Etnički sastav stanovništva BiH

U ovom tekstu će biti reči uglavnom o konfesionalnom i nacionalnom sastavu stanovništva Bosne i Hercegovine u periodu od 1910-1991. godine. No, ako se vratimo i malo unazad, videćemo da su se na ovom prostoru snažno sučeljavali, prožimali i spajali različiti društveno-istorijski i kulturno-civilizacijski uticaji Istoka i Zapada. Bosna i Hercegovina je u avnojevskoj Jugoslaviji bila treća republika po veličini i zauzimala 19,9% njene teritorije.

Najstariji tragovi ljudske naseljenosti na tlu Bosne i Hercegovine potiču iz paleolita, a tragovi kulture i civilizacije bronzanog i gvozdenog doba susreću se u raznim njenim delovima. U rano i kasno antičko doba formiraju se kulturno-civilizacijski slojevi Ilira, Kelta, Ostrogota i drugih, koji su rimskim osvajanjima mahom romanizovani. U ranom srednjem veku na ovaj prostor prodiru Istočni Goti, a od sredine VI veka Avari i Sloveni. Doseljavanjem Slovena i postepenom asimilacijom starosedelačkog ilirsko-romanskog stanovništva, omogućava se formiranje slovenskog kulturno-civilizacijskog sloja. Pojavom srednjovekovne države slovenskih plemena na ovom tlu od IX veka, počinje proces etnogeneze južnoslovenskih naroda Bosne i Hercegovine, koja se u tom periodu temeljila na hrišćanskoj tradiciji i crkvenoj organizaciji pravoslavne, katoličke i Crkve bosanske.

Krajem XV veka Turci osvajaju teritoriju Bosne (1463) i Hercegovine (1482) i od tada se na ovom prostoru začinju uticaji muslimanske kulture i civilizacije. Ona nastaje procesom islamizacije slovenskog i sloveniziranog ilirskog i vlaškog stanovništva. Najpre turski defter iz 1468/1469. godine na ovom prostoru registruje 37.125 hrišćanskih i svega 332 muslimanske kuće. Prema turskom istoričaru Omer Lutfi Barkanu, u Bosanskom Sandžaku je u periodu 1520. do 1530. godine bilo 334.325 stanovnika, od čega muslimana 38,7%. Turski i austrijski izvori navode da je Bosanski Pašaluk krajem XVI i početkom XVII veka imao oko 75% muslimanskog stanovništva. Od tada nastaje znatnije stradanje muslimanske populacije u mnogobrojnim ratovima na strani Turske, a u XVIII veku je svo stanovništvo desetkovano epidemijom kuge.

Populacioni razvoj srpskog, hrvatskog i muslimanskog stanovništva u periodu turske vladavine od XV do XIX veka u Bosni i Hercegovini su pratile veoma nepovoljne ekonomske, socijalne i političke prilike. Česti ratni pohodi, verska gonjenja, bune i ustanci, danak u krvi, teški nameti i porezi, nerodne godine, epidemije, zulumi i nasilja izazivali su visoku smrtnost i stradanja celokupnog stanovništva. Najjača iseljavanja su bila iz kraških dinarskih predela Hercegovine i zapadne Bosne. Pravoslavci su kretali ka Srbiji, Dalmaciji, Slavoniji, Lici i susednim delovima Hrvatske, a delimično i Slovenije, Italije, a i prema Sremu, Banatu, Bačkoj i Baranji. Po Cvijiću je, bosansko-hercegovačkog porekla gotovo sve stanovništvo Makarske, Omiša, Splita, Šibenika i Bukovice, Dubrovnika, dok je ono iz Bokokotorskog zaliva poreklom iz crnogorskih i hercegovačkih dinarskih prostora.

