POČECI
Pojačanim prelaskom pravoslavnih izbeglica iz Osmanskog u Austrijsko carstvo i stalnim naseljavanjem istih na prostoru današnje Hrvatske, Slovenije, Rumunije i Mađarske stvorena je potreba za organizovanjem verskog života, koji je s obzirom na jaku srednjovekovnu državu i njenu versko-kulturnu zaostavštinu u zlatna vremena srpske države svakako bio na veoma visokom nivou. Usled nedostatka vojske i stanovništva Srbi naseljavaju veoma veliki prostor Mađarske kraljevine, kasnije i Austrijske carevine, čiju su vlast i milost hrvatski plemenski staleži potražili još pre Mohačke bitke (Grbić 1891). Iz istorijskih izvora vidljivo je da se među srpskim „prebezima“ nalazilo i sveštenstvo i monaštvo. Na ovaj način naseljeni Srbi su dobili mogućnost da organizuju svoj verski život, tim pre jer im je carskim bulama cara Ferdinanda I bilo zagarantovano da će njihova nekatolička vera biti tolerisana, iako su ove povlastice bile stalno predmet sukoba između Zagreba, Budimpešte i Beča. Treba napomenuti da se ovaj članak bavi formiranjem verskih struktura SPC u periodu austrijske vlasti, te se neće posebno baviti ranijim periodom kada je SPC već imala svoje strukture u određenim delovima današnje Hrvatske i Mađarske.
PERIOD OD NASELJAVANJA DO VELIKE SEOBE SRBA
U periodu naseljavanja verski život Srba zavisio je pre svega od toga da li su sa iseljenicima stigli i sveštenici ili monasi. Ovi su napuštali pre svega manstire i crkve u Zapadnoj Bosni (npr. manastir Krupa, Kupa, itd.) i prelazili zajedno sa narodom na nove životne prostore. S obzirom da se crkva već u osmanskom carstvu iskristalisala kao vođa naroda bez države, ubrzo su crkveni predstavnici pored vojnih vlasti zauzeli poziciju predstavnika srpskog naroda prema hrvatskim i mađarskim staležima, te prema austrijskoj vojnoj i civilnoj upravi.
Mađarskim porazom na Mohačkom polju, mađarske i hrvatske zemlje postepeno ulaze u sastav Austrijske monarhije. Već krajem 14-og veka prve srpske izbeglice naseljavaju Kraljevinu Mađarsku, dosežući sve do Komorana, Raba i i Bratislave (Cerović 2015). 1440. mađarski kralj Vladislav ustupa Srbima u Srpskom Kovinu (Ráckeve) kasnogotičku crkvu, koja će kasnije da postane pravoslavni manastir Uspenja presvete Bogorodice (Matić 2009), oko kojeg će da se formira jedna imućno jaka srpska zajednica, koja će izmeđuostalog često da pomaže fruškogorski manastir Novo Hopovo. U Komoranu je takođe već početkom 16. veka postojala Srpska pravoslavna crkva. Sva ova područja će posle Mohačke bitke ući u sastav Habzburške monarhije i biti važan deo strukture SPC na području Austrijskog carstva.
Kao prve baze verskog života na teritoriji nekadašnje austrijske „Vojne krajine“ formirani su manastiri poput Marče u blizini današnje Koprivnice, koji je izgrađen najkasnije 1609. mada verovatno može da se datira i ranije, dok je manastir Gomirje formiran 1602. dolaskom srpskih pravoslavnih monaha iz dalmatinske Krke (Grbić 1891).
