Poreklo Cincara

Istorija Cincara je, za razliku od ostalih naroda, lišena činjenica o njihovim prapočecima. Danas je zaista teško utvrditi korene Cincara. Kako god da je Balkan, i kada bio uređen i podeljen, Cincari su uvek ostajali i razdvojeni i podeljeni. Tako, ovaj veoma zanimljiv i slavan narod, čeka na kraju, sudbina Hazara.

Cincari ili, pravilnije, Armani (od cincarskog naziva Arm’nj), čnili su nekada celinu na jugu Balkana, a najstarija naselja im se nalaze na Pindu. To je verovatno prapostojbina svih Cincara ili Armana. U knjizi „Vlasi i Kucovlasi“ iz 1909. Mihail Hrisohu tvrdi isto da su Cincari starosedeoci sa Pinda i iz Tesalije. U Grčkoj ih zovu „Vlahoi“, odn. „Kucovlasi“ i tamo ih i danas najviše ima, negde oko 100.000. Odatle su se počeli naglo iseljavati. Cincari su, u stvari, romanizovani Heleni, ali je i ta teza „na staklenim nogama“. Etnogeneza Armana još ni do danas nije u potpunosti rasvetljena, čak ne postoji ni neka veća srodnost između njih i ostalih balkanskih naroda.

Osim u Grčkoj, cincarska naselja se nalaze još i u Makedoniji (gde ih ima oko 10.000, a po nekima i mnogo više (najviše u Kruševu, Strugi, Ohridu, Bitolju…). I, jedino su u Makedoniji priznati kao manjina. Veliki deo Armana koji danas žive u Srbiji, stigao je najviše baš iz Makedonije. Naziv Cincar je u upotrebi naročito u Srbiji (i sinonim je za bogate ljude i tvrdice), gde se procenjuje da ih ima oko 100.000. U Srbiju se naseljavaju od 18. veka. Među prvima su stigli oni nakon prvog napada na Moskopolje, pa nakon drugog i trećeg, poslednjeg uništenja. Tokom nacionalizacije u SFRJ, Armani su izgubili svoje bogatstvo. Inače, Vlasi u istočnoj Srbiji, ne pripadaju Armanima. Krsna slava Cincarskog društva „Lunjina“ iz Beograda, je Sveti Atanasije, 31. januara.

Glavni centar tog hrišćanskog stanovništva, bio je u Moskopolju (Voskopoja) u današnjoj Albaniji, na nadmorskoj visini od 1300 do 1400 m. Danas je uglavnom bez stalno naseljenog stanovništva. Mesto je bilo teško pristupačno, a time i sigurnije za život tako male zajednice, pogotovo u vreme turskih najezda. Nije poznato tačno kad je Moskopolje nastalo. Nekih ostataka materijalne kulture (toponimi i groblja) ima i iz vremena Rimljana do 395. godine, a i iz doba Vizantije. Samo naselje je izdržalo i talase velikih seoba na Balkanskom poluostrvu. Moskopolje je važilo za cincarski Jerusalim.

Najstarije istorijsko pominjanje Moskopolja, potiče iz 13. veka, a svoj puni procvat doživljava krajem 17. i u 18. veku. Najveći razvoj Moskopolja je bio između 1750. 1769. godine, kada je u varoši živelo 12.000 domaćinstava sa oko 50.000 stanovnika. Odlikovalo se prirodnim lepotama okolnog kraja i zdravim klimatskim uslovima za život. Bili su to ljudi stočari, trgovačke kiridžije sa vlastitim karavanima konja, pečalbari. Kupovali su žito, brašno, so, ulje, tkanine, sapun… po Ohridu, Bitolju, Elbasanu, Beratu, Draču. I po tome, a i po vrsnim zanatima, uživali su veliki ugled. Bili su čuveni kovači, kujundžije, zidari, mesari, hlebari, kožari. Vraćajući se kućama sa tih putovanja, podizali su svoju imovinu, gradili kuće sa nekoliko odeljenja, imali dosta lepog nameštaja i nakita. Oni nisu bili ratnički narod, pa zato u njihovim kućama nije bilo skoro nikakvog oružja.