Česte ratne pohode i promene granica između Otomanskog Carstva, habzburške i mletačke države, pratile su migracije. Sveukupnim stradanjima i iseljavanjima, posebno su umanjivani ukupni populacioni potencijali srpskog pravoslavnog stanovništva u Bosni i Hercegovini. Ono je najviše bilo zahvaćeno islamizacijom, dok je njegovo preseljavanje ka Dalmaciji, praćeno procesom preobraćanja u katoličanstvo. Muslimansko stanovništvo je bilo znatno manje zahvaćeno emigracijom. Naprotiv, doseljavali su iz smederevskog i novopazarskog sandžaka, a posebno iz pojedinih krajeva Crne Gore, Sjenice i Peštera, a i iz Male Azije. Na osnovu turskih popisa iz 1875. i početkom 1876. godine, u Bosni i Hercegovini je bilo oko 1.050.000 stanovnika. Po individualnim popisima stanovništva, pravoslavaca je bilo od 43% do 52,90%, muslimana od 32,25% do 48,50“, a katolika od 11,20% do 21,50%. Pravoslavno stanovništvo je i pored veoma nepovoljnih uslova dominiralo i činilo većinsku naseljenost na više od 53% površine Bosne i Hercegovine. Drugi po brojnosti su bili pripadnici muslimanske religije na približno 27% današnje teritorije. Na oko 20% teritorije su bili predstavnici katoličke religije, čijem očuvanju je znatno doprinelo ustanovljenje franjevačkog reda iz 1463. godine. Do sredine XIX veka u Bosnu i Hercegovinu doseljavaju i sefardski Jevreji iz Španije, kao i Romi, Cincari, Čerkezi.

Okupacijom Bosne i Hercegovine 1878. godine, započinje četrdesetogodišnji period austrougarske vladavine, kada je došlo do dalje transformacije etničke kompozicije stanovništva. U iseljavanjima je najčešće učestvovalo pravoslavno, katoličko pa i muslimansko stanovništvo u zemlje Evrope, Severne Amerike, Južne Amerike, Australije… Pojedini istraživači, među njima i Đ. Pejanović, beleže da je u tom periodu austrougarske vladavine u Bosnu i Hercegovinu doselilo između 180.000 i 200.000 lica, a da je iz nje iseljeno oko 260.000 osoba. Po popisu stanovništva iz 1910. godine, u Bosni i Hercegovini je bilo 1.898.044 lica, od čega je pravoslavaca bilo 43,49%, a muslimana 32,25%. U to vreme austrougarske vladavine, katoličko stanovništvo beleži znatno brži populacioni rast, dostižući te 1910. godine 22,87% u ukupnoj populaciji.

Prvi svetski rat je sa ovih prostora odneo oko 320.000 ljudi, od čega oko 200.000 pravoslavaca. Prema popisu iz 1921. godine, u Bosni i Hercegovini je bilo 1.820.440 lica, od čega pravoslavnih 820.290 lica ili 43,87%, muslimana 588.244 ili 31,07%, katolika 444.308 ili 23,48%. U sarajevskom srezu su 1921. u većini od 56,3% bili pravoslavci a muslimana je bilo 33,9%. Po popisu iz 1931. godine u Bosni i Hercegovini je zabeleženo 2.233.555 lica, a od toga pravoslavnih 44,25%, muslimana 30,90%, katolika 23,58%. Te godine su pravoslavci bili u većini u 28 srezova, muslimani u 13 srezova, a katolici u 12 srezova. U samom Sarajevu je bilo 55.477 Srba ili 38,6%, muslimana 50.270 ili 34,9%, katolika 29.395 ili 20,4%.