Verski život u ovom periodu karakteriše pre svega nedostatak jasne crkvene hijerarhije i jasnih verskih struktura. „Vojna krajina“, u kojoj su vojne vlasti upravljale svim sferama života i sve podređivale vojnom uspehu, nije bila jednostavno područje za razvoj verskog života. Odvojeni daljinom od 1577. obnovljene Pećke patrijaršije, a pritistnuti kako vojnim vlastima, tako i moćnijom Rimokatoličkom crkvom, srpsko sveštenstvo, monaštvo i velikodostojnici morali su da balansiraju između više interesnih strana, trudeći se da sa jedne strane zaštite svoju crkvu i privilegijama data prava, a sa druge strane da ne izazivaju sankcije koje je zagrebački biskup često tražio od Bečkog dvora za „šizmatike“ zbog nepridržavanja i nesprovođenja ckrvene unije (Illyrico-Serbica 1611-1738). Pritisak protestantizma, koji se ubrzano širi austrijskim zemljama, dovodi do Tridentinskog koncila, na kome Rimokatolička crkva odbacuje sva druga hrišćanska učenja kao šizmatička i proglašava Rimokatoličku teologiju kao jedinu ispravnu. Ovo daje novi zamah Rimokatoličkoj crkvi da kreće u projekat „sjedinjenja“ tj. unijaćenja pravoslavnih, verujuči da na ovaj način spasavaju duše „otpadnika“. To dovodi do čuvene Brestovske unije, a po ugledu na ovu uniju i zagrebački biskup Petar Domitrović (verovatno srpskog porekla) pokušava da „sjedini“ pravoslavce svoje biskupije sa Rimom (Šimrak 1924). U ovim previranjima episkop Vretanijske eparhije (koja je obuhvatala sve pravoslavne Srbe od Sinja do Komarana i Raba) Simeon Vratanja prihvata 1611. uniju sa Rimokatoličkom crkvom i ovaj događaj će još dugo kasnije da opterećuje odnose između pravoslavnih i katolika na području „Vojne Krajine“. Od 1611. pa do velike Seobe Srba 1690. srpske vladike na području Austrije pokušavaju da održe status kvo, priznajući sa jedne strane načelno papsku vlast, dok sa druge strane odlaze na rukopoloženja u Pećku patrijaršiju. Ovakvo stanje nije zadovoljavalo rimokatoličke crkvene vlasti u Zagrebu, te se ovi više puta obraćaju Beču i Vatikanu za zabranu i ukidanje Marčanske eparhije, što Beč iz vojnih i državnih razloga odbija, a Vatikan kako iz verskih, tako i zbog tihog konflikta koji je vodio sa Bečkim dvorom. Crkvena unija je bila očigledno dosta popularna tokom 17. veka, jer već 1688. sremski episkop Longin Rajić prihvata papsku uniju i postaje grko-katoličkim episkopom u Sremu i Slavoniju (Fidler 1867).
VELIKA SEOBA SRBA 1690. I NJEN ZNAČAJ ZA SPC U AUSTRIJI
Nakon propasti austrijske ofanzive u Velikom bečkom ratu i turske kontra-ofanzive, dolazi do velike odmazde i turskog terora protiv Srba i hrišćanskih Albanaca koji su masovno podržali austrijsku vojsku (čiji su dobar deo činili Srbi Krajišnici), te se velika narodna masa predvođena verskim i političkim poglavarom patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem povukla ka Beogradu. Pre nego što su prešli preko Dunava i Save, patrijarh Čarnojević šalje janopoljskog episkopa Isaiju Đakovića za Beč da od cara Leopolda I dobije potvrdu srpskih privilegija (Grbić 1891). Pritisnut turskom kontra-ofanzivom, a smatrajući da novooslobođene „mađarske teritorije“ treba naseliti vojno-sposobnim stanovništvom, sa idejom da kao u Hrvatskoj i Slavoniji, formira Vojnu krajinu, car Leopold izdaje 21. avgusta 1690. povelju o srpskim privilegijama, koja će od tog trenutka pa sve do 19-og veka da bude garant srpskih prava u Austrijskoj monarhiji, ali i predmet mnogih sporova Srba sa Mađarima i Bečkim dvorom. Prelaskom patrijarha i neutvrđenog broja srpskih porodica preko Dunava udahnut je novi život srpskoj zajednici koja je već živela na prostoru „mađarskih zemalja“.