Moskopolje je postalo i sedište vladike za beratski okrug. U gradu i okolini, bilo je nekoliko crkava i manastira. Tu su se održavali i čuveni sabori. U njemu je postojala grčka škola, a oko 1730. i štamparija. Bio je žiža kulturnog života Cincara. Imali su dućane i hanove i u drugim gradovima, a Bitolj je u to vreme bio manje naselje od Moskopolja. Blago rečeno, bila je to veoma uređena varoš, sa ulicama sličnim grčkomediteranskim. Imali su u ono vreme čak i vodovod.

Moskopolje je prvi put stradalo 1769. godine, kada je bilo opljačkano, a neki stanovnici su i poubijani. Mnogi su našli spas u bekstvu, kada ih je iselilo bar polovina po Makedoniji, Srbiji, Bosni, a neki su prešli na teritoriju Austrije, i zadržali se u Zemunu, Novom Sadu, Slavonskom Brodu. Drugo razaranje Moskopolja je bilo 1788. godine, a treće i definitivno stradanje 1821. kada je Ali-paša Janinski u grad upao sa albanskim odredima. Kuće, trgovine i hrišćanski hramovi su porušeni, mnogi poubijani ili odvedeni kao roblje, pogotovo žene. Muslimanski zulumi nad hrišćanima su bili grozni. Preživeli su potom otišli kod svojih sunarodnika u druge krajeve. Tada je Moskopolje uglavnom prestalo da živi. 1875. godine, Moskopolje je imalo svega 150 siromašnih i malobrojnih porodica. Bilo je to najzabačenije područje Balkanskog poluostrva, pa su uslovi za živo i posle okončanja turske vladavine, bili veoma nepovoljni.

Cincarski jezik spada u najstarije neolatinske jezike na Balkanu. Najstariji dokument koji upućuje na taj jezik kao derivat latinskog, potiče iz 587. godine. Reč je o jednoj replici o bici vizantinske vojske protiv Avara. No, prvi potvrđeni natpis na jednoj ikoni na cincarskom jeziku, je onaj iz 1731. godine. Ovaj jezik u svom kontinuitetu nije imao svoju državnu organizaciju, pa je nakon Turaka, ostao rascepljen u pet balkanskih zemalja. Smatra se da danas cincarskim jezikom govori oko 500.000 ljudi. Prvu gramatiku na cincarskom jeziku, Mihai Bojadži je štampao 1813. u Beču, pre Vukove gramatike. Akademik Matilda Karadžiu Marioteanu, Cincarka iz Rumunije, se bavila proučavanjem cincarskog jezika, a napisala je i Rečnik.

Mnogi poznati političari, kulturni radnici i dobrotvori, bili su baš iz cincarskog naroda. Među njima se ističu: Nikola Pašić, Lazar Paču, Pitu Guli, Riga od Fere, Jovan Sterija Popović, Branislav Nušić, George Murnu, Braća Manaki, Petre Prličko, Taško Načić, Toma i Filota Fila, Aleksandar Cincar Marković, Miša Anastasijević, Mihajlo Bojadži, Toše Proeski... Mnogi su davali stečeni novac u dobrotvorne svrhe i ostavili državi i narodu deo imetka, gradili crkve, renovirali škole. O tome svedoče mnoge njihove zadužbine.

Danas su potpuno asimilovani i jedino što još upućuje na njihovo poreklo su izvorna prezimena: Kiki, Spoa, Oka, Sina, Rošu… Na kraju, mora se još i to reći da je od devedesetih godina prošloga veka njihova nacionalna svest u porastu, a kulturna delatnost doživljava svoju renesansu. I Savet Evrope danas priznaje Cincare kao narod. Svakako da treba sačuvati bar sećanja starijih živih ljudi u vezi sa njihovom istorijom, kulturom i jezikom. Ali, nažalost, mnogi Cincari kao da se stide i olako se odriču svog slavnog i čestitog porekla.

IZVOR: Tekst je pisan na osnovu naučnih radova Jovana F. Trifunoskog „Moskopolje – uništena hrišćanska varoš u Albaniji, iz Zbornika radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine; zatim, Mile Radenković „Cincari – balkanski Hazari“ 1. i 2. deo; rada Srpskog cincarskog društva „Lunjina“ „Cincarski jezik“ i podataka sa interneta „Srbi i drugi narodi na Balkanu“.)

PRIREDIO: Saradnik portala Poreklo VOJISLAV ANANIĆ, Senta