašću Ohridske arhiepiskopije, autokefalne crkve čiji su poglavari sebe smatrali za naslednike crkvenog prestola iz vremena cara Justinijana, Justiniana primae. Ali iako je imala svog poglavara i svoj sinod, ova crkva nikada nije delovala bez veće ili manje kontrole i uticaja Vaseljenske carigradske patrijaršije, što se nastavilo i kasnije, u Osmanskom carstvu.
Čovek uzornog monaškog života, ali i velikog političkog iskustva, Sava Nemanjić je procenio pravi trenutak da zatraži autokefalnost srpske crkve. Vizantijska prestonica je 1204. pala u ruke krstaša, i u njoj je uspostavljeno takozvano Latinsko carstvo. Pod vladarima iz dinastije Laskaris, pravoslavna Vizantija je svoju obnovu otpočela u Nikeji, gde su bili i romejski car Teodor I i vaseljenski patrijarh Manojlo. Istovremeno, postojala i je grčka epirska despotovina u evropskom delu carstva, čije su veze sa Nikejom bile veoma slabe. U epirskoj despotovini, jedina autokefalna crkva bila je Ohridska arhiepiskopija, kojoj je u to vreme na čelu arhiepiskop Dimitrije Homatijan.
Uobičajeni postupak u pravoslavlju za dodelu crkvene samostalnosti, podrazumevao je da se deo crkve, koji to iz opravdanih razloga želi, obrati Majci crkvi za dozvolu i blagoslov. U svojoj molbi Majci crkvi da Srbiji daruje autokefalnost, Sava Nemanjić spretno je zaobišao Ohrid, jer arhiepiskop Dimitrije Homatijan nije bio naklonjen toj ideji, i obratio se Velikoj crkvi u Nikeji, koja mu je odmah izašla u susret. U ovom slučaju, izuzetno loši odnosi epirske despotovine i nikejskog carstva išli su mu na ruku. Da je bilo drugačije, Sava Nemanjić bi verovatno teško izborio autokefalnost srpske crkve.
Kanonski, Sava je možda trebalo da se prvo obrati Ohridu, a ne Nikeji. Ali, s obzirom na priznatu suprematiju Velike crkve nad Ohridom u pravoslavnoj vaseljeni, on ipak nije napravio grešku. Majka crkva u ovom slučaju bila je majka svih pomesnih crkava, a njen patrijarh poglavar vaseljenskog pravoslavlja.
Sedište Srpske arhiepiskopije prvo je bilo u manastiru Žiči, a zatim u Pećkom manastiru. Njene granice poklapale su se sa granicama srpske države. Kako su se ove granice pomerale, pomerala se i nadležnost srpskog arhiepiskopa. U trenutku osnivanja, Srpska arhiepiskopija delovala je samo u granicama države kralja Stefana Prvovenčanog. kasnije, krajem XIII i početkom XIV veka, sve teritorije na jugu i jugoistoku koje su u svojim ratovima osvojili kralj Milutin i kralj Stefan Dečanski (Kroja, Železnik, Skoplje, Velbužd, Štip…), po automatizmu su pripojene toj crkvi.
U vreme uspona Srbije pod Stefanom Dušanom, crkva u Srbiji je 1346. proglašena za patrijaršiju a njen poglavar, arhiepiskop Joanikije I, za patrijarha. Opravdanje za ovaj čin Stefan Dušan našao je u činjenici da je i njegova država postala zajednica starih i osvojenih teritorija, naseljenih različitim narodima. Ugledajući se na već postojeći bugarski presedan, Dušan je želeo da se kruniše za cara, a to krunisanje trebalo je da obavi crkveni poglavar u najvišem rangu patrijarha. Kako to vaseljenski patrijarh sigurno ne bi učinio, izlaz je pronađen u uspostavljanju Srpske patrijaršije. Ovaj čin, međutim, nije dobio blagoslov Velike crkve. Patrijarh Kalist II je posle 6 ili 7 godina anatemisao učesnike Sabora na kome je odluka o proglašenju patrijaršije doneta, ali to nije promenilo ništa u stanju na terenu.
U pogledu crkveno-administrativne podele, u Dušanovo vreme je došlo do prvog većeg odstupanja od ranije prakse da se crkvene oblasti podudaraju sa granicama država. Pojedine mitropolije Velike crkve pripojene su Srpskoj patrijaršiji (Melnička, Filipejska, Verijska, Serska…) ali nisu proterani svi grčki episkopi, već samo oni koji su svojim otporom novom stanju stvarali problem srpskim vlastima. Međutim, duhovna vlast Vaseljenske patrijaršije nad manastirima Svete Gore nikada nije dovedena u pitanje, a sam Dušan pristao je da se njegovo ime u službama pominje tek posle imena romejskog cara. Prostor Ohridske arhiepiskopije je ostao gotovo potpuno nedirnut. Jedan od razloga za takvu odluku cara Stefana Dušana svakako je bio i taj što se grad Ohrid, središte te crkve, našao u Srpskom carstvu.
Ni na zapadnom obodu srpske države stari princip takođe nije važio. Pravoslavni vernici u oblastima pripojenim kraljevini Bosni, ostali su pod duhovnom vlašću srpskog arhiepiskopa, odnosno patrijarha. Ali, ova situacija se ipak bitno razlikovala od prethodne. Bosna je u to vreme imala većinsko pravoslavno stanovništvo, po etničkoj pripadnosti srpsko, a državom je upravljala srpska dinastija Kotromanića. Nije, takođe, postojala nikakva Bosanska pravoslavna crkva, kojoj bi se pravoslavni u toj državi potčinili.