Iako je srpski korpus u tzv. „hrvatskim zemljama“ brojčano bio veći, težište verskog, kulturnog i političkog života Srba u Austriji od 1690. odvijaće se u Ugarskoj (Roksandić 1991). Dolaskom patrijarha u Austriju, SPC na teritoriji Austrijske monarhije dobija novi zamah. Patrijarh odmah počinje sa uređenjem verskog i društvenog života. Povelja koja je izdata od strane cara Leopolda bila je sastavljena tako, da je obema stranama ostavljala veliki prostor za svojevoljnu intepretaciju napisanog sadržaja. Poveljom je pravoslavnim stanovnicima monarhije bila zagarantovana sloboda veroispovesti, ali ne i geografski određena. Striktno se navode Raška, Janopolje, Grčka, Bugarska, Podgorje (Crna Gora, o.a.), Hercegovina i Dalmacija, te dodatak „po drugim pridruženim mestima i svim ostalim oblastima“. Ovaj dodatak patrijarh Čarnojević tumačio je kao dozvolu da svoju nadležnost i funkciju vrši nad svim provoslavnima u zemljama krune Sv. Stefana, te se shodno tome smatrao nadležnim i za Hrvatsku, Bosnu i celu Ugarsku. Odmah po prelasku Dunava patrijarh je poveo odlučnu akciju protiv unije koju je u to vreme zagovarao i podržavao ugarski primas i kardinal Leopold Kolonić. Zaslugama patrijarha Arsenija povraćena je jurisdikcija SPC nad vernicima u Slavoniji i sprečeno dalje unijaćenje (Fidler 1867).
Patrijarha je nakon njegove smrti nasledio episkop Isaija Đaković, odličan poznavalac državnih i narodnih prilika na Balkanu, te je na ovaj način prosperitet SPC na austrijskim teritorijama nastavljen. Kao neuspeh diplomatskih aktivnosti srpskih mitropolita tokom 18. veka mogu da se uzmu gubitak jurisdikcije nad manastirom Marča (koji je potom spaljen u krajiškim nemirima) i nad područjem Žumberka u vreme carice Marije Terezije, koja je i inače nastupala vrlo oštro prema nekatolicima u monarhiji.
18. I 19. VEK
Za razliku od srpskog stanovništva „Vojne krajine“, koje zbog tereta vojnog poziva nije moglo društveno i kulturno da se razvija, Srbi u Ugarskoj uskoro izrastaju u jaku i ozbiljnu zajednicu. Srpskim starosedeocima, koji su imali već uticaj i položaje u vojsci i trgovačkom esnafu, pridružuju se novopridošli Srbi i Cincari, te se na taj način stvara jedna bogata trgovačka klasa Srba, koji se naseljavaju širom Ugarske, a ponajviše u Sankt Andreji, Budimu, Stonom Beogradu, Novom Sadu, oko Petrovaradina, Sr. Karlovicima, itd.
Već tokom 17. veka prvi srpski trgovci naseljavaju i Beč. Dosta srpskih vojnika učestvuje i u obrani Beča od Turaka 1683., te nakon razbijanja Druge turske opsade jedan deo Srba naseljava se van gradskih zidina u četvrti koja je nazvana „Ratzenviertel“ (od mađarske reči Rac = Raščanin tj. Srbin). Tokom 18. veka Srbi u Beču za verske obrede koriste kapelu Sv. Đorđa, a 1726. podignuta je pravoslavna crkva Sv. Đorđa, koju su zajedno koristili Srbi i Grci, dok se nisu sukobili oko iste, te je ona odlukom Marije Terezije 1776. ustupila ovaj hram Grcima. Nakon toga jedan deo vernika je sagradio hram Sv. Trojice, ali je i ovaj hram prešao u vlasništvo grčkih pravoslavaca (Sajt eparhije austrijsko-švajcarske: Osnivanje).
1853. mitropolit Josif Rajačić traži od cara Franca Jozefa dozvolu za gradnju pravoslavne crkve u Beču. Dozvola je dobijena 1860., ali je usled nesuglasica među srpskom zajednicom gradnja započeta tek 30 godina kasnije. Posebno velike zasluge za prevazilaženje konflikta unutar zajednice nosi čuveni srpski pesnik Jovan Jovanović Zmaj. Hram Sv. Save osvećen je 1893. uz prisustvo cara Franca Jozefa i visokih zvanica, ali bez srpskog mitropolita jer je hram jurisdikcijski potpadao pod Bukovinsko-dalmatinsku mitropoliju sa sedištem u Černovicu (Ukrajina). Prvi srpski paroh ovog hrama Mihajlo Mišić stigao je u Beč već 1896. godine, a 1921. ovaj hram će i pravno-formalno postati neotuđivi deo SPC, te predstavlja danas najstariji srpski pravoslavni hram na prostoru Republike Austrije.
