„Gruža i Gružani u srpskoj istoriji“ – knjiga člana „Porekla“ Saše Zarića

Nedavno je izašla iz štampe monografija „Gruža i Gružani u srpskoj istoriji“ autora Saše Zarića, člana „Porekla“. Izdavač knjige je „Centar za kulturu i biblioteka – Knić“. Urednik monografije je Marija Kostić, a recezent je Borislav Čeliković, istoričar i urednik u JP Službeni glasnik i priređivač biblioteke „Koreni“.

Gružanski kraj je jedan od najvažnijih prostora na kome su se dešavali događaji koji su usmeravali tokove istorije vaskolikog srpstva. I pored ovoga Gruža je današnjicu dočekala samo delimično proučena. Saznanja o istoriji Gruže su srazmerno mala njenom značaju. Zbog toga se autor odvažio da u kapitalnoj monografiji „Gruža i Gružani u srpskoj istoriji“ pruži sveobuhvatan prikaz istorijskih prilika u Gruži počevši od praistorije do današnjih dana. Monografija „Gruža i Gružani u srpskoj istoriji“ je knjiga koja je nedostajala srpskoj istoriografiji i predstavlja ostavštinu za budućnost. Ovo monumentalno delo na 470 strana enciklopedijskog formata obiluje do sada nepoznatim činjenicama o događajima i istorijskim likovima sa područja 60 naselja geografske Gruže.

Recezent monografije, Borislav Čeliković između ostalog zapisuje i ovo: „Saša Zarić manirom iskusnog istraživača donosi kritički aparat, u kojem daje bibliografske podatke za dela koja je koristio pri pisanju knjige, sa evidentiranjem stranica, što čini njegov tekst proverljivim. Zaista broj knjiga koje je iščitavao je impresivan i za svaku pohvalu. Nije se zadovoljavao jednim izvorom za pojedinačne događaje, već je koristio sve koji su mu bili u znanju i sve ih citirao. Važno je što su izvori na latinskom, mađarskom i nemačkom jeziku, koje je posredno koristio, evidentirani, čime je na njih ukazao budućim istraživačima Gruže. Takođe treba istaći da ne nastupa kao kompilator već da o svakom događaju i ličnostima ima sopstveno vrlo izdiferencirano mišljenje. Subjektivnost u pojedinim stavovima koje ima nije nametljiva i isključiva, pošto ona dolazi nakon svih iznetih činjenica, tako da se jasno ukazuje da je to moralni, etički ili politički stav pisca. Često se za autore ovakvih knjiga kaže da se autor njihovim pisanjem odužio svom zavičaju. Ja smatram upravo suprotno od toga, zapitanošću, šta je ovaj čovek Bogu zgrešio da je morao da potroši silno vreme, a vreme je novac, šta je sve uskratio sebi i svojoj porodici, da bi napisao ovu knjigu i odužio se zavičaju. Zašto baš on, a ne ostali Gružani? Dakle, Saša Zarić, nikome nije bio ništa dužan, on je ovom knjigom zadužio svoj zavičaj, Gružu i Gružane od prvog pomena do današnjih dana, kao i potomke koji dolaze i imaju knjigu iz koje mogu saznati ko su i šta su, kakvi su im bili preci, da u njima pronalaze uzore, ali i one na koje ne treba da se ugledaju. Ova knjiga je ostavština za budućnost. Ona je spomenik koji je Saša Zarić podigao sebi za života, koji vreme ne može porušiti. Oda precima i nauk potomcima.“