Po otpočinjanju postepenog raspada srpskog carstva, zemlje koje je Dušan pripojio ponovo su u pogledu crkvene jurisdikcije vraćene u prethodno stanje. Štaviše, pošto je Ohrid bio prvo crkveno središte na Balkanu koje je palo pod osmansku vlast (1385), zemlje koje su postepeno osvajane od Osmanlija pripajane su Ohridskoj arhiepiskopiji. U isto vreme, težište srpske crkvene delatnosti pomera se, uporedo sa državnim institucijama, ka severu, gde se gradi niz crkava i manastira. Taj proces povlačenja ka severu otpočeo je ubrzo po slomu srpske vojske na Marici (1371), i trajao je do konačnog sloma Srpske despotovine 1459, odnosno smrti poslednjeg srpskog patrijarha Arsenija II 1463. Srpska crkva je, dakle, četiri godine nadživela Srpsku despotovinu.
Pripajanje srpskih eparhija Ohridskoj arhiepiskopiji verovatno nije bilo regulisano posebnim osmanskim fermanom. Ono se gotovo podrazumevalo samo po sebi jer je Ohridska arhiepiskopija u tom trenutku već bila konsolidovana pod osmanskom vlašću, ekonomski je takođe bila stabilna, a zemlje koje je obuhvatala nisu bile razorene kao tek osvojeni prostor Despotovine. Kada je Arsenije Drugi umro, verovatno nije bilo ni Sinoda, niti je mogao da se sastane sabor arhijereja koji bi izabrali novog patrijarha.
Ohridska crkva je, nasuprot tome, imala stabilnu strukturu. Ona je po visokom kleru bila uglavnom grčka, ali po strukturi vernika sve više slovenska. Tokom XV veka u Ohridu niko nije postavljao nikakve prepreke kada je u pitanju upotreba srpskoslovenskog jezika u bogosluženju. Slovenski prepisivački književni centri se razvijaju, a u prvoj polovini XVI veka javljaju se i male manastirske štamparije. Samo u toku XVI veka, na srpskom entičkom prostoru prepisano je ili štampano čak 700 različitih izdanja bogoslužbenih knjiga. U zemljama gde su živeli Srbi, ponovo je uspostavljena uređena mreža eparhija, na čelu kojih su često bili arhijereji slovenskog porekla. Nije bilo nikakvih prisilnih masovnih islamizacija stanovništva nekih oblasti, manastirska bratstva se postepeno oporavljaju, a pojedini hramovi imali su imanja oslobođena plaćanja harača i ispendže. Sredinom XVI veka, po ugledu i bogatstvu su se među srpskim manastirima naročito isticali Pećki manastir i Mileševa.
U pripajanju srpske crkve Ohridskoj arhiepiskopiji nije, dakle, bilo nikakvog nasilja, niti je iko u skoro okupiranoj Srbiji tome pružao bilo kakav otpor. Štaviše, postupak Ohridske crkve nije bio nepoznat. U pravoslavnom svetu podrazumevalo se da jedna crkva pomogne da se na prostoru sestrinske crkve, izložene različitim nedaćama, uspostavi kanonski poredak.
Dvadesetih godina XVI veka (1528) došlo je do sukoba smederevskog episkopa Pavla sa ohridskim arhiepiskopom Prohorom. Ovaj sukob bio je pod osmanskom vlašću do tada nezabeležen u odnosima Ohrida i srpskih arhijereja. Ali, ciljevi ove bune u srpskoj istoriografiji nisu uvek isto tumačeni. Jedino što je sa sigurnošću utvrđeno je to da je arhiepiskop Prohor, uz pomoć autoriteta svetskog pravoslavlja, uspeo da 1541. konačno anatemiše i progna Pavla, koji se posle toga okrenuo putovanjima po slovenskom istoku.
Branislav Đurđev s pravom je tvrdio da prethodno nije postojao nikakav akt o ukidanju Srpske patrijaršije i njenom pripajanju Ohridu, ali je previše smelo zaključio da je buna Pavla Smederevca bila rezultat namera Ohridske arhiepiskopije da samostalnost srpske crkve i formalno ukine. To njegovo mišljenje prihvatio je i Mirko Mirković. Đoko Slijepčević bio je, međutim, obazriviji, tvrdeći da posle 1463. odnosi Ohridske arhiepiskopije i crkve na području Srbije nisu bili u potpunosti jasni, ali da je sigurno da je pod crkvenom vlašću Ohrida bio veliki deo srpskih zemalja. Radovan Samardžić bio je određeniji, tvrdeći da je buna episkopa Pavla bila pokušaj obnove srpske crkve. Samardžić je, takođe, ispravno odbacio mogućnost da je prethodno pominjanje pojedinih arhiepiskopa u savremenim izvorima, poput Romia zetskog, bila potvrda postojanja autokefalne srpske crkve.
Godine 1532, na Saboru u Ohridu na kome su učestvovali i svi arhijereji iz severne Srbije, Bosne, Hercegovine i Crne Gore, pa čak i Pavle Smederevac, arhiepiskop Prohor potvrđen je u svom dostojanstvu, deo vladika smenjen, a sam Pavle se pokorio i primio na sebe anatemu ukoliko bi ponovo sagrešio. Pored Pavla, bili su osuđeni i arhijereji koji su ga podržali, lesnovski neofit, kratovski Pahomije i zvornički Teofan.
Međutim, Pavle je u pogodnom trenutku uspeo da sa prestola zbaci Prohora, koji je čak bio i utamničen, ali je 1536. oslobođen. na novom Saboru, održanom juna 1541. u prisustvu antiohijskog patrijarha Mihaila i jerusalimskog patrijarha Kirila, Prohor je odneo konačnu pobedu, a Pavle je ponovo anatemisan i, ovoga puta konačno, uklonjen. Život je nastavio lutajući po svetu, pre svega po Vlaškoj, Moldaviji i Rusiji.