Posle Drugog svetskog rata, po popisu iz 1961. godine, Muslimani imaju tretman etničke grupe i konstituivan su narod Jugoslavije. Poznata je činjenica da je u toku Drugog svetskog rata najveće gubitke u Bosni i Hercegovini u ljudstvu i u materijalnim dobrima imalo srpsko stanovništvo. Deo plana fašističkih snaga Nemačke i NDH je bio da u Srbiju presele 260.000 Srba da bi isto toliko Slovenaca nastanili u NDH. Iz Bosne i Hercegovine je po nekim procenama bilo proterano 137.000 Srba, a ustaška vlast organizuje doseljavanje Hrvata, a delom i muslimana iz Makedonije, Kosova, Vojvodine i Srbije radi jačanja svog etničkog elementa na prostoru Bosne i Hercegovine. Ako se tome dodaju i planska iseljavanja od 1945. do 1948. godine, kojima je iz Bosne i Hercegovine najviše bilo obuhvaćeno srpsko stanovništvo (po nekim procenama za oko 70.000), jasno je koliko je u ovom periodu osiromašen ukupan demografski potencijal Srba na ovim prostorima.

Muslimani su se naprotiv, sve više slivali u gradove (posebno u Sarajevo), gde su čak doseljavali iz Srbije, Crne Gore, Kosova i Metohije. Ukupan je porast stanovništva u periodu od 1948. do 1981. godine i u Bosni i Hercegovini je 1.559.948 lica. Istovremeno je broj iseljenih tri do četiri puta veći od broja doseljenih lica u Bosnu i Hercegovinu. Prema popisu iz 1981. u Bosni i Hercegovini je bilo 141.330 lica doseljenih iz drugih republika, dok je istovremeno iseljenih u druge republike Jugoslavije bilo 583.602 lica. Tako je među Srbima i Hrvatima bilo pet puta više odseljenih u odnosu na doseljena lica u ovu republiku. Među iseljenim Srbima iz Bosne i Hercegovine 77,1% je doseljeno u Srbiju, od čega u Vojvodinu 45,7%, centralnu Srbiju 31,0%, a u Sloveniju 4,3%. Pravci iseljavanja Muslimana iz Bosne i Hercegovine u novije vreme vode ka Hrvatskoj (45, 5%), Sloveniji (27,9%) i Srbiji (21,1%). Od ukupnog broja iseljenih Hrvata iz Bosne i Hercegovine u Hrvatsku je odseljeno 89,1%. Sve to ukazuje na to da trendovi migracionih kretanja i danas vode Srbe iz Bosne i Hercegovine prema Srbiji, a Hrvate prema Hrvatskoj, a muslimane iz svih delova Balkana prema Bosni. Tako je od sedamdesetih godina prošloga veka, muslimanska populacija prvi put dobila brojčano preimućstvo nad srpskom populacijom.

Raspad i krah avnojevske Jugoslavije i totalitarnog titoističkog poretka odvija se danas u veoma složenim geopolitičkim, ekonomskim, međunacionalnim i međucivilizacijskim odnosima u svetu. Oni su nastali raspadom sovjetske imperije, krahom totalitarnog socijalizma, narušavanjem ravnoteže među velikim silama, ujedinjenjem Nemačke, jačanjem raznih oblika separatizama i nacionalizama, težnjom brojnih naroda u višenacionalnim zajednicama za sopstvenim državama i stvaranjem istih. Ovi procesi na jugoslovenskom prostoru praćeni su, na nesreću njenih naroda, stravičnim međunacionalnim, verskim i građanskim ratom u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj.

Priznavanjem Bosne i Hercegovine kao samostalne države od strane međunarodne zajednice, došlo je do razdvajanja srpskog i hrvatskog etničkog prostora od njihovih etničkih matica Srbije i Hrvatske, što je ubrzalo rasplamsavanje međunacionalnog i verskog rata.

IZVOR: Na osnovu izdanja Univerziteta u Beogradu – Geografskog fakulteta „ETNIČKI SASTAV STANOVNIŠTVA BOSNE I HERCEGOVINE“ dr Milene Spasovski, dr Dragice Živković, mr Milomira Stepića, Beograd, „Stručna knjiga“, 1992-ge, izbor teksta iz knjige

PRIREDIO: Saradnik portala Poreklo iz Sente Vojislav Ananić