O „Gruži i Gružanima u srpskoj istoriji“ književnik Slobodan Ćirović u pogovoru kaže: „Doista, bilo je potrebno mnogo vremena i čitanja, ali pre svega mnogo hrabrosti, da bi se započelo sa istraživanjem, potom i sa pisanjem monumentalnog dela, koje čini ova knjiga… Iz nepismenog i mračnog otomanskog vilajeta rađala se nacionalna svest o potrebi narodnih učitelja, knjige i pismenosti, koja evo sa Zarićevom knjigom doseže u duboku istoriju. Njegova knjiga, konačno, govori o Gruži i Gružanima u Drugom svetskom ratu, koje sa krupnim i trajnim posledicama i danas dostižu i dotiču naš život, ali govori na način kojim se o tome ranije nije smelo govoriti. U tome se otkriva sva pažnja i ljubav prema svom narodu. Najzad, može se argumentovano reći da se knjiga Saše Zarića, posle dva veka pojavila kao dovršen plemeniti posao koji su započinjali prethodni Gružani, pisci gružanskih hronika i uvek burne gružanske istorije. Početkom prošlog veka, 1909. godine, Đurđe Đorović, ekonom iz Čestina svojoj knjizi je dao naziv „Malo građe za istoriju Gruže“, kao da je znao da će se pojaviti neko da nasledi, sa mnogo više građe. Sredinom istog veka Živadin Stevanović iz Brestovca gružanskog, čovek koji je u svojim seljačkim opancima pre rata putovao Ameriku da se pozdravi sa NikolomTeslom, objavljuje svoju knjigu „Gruža i Gružani“. Poziva budućnost da ne zaboravi prošlost. I, evo, Saša Zarić iz Radmilovića gružanskih svojom knjigom „Gruža i Gružani u srpskoj istoriji“ stupa iz naroda gružanskog na veliku scenu gružanskih hroničara.“

O monografiji pohvalno piše i dr Nemanja Dević, naučni saradnik na Institutu za savremenu istoriju u Beogradu: „Rukopis Saše Zarića “Gruža i Gružani u srpskoj istoriji” vidimo kao uspešan pokušaj razvoja istorijskih istraživanja u lokalnim sredinama. Odeljak koji se tiče Drugog svetskog rata je posebno značajan, razgranat i predstavlja jedno od centralnih mesta u knjizi. Rađen je na osnovu sopstvenog istraživanja i kritičkog vrednovanja dostupne literature, nastale u širokom rasponu od socijalističke Jugoslavije do naših dana. Svi prikazani događaji stavljeni su u širi istorijski kontekst, što je posebno značajno za razumevanje jedne epohe. Čitaocu su prikazani jasno i hronološki, od Aprilskog rata i okupacije zemlje 1941, preko razvoja pokreta otpora i početka građanskog rata, do vojno-političkih okolnosti koje su dovele do revolucije 1944. godine. Pored svega toga, autor se potrudio da opisane događaje prikaže u svoj njihovoj složenosti, iz više perspektiva različitih ideologija i suprotstavljenih vojnih organizacija… Smatramo da je opis događaja vezanih za Drugi svetski rat 1941‒1945. zadovoljavajući i da pruža dobru osnovu za dalja istraživanja i obogaćivanja istorijskog znanja. Posebno su značajni poimenični spiskovi žrtava – pogotovo iz redova pobeđenih u građanskom ratu – koji su sastavljeni i sistematizovani krajnje pedantno, odgovorno i sa adekvatnim pijetetom prema nastradalima. Statistika poginulih koju nam autor pruža na kraju teksta biće vrlo korisna i za formiranje konačne istorijske ocene o Drugom svetskom ratu u Srbiji. Zato rukopis Saše Zarića pozitivno vrednujemo, preporučujemo za objavljivanje i nadamo se njegovoj adekvatnoj recepciji kod čitalačke publike u Gruži, ali i daleko izvan njegovog zavičaja.“

Monografija je čitalačkoj publici i stručnoj javnosti predstavljena 10. marta 2023. u Svečanoj sali Doma kulture u Kniću. O „Gruži i Gružanima u srpskoj istoriji“ u prepunoj sali Doma kulture govorili su: profesor Borislav Čeliković, istoričar i recenzent monografije, Miroslav Kočić, doktor arheologije, saradnik na arheološkom institutu SANU, Nemanja Dević, doktor istorijskih nauka, naučni saradnik na Institutu za savremenu istoriju u Beogradu, književnik Slobodan Ćirović, Dragan Reljić, istoričar, upravnik Zadužbine kralja Petra I Karađorđevića na Oplencu,  Aleksandar Marušić, istoričar, direktor Muzeja rudničko-takovskog kraja, Marija Kostić, urednik monografije i autor Saša Zarić.

Predstavljanje monografije u Kniću