Kada je reč o Srpskoj patrijaršiji, zaključak da je ona po smrti Arsenija II jednostavno ugašena jer nije izabran njegov naslednik, sigurno je ispravan. Ali, po pitanju zahteva za obnovom autokefalnosti trebalo je biti mnogo oprezniji nego što su istraživači ovog perioda srpske istorije bili. Ukoliko su pobunjeni arhijereji zaista hteli isključivo obnovu srpske crkve, postavlja se pitanje šta su onda tražili na arhijerejskim saborima Ohridske arhiepiskopije koji su raspravljali o sukobu Pavla Smederevca s Prohorom? To pitanje nameće se i zbog toga jer je utvrđeno da je u jednom trenutku Pavle čak uspeo da Prohora zbaci sa arhijerejskog prestola i zauzme njegovo mesto! Ako je cilj bio samo obnova autokefalnosti, zar nije bilo logičnije da, iskoristivši trenutnu prevlast u Ohridskoj crkvi, umesto da zauzima Prohorovo mesto Pavle nametne saboru kanonski ispravnu odluku o obnovi srpske crkve? Sve ovo otvara još jednu mogućnost. Nije isključeno da se u Ohridskoj arhiepiskopiji jednostavno vodio sukob oko prestola, ili sukob između grčkih i slovenskih arhijereja. A kada je mogućnost slovenizacije vrha Ohridske arhiepiskopije propala, tek onda se pristupilo radu na obnovi jedne slovenske, srpske crkve.
Posebnu ulogu u obnovi Pećke patrijaršije, koja je ubrzo usledila, imao je treći vezir Porte, Mehmed Sokolović. On je bio jedan od sve brojnijih vezira srpskog porekla koji u vreme Sulejmana II postepeno odnose prevagu na osmanskom dvoru. Zahvaljujući podršci ovog vezira, njegov bliski rođak Makarije Sokolović, arhimandrit Hilandara, uspeo je da 1557. dobije ferman o obnovi srpske autokefalne crkve, i postane njen prvi patrijarh. Zanimljivo je bilo i to kako su osmanske vlasti odredile granice Pećke patrijaršije. U tom poslu upotrebljeni su različiti kriterijumi. Na severu i severozapadu uglavnom je poštovan princip podudarnosti crkvenih sa državnim granicama, pa je granica Osmanskog carstva istovremeno bila i granica Pećke patrijaršije. Zapadno od granice Osmanskog carstva, u karlovačkom generalatu Habzburške monarhije i u mletačkoj Dalmaciji, pravoslavni Srbi kanonski su bili neodvojivi deo srpske crkve, ali su njihov položaj i prava u državi svojim aktima (Statuta Valachorum) uređivale habzburške i mletačke građanske vlasti. Deo njih vremenom je prihvatio uniju sa Rimom, dok su pravoslavni ostali okupljeni u Marčanskoj eparhiji, sa sedištem u manastiru Orahovica. Na severoistoku i istoku, Pećka patrijaršija se graničila sa Moldovlaškom autonomnom mitropolijom, koja je postojala u rumunskim vazalnim kneževinama, Vlaškoj i Moldaviji, sa središtem u Jašiju.
Međutim, na jugu i jugoistoku, razgraničenje Pećke patrijaršije sa Vaseljenskom patrijaršijom i Ohridskom arhiepiskopijom nije moglo biti izvršeno saglasno bilo kakvim savremenim državnim granicama, jer one nisu ni postojale, a granice osmanskih adminisrativnih jedinica (pašaluka i sandžaka) samo su delimično uvažene. Na svom krajnjem jugu i jugoistoku, Pećka patrijaršija obuhvatala je severne delove Makedonije, ali i prostor oko Ćustendila i Samokova. Taj prostor je administrativno obuhvatao dve eparhije, Banjsku (Kolasijsko-Ćustendilsku) i Samokovsku. Kraće vreme, Pećkoj patrijaršiji pripadala je i Sofijska mitropolija.
U postupku određivanja granica Pećke patrijaršije, želje stanovništva nisu bile bitan činilac. Da su osmanske vlasti potpuno uvažavale opredeljenja lokalnog stanovništva i njegovog sveštenstva, verovatno bi bila obnovljena i Trnovska patrijaršija, ili bi bar Vidinska eparhija, takođe slovenska po strukturi vernika, ušla u sastav Pećke patrijaršije.
Odlučujuću ulogu u određivanju granica Pećke patrijaršije, osmanske vlasti su, izgleda, dale starim, srednjovekovnim državnim granicama, ili granicama autokefalnih crkava koje su prestale da postoje. Tako je, na primer, Vidinska mitropolija, koja u toku srednjovekovnog perioda nikada nije bila u sastavu srpske crkve, ostala i posle 1557. u granicama Vaseljenske patrijaršije, uprkos apsolutnoj većini slovenskih vernika. Nasuprot Vidinskoj mitropoliji, prostor oko Samokova i Banje (Ćustendila), koji je bio u okviru srpske arhiepiskopije još u vreme kralja Milutina i njegovog naslednika kralja Stefana Dečanskog, 1557. dodeljen je Pećkoj patrijaršiji. Zanimljivo je, takođe, da promene državnih granica i crkveno-administrativne strukture, nastale kao rezultat osvajanja srpskog cara Stefana Dušana, nisu imale nikakvog uticaja na određivanje granica obnovljene patrijaršije u Peći.