SPC U AUSTRIJI DANAS
Crkveni život Srba u Austriji prilično je utihnuo nakon Prvog sv. rata, ali je crkvena oština Sv. Sava u Beču funkcionisala i bila pod jurisdikcijom SPC sa sedištem u Beogradu. Dolaskom nacional-socijalista na vlast u Austriji 1938. strani državljani morali su da napuste teritoriju Trećeg rajha. Za razliku od pravoslavnog hrama u Mariboru, koji je srušen od strane nacističkih vlasti, hram Sv. Save u Beču preživeo je ratna dešavanja (Sajt eparhije austrijsko-švajcarske: Osnivanje).
Krajem Drugog sv. rata na nemačkom govornom području ostaje jedan deo Srba, koji su preživeli nacističke logore i koji iz ideoloških razloga odbijaju povratak u komunističku Jugoslaviju, te se trajno nastanjuje u Austriji i drugim zapadnoevropskim zemljama. Na ovaj način nastavljen je kontinuitet duhovnog života Srba u Beču, ali i u drugim austrijskim gradovima. Prva parohija nakon Beča formirana je u Salcburgu 1948., zatim Inzbruk 1950. godine, itd.
Dolaskom većeg broja Srba na rad u Austriju tokom 60-ih i 70-ih godina ukazuje se potreba za obrazovanjem većeg broja crkvenih opština na području Austrije. U ovom periodu formiraju se crkvene opštine na području Štajerske, Gornje Austrije, Forarlberga. Političke prilike kako u otadžbini, tako i van nje tražile su veliko umeće SPC u uređenju crkvenog života u rasejanju. Tako se nekoliko puta menjala jurisdikcija nad pravoslavnim vernicima u Austriji, sve do formiranja Eparhije austrijsko-švajcarske 2011. godine.
Danas SPC na području Austrije broji 6 parohija u Istočnoj Austriji (od toga 3 u Beču), 8 na području Srednje Austrije (Štajerska, Koruška, G. Austrija), te 6 parohija u Zapadnoj Austriji (Tirol, Forarlberg). Takođe, Beč je sedište austrijsko-švajcarske eparhije koja pored Austrije i Švajcarske obuhvata Italiju i Maltu. Nakon katolika, pravoslavci u Republici Austriji čine drugu najbrojniju grupu vernika, a najveći broj pravoslavnih vernika nalazi se pod jurisdikcijom SPC (Der Standard 2018). Zbog neprekidnih seoba srpskog stanovništva ka zapadnoevropskim zemnjama, SPC će u budućnosti nesumnjivo imati još veću ulogu i odgovornost u očuvanju narodnog identiteta i vere srpskog naroda na području Republike Austrije. Ništa manju od one koju je imala u periodu Austrijske monarhije.
IZVORI:
Austijski državni Arhiv: Dvorski i ratni arhiv Bečkog dvora: Illyrico-Serbica 1611-1738
Grbić, Manojlo (1891): Karlovačko Vladičanstvo. Knjiga I
Matić, Vojislav (2009): Srpski Kovin: Pravoslavni manastir
Roksandić, Drago (1991): Srbi u Hrvatskoj
Sajt eparhije austrijsko-švajcarske (2020): http://www.crkva.at/eparhija/osnivanje/
Fidler Jozef (1867): Unija Vlaha u Slavoniji i Sremu
Cerović, Ljubivoje (2015): Srbi u Slovačkoj
Šimrak, Janko: Povjest Marčansko-svidničke eparhije i crkvene unije u Jugoslovenskim zemljama, u Bogoslovska smotra Vol. 12 No. 2 (1924)
Der Standard (2018): https://www.diepresse.com/5495660/mehr-orthodoxe-als-muslime-in-osterreich
Napomena: Članak je objavljen 2020. u posebnom broju časopisa “Identitet” povodom 800. godina autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve.
Komentari (0)