Patrijaršija koja je obnovljena nije nosila naziv Srpska, već Pećka. Ime je dobila po manastiru u kome je, još u vreme srednjovekovne srpske države, rezidirao srpski crkveni poglavar. U njenim granicama našli su se objedinjeni gotovo svi Srbi koji su živeli u Osmanskom carstvu i oni su, kao što je to bio slučaj sa Vaseljenskom patrijaršijom, delovali kao de facto zaseban milet, na čelu sa patrijarhom. Ali, kao što je već napomenuto, obnovljena Pećka patrijaršija prostirala se i na delu bugarskog etničkog prostora, oko Samokova i Banje (Ćustendila). Pod njenom duhovnom jurisdikcijom bili su i Srbi u Habzburškoj monarhiji i Srbi u mletačkoj Dalmaciji, mada je mletačka vlast insistirala da oni budu pod filadelfijskim episkopom Vaseljenske patrijaršije, koji je rezidirao u Mletačkoj republici.
U srpskoj istoriografiji obnova autokefalnosti posmatrana je kao potpuno osamostaljenje Peći od Carigrada. Tačno je da je time postignut visok nivo samostalnosti, ali to nije značilo i potpuno otuđenje od Vaseljenske patrijaršije. Uostalom, autokefalne crkve kanonski nisu ni stvarane da bi među sobom bile u sukobu, već su nastajale na principima sabornosti i dogovora.
Pećka patrijaršija bila je velika crkva, koja je imala brojnije vernike od Antiohijske ili Jerusalimske patrijaršije, a uz potporu vezira slovenskog porekla mogla je jedno vreme delovati potpuno samostalno. Stiven Ransiman uvideo je zanimljivu činjenicu da je Vaseljenska crkva imala više problema sa slovenskim crkvama Balkana nego sa Moskovskom patrijaršijom, koja je bila van Osmanskog carstva. Po njemu, na stavove tih slovenskih crkava u znatnoj meri je uticala narodnosna struktura klera i vernika. Međutim on je ukazao i na nešto što je u srpskoj istoriografiji bilo gotovo potpuno zapostavljeno: samostalnost Peći nije bila bezuslovna, jer je Makariju Sokoloviću fermanom zapoveđeno da bude pod starešinstvom svog brata, patrijarha u Carigradu.
Osnovna načela delovanja u Osmanskom carstvu bila su ista za Pećku patrijaršiju kao i u slučaju Velike crkve. Ali, za razliku od nje, Pećka patrijaršija imala je vernike iz pretežno agrarnog društva balkanskih Slovena. Među njima nije bilo sloja bogatog trgovačkog patricijata kao u slučaju carigradskih i drugih Grka. Pri Pećkoj patrijaršiji nisu postojale razgranate pridvorne službe koje su ustanovljene u Velikoj crkvi, od kojih su neke čak podrazumevale i određene spoljnopolitičke kontakte. Pećka patrijaršija nije imala ni razgranatu mrežu školskih institucija u kojima bi sveštenstvo sticalo kvalitetno obrazovanje. nije bilo ni bogatih i na dvoru uticajnih arhonta, ni patrijaršijskog suda pred koji bi Srbi izlazili sa svojim parnicama i time zaobilazili još jednu instancu osmanskih vlasti. Sem toga, središte Pećke patrijaršije bilo je daleko od prestonice, pa njeni patrijarsi nisu bili tako blagovremeno informisani o opštim zbivanjima u carstvu, poput vaseljenskih patrijaraha. Međutim, pored loših strana, postojala je i jedna povoljna okolnost takve situacije. Delovanje Pećke patrijaršije nije bilo neposredno na uvidu centralnih vlasti u Carigradu, i zbog toga su se u njoj i mogle rađati ideje o oslobađanju od osmanske vlasti i osloncu na hrišćanske sile.
U vreme vezira Mehmeda Sokolovića, sve do Dugog rata između Habzburškog i Osmanskog carstva 1593–1606, duhovni život u Pećkoj patrijaršiji bio je u stalnom usponu. Strani putopisci zaticali su manastire sa brojnim monaškim bratstvima, stari hramovi su obnavljani, a nisu bili retki ni novi (možda podignuti na ruševinama nekih starijih), ističu se štamparski, književni i prepisivački centri, skriptorijumi u kojima se neguje srpskoslovenski jezički izraz…
Ali, u poslednjoj deceniji XVI veka, došlo je do prve velike konfrontacije osmanskih vlasti na jednoj, i pojedinih srpskih crkvenih ličnosti na drugoj strani. Razlozi za to bili su višestruki: u Osmanskom carstvu preovladao je verski fanatizam, što se odrazilo na pogoršanje položaja crkve. Državni poredak ustanovljen za vreme Sulejmana II postepeno se deformisao, što je takođe uticalo da se bezakonja prema nemuslimanima umnože. Sem toga, blizina pograničnih habzburških oblasti iz kojih su Srbi pozivani na ustanak takođe je imala uticaja.
Osmanske vlasti otpočele su da na Pećku patrijaršiju gledaju sa više podozrenja krajem XVI veka, u vreme Dugog rata protiv Habzburške monarhije (1593–1606). U ovom ratu, Turcima je juna 1593. kod Siska nanet prvi ozbiljan poraz, posle koga se kod hrišćanskog stanovništva Balkana javila nada u oslobođenje od osmanske vlasti. A i same habzburške vlasti podgrejavale su takve nade i pozivale Srbe na ustanak. Srpski ustanak u Banatu, podignut 1593, podstrekivan je i predvođen od vršačkog vladike Teodora Tivodorovića. Po ugušenju Banatske pobune, vladika je uhvaćen i živ odran, a Sinan-paša, serasker osmanske vojske u ovom ratu, odlučio se na do tada nezabeleženu odmazdu prema srpskom narodu. Na brdo Vračar pored Beograda su iz manastira Mileševe prenete mošti svetog Save, i spaljene na lomači aprila 1594. Zbog ovog ustanka, i pravoslavni u ostalom delu Balkanskog poluostrva trpeli su posledice, oličene u gladi, nemilosrdnom ekonomskom iscrpljivanju nemuslimanskog stanovništva kako bi se snabdela vojska na ratištu, i skrnavljenju hramova.
U to vreme, Pećka patrijaršija ulazi i u vidokrug diplomatija hrišćanskih država zainteresovanih za Balkan, kako Papske kurije, tako i Habzurške monarhije i Španije Filipa II, pa čak i nekih italijanskih država (Milano, Mantova) čija je vojna moć u odnosu na Osmansko carstvo bila veoma skromna. Pećki patrijarh Jovan I, bio je prvi poglavar ove crkve koji je otpočeo razgovore o približavanju sa Rimom. Rimska kurija jasno je stavljala do znanja da želi uniju, ali je patrijarh izbegavao jasan odgovor na tu ponudu, jer nije ni imao nameru da je sklopi. Njegova komunikacija sa Rimom bila je pragmatične prirode. Stavivši se u službu opštehrišćanske stvari, on je pre svega želeo da obezbedi pomoć za rad na oslobođenju od osmanske vlasti, ali nije mogao da dobije nikakve čvrste garancije za to, pa se od razgovora sa Rimom odustalo.
Delovanje patrijarha Jovana Kantula nije ostalo nepoznato osmanskim vlastima, pogotovo zato što je i po sklapanju mira nastavio da održava svoje kontakte sa zapadom. Godine 1614. patrijarh Jovan je pozvan u Carigrad, gde je osuđen i obešen.
Uz realnu spoznaju da je oslobođenje od osmanske vlasti u tom trenutku bilo nemoguće, Jovanov naslednik, patrijarh Pajsije (1614–1647), vratio se na kurs saradnje sa državnim vlastima, povratio njihovo poverenje, i time omogućio da se obnove postradali hramovi, stabilizuje crkveni poredak i duhovna misija nesmetano nastavi. Mreža eparhija tako je u celini sačuvana. U njegovo vreme posebno je intenzivirana obnova brojnih manastira, i rad na književnoj i prepisivačkoj delatnosti. Srpskoslovenska crkvena književnost tada je dostigla svoj zenit. Mudra politika patrijarha Pajsija ne samo da je doprinela očuvanju srpskog naroda, već je bila i jaka brana rimokatoličkoj prozelitskoj delatnosti.
3. mart 2019. u 12:45
Vojislav Ananić
NASTAVAK
Za razliku od patrijarha Jovana, Pajsijev naslednik, Gavrilo I Rajić (1647–1655, pogubljen 1659) otpočeo je da se sve više okreće Rusiji, u kojoj je, posle Smutnog vremena (1598–1606), godina ratova sa Poljskom i Tatarima, otpočeo period stabilizacije pod novom dinastijom Romanovih. Gavrilo Rajić bio je prvi pećki patrijarh koji je otputovao u Rusiju. na rusku granicu, u Putivalj, stigao je 1. marta 1654, sa velikom pratnjom. Zbog ratova sa Poljskom i epidemije kuge, od koje je stradalo i mnogobrojno sveštenstvo, patrijarh nikon i car Aleksej primili su ga tek februara 1655, bogato ga obdarivši. Zajedno sa antiohijskim patrijarhom i nekim grčkim arhijerejima, on je učestvovao u saborskim zasedanjima aktivno podržavajući Nikona. Kada je februara 1656. na svoj zahtev otputovao iz Rusije, uz obrazloženje da želi da poseti Hristov grob, nije mogao pretpostaviti da je, zbog njegovog odsustva, već izabran novi patrijarh, raški mitropolit Maksim. U Carigradu je iste godine, zbog veza sa Moskvom, pogubljen vaseljenski patrijarh Partenije. Jula 1659, patrijarh Gavrilo pogubljen je u Brusi, gde su se tada nalazili i sultan i veliki vezir, uz obrazloženje da je učestvovao u zaveri sa Moskovima. Prethodno je odbio ponudu da prihvatanjem islama spasi život. Gavrilova samoinicijativna aktivnost nije izazvala veće štete po Pećku patrijaršiju. Sinod se izborom novog patrijarha Maksima već bio odredio prema njegovim postupcima, pa je i Gavrilova odgovornost postala samo lična. Za svoje postupke on je platio najvišu cenu, ali je crkva pošteđena, a njena stabilnost očuvana. Njegov naslednik, patrijarh Maksim, vratio se na Pajsijev put, i za Pećku patrijaršiju nastavilo se mirno, stabilno razdoblje njene istorije.
Upravo u vreme kada su se na Vaseljenskom prestolu patrijarsi smenjivali vrlo često, u Pećkoj patrijaršiji bilo je sasvim suprotno. Patrijarsi su se smenjivali znatno ređe, a novi su često imenovani tek posle smrti svog prethodnika. Od 1557, kada je Pećka patrijaršija obnovljena, do 1614, kada je na presto došao patrijarh Pajsije Janjevac, promenilo se sedam patrijaraha i svi su, izuzev Makarija Sokolovića i Jovana Kantula (1592–1613), patrijarhovali do smrti. Tokom sedamnaestog veka, na patrijaršijskom prestolu se posle Jovana Kantula promenilo svega pet patrijaraha, što je u poređenju sa Velikom crkvom odraz velike unutrašnje stabilnosti i kohezije. I kasnije, sve do 1737, patrijarsi su dugo ostajali u svojim zvanjima.
Jedan zanimljiv primer iz vremena patrijarha Mojsija Rajovića, govori koliko je u Pećkoj patrijaršiji bilo teško simonijom doći do patrijaršijskog položaja, nasuprot sasvim različitim primerima u Velikoj crkvi. Godine 1718, bogati svetogorski kaluđer Timotej uspeo je da za novac pribavi nekakav berat, i otpočne da upravlja crkvom, ali je sabor arhijereja uspeo da, opet uz veliku svotu novca, ukloni uzurpatora. U tome ih je podržao i sabor istočnih patrijaraha, održan iste godine u Carigradu.
Međutim, dok se situacija u Velikoj crkvi postepeno stabilizovala, otpočela je velika kriza unutar Pećke patrijaršije, koja je do tada imala stabilno unutrašnje ustrojstvo. Pećka patrijaršija je pred osmanskim vlastima bila iskompromitovana zbog aktivnog učešća dva patrijarha i visokog sveštenstva u učešću u organizovanju antiturskih pokreta za vreme austro-turskih ratova, vođenih krajem XVII i u prvoj polovini XVIII veka.
Nakon neuspele turske opsade Beča 1683, formirana je Sveta liga hrišćanskih država, koja je otpočela ofanzivne operacije protiv Osmanskog carstva. Posle oslobođenja najvećeg dela Ugarske, potiskivanja Turaka u Dalmaciji, i invazije Moreje, godine 1688. habzburška vojska prešla je Savu i Dunav. Sledeće godine zauzeti su Užice, dolina Morave, Niš, a general Silvije Pikolomini zauzeo je Kosovo i stigao do Skoplja, koje je spalio zbog epidemije kuge. Srpski patrijarh Arsenije III Crnojević bio je gotovo primoran da pozove sunarodnike na ustanak i svaku drugu vrstu pomoći habzburškoj vojsci. Međutim, spoljnopolitička situacija iskomplikovala se ulaskom Francuske u rat protiv Habzburške monarhije, koja nije bila u stanju da izdrži borbe na dva fronta. Kada je 2. januara 1690. otpočela osmanska protivofanziva, pokazalo se da vojska čiju su osnovu činili balkanski ustanici nije bila u stanju da zadrži dostignute linije. Nakon poraza hrišćanske vojske kod Kačanika (2. januar 1690), otpočela je odmazda nad pobunjenim stanovništvom. Patrijarh Arsenije III je, zajedno sa još nekoliko arhijereja, zbog toga poveo narod u seobu ka severu, na područje koje je ostalo pod habzburškom vlašću. Ta masovna migracija stanovništva, nezabeležena od srednjovekovne srpske istorije, poznata je kao Velika seoba Srba.
Po patrijarhovom bekstvu, Velika crkva prvi put je intervenisala u poslovima Pećke patrijaršije predlogom za imenovanje novog patrijarha. Kalinik I Skopljanac „Grk“ (1691–1711) svakako nije bio Grk, ali je nosio i to ime upravo zbog uloge Velike crkve u njegovom imenovanju. Ova situacija prouzrokovala je prvi ozbiljan rascep u Pećkoj patrijaršiji. Dok su eparhije koje su nakon sklapanja karlovačkog mira 1699. ostale pod osmanskom vlašću priznale duhovnu vlast patrijarha kalinika, pravoslavni Srbi u reogranizovanoj mreži eparhija na prostoru Habzburške monarhije su ostali uz Arsenija III nakon smrti Arsenija III 1706, Kalinik je raskol vešto prevazišao, dodelivši karlovačkoj mitropoliji autonomiju. Đoko Slijepčević pomenuti akt patrijarha Kalinika I smatrao je mudrim potezom, kojim je, na račun upravnog, sačuvano kanonsko jedinstvo srpske crkve. A to narušeno upravno jedinstvo nije uspostavljeno više nikada.
Poučeni iskustvom iz Velikog bečkog rata, Srbi u Osmanskom carstvu ostali su uglavnom mirni kada je 1716. počeo novi austro-turski rat. Mirom u Požarevcu, sklopljenim 1718. između zaraćenih strana, Habzburškoj monarhiji pripali su Beograd i delovi severne i centralne Srbije (Valjevo, Čačak, Kragujevac, Jagodina, Požarevac, Smederevo…). U crkveno-administrativnom pogledu, ovaj prostor organizovan je u Beogradsku mitropoliju, koja je 1726. sa autonomnom karlovačkom mitropolijom spojena u jednu crkvu, Beogradsko-karlovačku mitropoliju.
Godine 1737, Habzburška monarhija je ponovo ušla u rat protiv Osmanskog carstva, ali ovog puta sasvim nespremna. Posle početnih uspeha (osvajanja Užica i niša), usledili su njeni porazi. Valjevo je palo 12. oktobra 1737, a delovi dotadašnje habzburške kraljevine Srbije polako su prelazili u osmanske ruke. Vrh Pećke patrijaršije, na čelu sa patrijarhom Arsenijem IV Jovanovićem Šakabentom, ovaj put je uzeo učešća u pripremama srpskog ustanka, koji je trebalo da olakša prodor habzburške vojske. Kako su ratni događaji pošli u nepovoljnom smeru, Srbi su, na čelu sa patrijarhom i nekoliko episkopa, iste 1737. krenuli u novu, Drugu veliku seobu.
Beogradskim mirom, sklopljenim 1739, granica Osmanskog i Habzburškog carstva ustalila se na prirodnoj međi, rekama Savi i Dunavu, gde će formalno ostati sve do Berlinskog kongresa 1878. U trenutku kada je Osmansko carstvo reokupiralo prostor habzburške Kraljevine Srbije, na njemu je živelo najviše oko 60.000 ljudi.
U vreme uspostavljanja Pećke patrijaršije, broj eparhija bio je oko 40, a sredinom XVII veka čak 42. Međutim, već posle Velikog bečkog rata bilo je vidno osipanje mreže eparhija i siromašenje Pećke patrijaršije. Jerusalimski patrijarh Dositej Notaris, inače poreklom korintski Grk, u svom spisu O arhiepiskopiji pećskoj i njoj potčinjenim eparhijama, napisanom 1706, tvrdio da je patrijaršija te godine imala ukupno 22 eparhije, od čega 14 na području Osmanskog carstva, i 8 u Habzburškoj monarhiji, nad kojima nije imala neposrednu duhovnu vlast. A u trenutku ukidanja Pećke patrijaršije, broj njenih eparhija spao je na 10.
Posle Druge velike seobe Srba i Beogradskog mira (1739), otpočeo je snažan prodor uticaja Velike crkve i interesnih grupa okupljenih oko nje u poslove Pećke patrijaršije. Taj period, od 1739. do 1766, bio je karakterističan po čestim imenovanjima i smenama patrijaraha, u šta se Fanar sve otvorenije mešao. Osmanske vlasti imale su razloga da podrže Grke u tome, jer je za njih bilo daleko bolje da se eparhije u strateški važnim balkanskim provincijama nađu u sastavu lojalne crkve u Carigradu, koju je bilo lakše kontrolisati nego slovensku patrijaršiju u Peći.
U Pećkoj patrijaršiji tada se javila simonija ali ona, za razliku od Vaseljenske patrijaršije, nikada nije imala dovoljno snage da iz tog problema izađe. A tu simoniju u crkvu su doneli episkopi Grci, najčešće oni koji nisu mogli da svoje ambicije realizuju u strukturama Velike crkve. Prvi patrijarh Grk, do tada protosinđel Velike crkve, Joanikije III Karadža (1739–1746), imenovan je maja 1739. u ordiji carske vojske u Jedrenu, a tek potom je rukopoložen u Carigradu od sabora arhijereja. Sabor je to obrazložio pravom da štiti autonomne stolice koje se u neprilikama nalaze. Joanikije III Karadža napustio je Peć 1746. i vratio se u Carigrad.
Na patrijaršijskom prestolu, ali i na arhijerejskim stolicama, od tada su se smenjivali Srbi i Grci, a broj Grka na čelu eparhija raste, jer su ih dovodili njihovi sunarodnici patrijarsi. Po odlasku patrijarha Joanikija III, koji u crkvi Pećkog manastira nije ostavio ništa osim svetih mošti koje tamo počivaju, na patrijaršijskom prestolu našli su se Srbin Atanasije II (1747–1752), a potom Gavrilo II (1752–1755), najverovatnije Grk. Od tada, pa do 1763, promenilo se čak pet patrijaraha, od kojih je samo jedan, Vićentije Stefanović, bio Srbin. O zatrovanosti srpsko-grčkih odnosa u to vreme govori i sudbina patrijarha Vićentija Stefanovića, koji je, negde između 1755. i 1757, pod sumnjivim okolnostima umro u Carigradu, u koji je otišao da primi carski berat o potvrđivanju u patrijaršijskom zvanju. Njegov prethodnik, patrijarh Gavrilo, kod Srba je ostao zapamćen kao vrag i razoritelj, jer je Patrijaršiju ostavio u velikim dugovima, a zatim otišao nazad za Carigrad. Od tadašnjih patrijaraha Grka jedino je Pajsije II (između 1756. i 1758), prethodno užičko-valjevski mitropolit, ostao zapamćen kao dobar čovek blage naravi. Kada je 1763. na pećki presto došao poslednji patrijarh Srbin, Vasilije Jovanović-Brkić, stanje u Patrijaršiji je po čestim preotimanjima patrijaršijske stolice ličilo na situaciju u kojoj se sredinom XVII veka nalazila Velika crkva. Pećka patrijaršija, međutim, ni izbliza nije imala dovoljno snage da to finansijski podnese.
Sa episkopima Srbima, novopridošli Grci sve češće su se sukobljavali. Tuđi po jeziku, stranci koji nisu poznavali običaje lokalne sredine, prezaduženi plaćanjem peškeša za carski ferman kojim se potvrđuje njihov izbor, Grci su bili nepopularni posebno kod nižeg sveštenstva, jer su novac uložen za kupovinu arhijerejskih stolica nadoknađivali nemilosrdnim potraživanjima, koja su ostvarivali i uz pomoć lokalnih osmanskih vlasti. Dobre namere pojedinih grčkih episkopa, usmerene ka uvođenju reda u imenovanje manastirskih starešina i sveštenika, njihovo školovanje i prikupljanje prihoda, često su posmatrane sa sumnjom. Ponašanje nekih od njih, takođe, doprinosilo je da se loša slika o episkopima Grcima generalizuje na gotovo sve njihove sunarodnike.
U vreme dok je patrijaršijska riznica u Peći bila sve praznija, a dugovi se nagomilavali, patrijaršijski presto u Carigradu zauzimao je patrijarh Samuilo Hanceris. Ovaj patrijarh, sposoban i dobro obrazovan administrator, bio je jedan od glavnih aktera ukidanja dve autokefalne crkve, Pećke patrijaršije i Ohridske arhiepiskopije. U kratkom roku po dolasku na čelo Velike crkve, on je vratio veći deo njenih dugova i, u velikoj meri, iskorenio simoniju i druge nepravilnosti. Pored toga, Samuilo Hanceris je imao značajnog uspeha u suzbijanju prozelitske delatnosti rimokatolika, posebno u Svetoj zemlji. To je takođe bilo i u interesu Osmanskog carstva koje je, izuzev kada je reč o francuskim podanicima, u aktivnosti katoličkih redova prepoznavalo rad u korist vlada zemalja iz kojih su njihovi pripadnici dolazili. I zbog toga je osmanski dvor takođe podržao njegove težnje da stavi dve autokefalne crkve na Balkanskom poluostrvu pod kontrolu.
Veoma značajan razlog zbog koga je Porta podržavala njegovu akciju bio je Samuilovo obećanje o isplati dugova kojima je Pećka patrijaršija bila preopterećena. Uspeh Hancerisa u ovoj nameri bio je izgledniji i zato što na Porti više nije bilo uglednih vezira srpskog porekla, koji bi se mogli zalagati na opstanak Pećke patrijaršije. Među pravoslavnim Srbima, i njima po krvi bliskim slovenskim muslimanima, nastao je jaz znatno dublji nego što je bio u vreme vezira Mehmeda Sokolovića. Dok su prvi trpeli osmansku vlast kao stranu i neprijateljsku, drugi su bili odani zagovornici osmanske državne ideje i, kasnije, protivnici bilo kakvih reformi.
Samuilo Hanceris dobio je za sprovođenje svojih namera podršku reformisanog Sinoda, kao i drugih starih patrijaršija. Aleksandrijska, Antiohijska i Jerusalimska patrijaršija bile su, posle Vaseljenske, najuglednije crkve u pravoslavnom svetu, koje nije bilo moguće ukinuti, niti je to patrijarhu Samuilu uopšte padalo na pamet. Međutim, one su već odavno bile pod snažnim uticajem i kontrolom Velike crkve, koja je na njihove unutrašnje poslove još više uticala preko Grka u dvorskim službama Osmanskog carstva.
U srpskoj istoriografiji preovladavalo je mišljenje da je rad Grka na ukidanju Pećke patrijaršije prevashodno bio motivisan željom da se preuzmu njeni prihodi, ali i namerom širenja panhelenske ideje. Takođe se smatralo da je u tome veliku ulogu imala međusobna netrpeljivost srpskih i grčkih arhijereja, odnosno uzajamna netrpeljivost Grka i Slovena.
Pomenuti razlozi svakako su bili delom prisutni. Grčki istoričari, međutim, insistiraju na tome da je Pećka patrijaršija bila u neredovnom i haotičnom stanju, i da je potreba borbe protiv unije bila ključni razlog njenog ukidanja. I ovi razlozi mogu se smatrati tačnim. Da nije tako, ne bi bila ukinuta i Ohridska arhiepiskopija, kojoj su na čelu bili Grci.
U zapadnim istoriografijama preovladalo je mišljenje koje zastupa Stiven Ransiman, da je do sukoba Grka i balkanskih Slovena došlo zbog obostrane isključivosti. Ransiman ukazuje da su Srbi, za razliku od Rumuna u Dunavskim kneževinama, bili beskompromisni u odbrani svoje crkvene autonomije, posebno se usprotivivši namerama da, kao u Vlaškoj i Moldaviji, u visoki kler prodru Grci. Istovremeno, na suprotnoj strani jačali su zagovornici ostvarivanja grčke Velike ideje preko Velike crkve, čiji stavovi su bili takođe isključivi. Za njih, postojala je samo jedna patrijaršija, jedan patrijarh i jedna hrišćanska zajednica u carstvu, kojima su pomesne autonomne crkve morale da se bespogovorno povinuju.
Molbu za ukidanje Pećke patrijaršije upućenu sultanu podneli su patrijarh Kalinik II i njeni arhijereji, niški Gavrilo, beogradski Jeremija, užičko-valjevski Mitrofan, bosanski Serafim, skopski Konstantin, samokovski Neofit i ćustendilski Gavrilo. Svi potpisani arhijereji su, sa izuzetkom bosanskog (sarajevskog) mitropolita Serafima, Bugarina, najverovatnije bili Grci. Sličan akt, sa svojom ostavkom, patrijarh Kalinik II uputio je i Sinodu Vaseljenske patrijaršije, čime je potpuno zaobišao strukture crkve kojoj je bio na čelu. Na osnovu podnete molbe, sultan Mustafa III je
11. (22) septembra 1766. izdao ferman o ukidanju Pećke patrijaršije, i pripajanju njenih eparhija Velikoj crkvi.
Arhijereji koji su odbili da potpišu tu molbu, ili da za to nekoga ovlaste, hercegovački mitropolit Stefan, raški mitropolit Gavrilo i crnogorski mitropolit Sava Petrović, bili su Srbi. Od ove trojice jedino mitropolit Sava Petrović nije smenjen.
Iz fermana Mustafe III o ukidanju Pećke patrijaršije, kao i iz fermana novopostavljenog prizrenskog mitropolita, vidi se da u Peći nije ostala čak ni eparhija, koja je smeštena u Prizren, i da je staro sedište patrijaršije postalo samo običan manastir. To je bila još jedna degradacija središta stare Pećke patrijaršije.
Ali, to nije urađeno samo sa njom. Slično se desilo i sa Ohridskom arhiepiskopijom. ni u Ohridu nije ostala eparhija, već je taj grad pripao novouspostavljenoj mitropoliji u Draču. A takav potez u slučaju Ohrida nije mogao biti izazvan bilo kakvim antislovenstvom, jer su ovu arhiepiskopiju i pre ukidanja pod kontrolom držali Grci. Možda zato istoj meri koja je primenjena u slučaju Peći ne treba dati značaj antislovenske manifestacije, već promišljenog uklanjanja ostataka ugleda jednog od bivših autokefalnih središta. Tako su preostale eparhije Pećke patrijaršije postale sastavni deo Vaseljenske patrijaršije, koja će, sve do stvaranja autonomne Srpske mitropolije 1831, imati odlučujuću ulogu u istoriji pravoslavne crkve na srpskim prostorima.
Nedeljko Radosavljević
Izvor: DRUŠTVO „SVETI SAVA“, BRATSTVO XI, Beograd,2007.