O domovnim protokolima u Sremu

Domovni protokoli (domovnici) su crkvene knjige koje daju uvid u rodbinske veze unutar jedne porodice i to često kroz više generacija. Iz njih se izvlačila statistika poput broja parohijana, broja muških i ženskih osoba, broja bračnih parova, smrtnosti itd. Služili su i kao evidencija krsnih slava, ali i za državne potrebe poput dostavljanja broja stanovnika ili spiskova birača.

U suštini, domovnik je poimenični popis parohijana u jednoj parohiji. Nije poznato kada su i iz kojih razloga nastali domovni protokoli  u srpskim pravoslavnim parohijama. Moguće je da su nastali po ugledu na stanje duša (status animarum) u rimokatoličkoj crkvi čije vođenje je uveo papa Pavle V Rimskim obrednikom iz 1614. godine. Domovni protokoli predstavljaju posle matičnih knjiga najvažniji izvor za genealoška istraživanja. U nekim slučajevima su čak i važniji od samih matica jer detaljno rasvetljavaju unutarporodične odnose u jednom momentu. Na žalost, stradanje arhiva srpskih pravoslavnih parohija u Sremu u vreme Nezavisne države Hrvatske ali i često nemarnost sveštenika i drugog crkvenog osoblja doveli su do oštećenja, uništenja i gubitka velikog broja crkvenih knjiga, između kojih i domovnika. To nam onemogućava da sagledamo pravo stanje, da znamo kada su nastali najstariji domovnici, kako su oni izgledali itd. Prema izveštajima sveštenika Šidskog namesništva iz perioda 1934-1939. godine, u ovom namesništvu najstariji sačuvan domovnik je imala parohija Prenosa moštiju Sv. Nikolaja u Adaševcima iz 1721. godine. Zatim sledi Višnjićevo 1777. godine, Berkasovo 1792. godine itd. Poznato je da su postojali domovni protokoli sastavljeni u cilju evidencije pričešćenih parohijana 1732-1733. godine za Šidski i Sremskomitrovački protoprezviterijat iz kojih je statističe podatke objavio Ruvarac.

O domovnim protokolima iz 1800. godine zanimljive podatke je ostavio poznati kuzminski sveštenik Petar Runjanin u svojoj Avtobiografiji: „Kada sam u parohiju došo više neispravnosti našo sam: sve protokole, krešćajemih, venčaemih i umirajušćih u neporetku a u domovni protokol črez 12 godina, posle smerti Jerea Evtimia Verhovca, nikada i nitko ni zagledo nie, menše da bi tamo što zapisalo se. Pervo popečenie moe bilo e sve protokole u poredak postaviti, i budući da e svake godine dva krat spisanie naroda iskalo se , začudo mi e bilo kako su spisania ova davali i od kuda su što konzistorium ište istiniti raport dati mogli. Za nuždno biti uvidio sam domovnij protokol sočiniti, i vopervih do doma do doma ići i sve živušće duše napisati, a potom iz protokola krešćaemih leta svakomu mužeskom i ženskom koe se samo iznaći moglo izvaditi, i kod svakog imena dan, mesec i godinu krešćenija napisati. Koda u krešćaemih protokolu nisam našao , morao sam pitati i po priliki leta naznačiti. Moj protokol ustroio sam na 10 godina i po istečenii opredeleni leta nanovo prepisivo sam, i za desjatoletno voždenie priugotovio. Ovomu za svidetelstvo služi protokol leta 1801, 1803, 1811 i 1821. u originalu hranimi. Protokol leta 1801. pokazao mi se nedostatočan, zato nuždno bilo e novi protokol sa više rubrika umnožiti i nanovo 1803. leta prečiniti“.

Za sada najstariji poznat sačuvani domovni protokol pronašli smo u parohiji u Erdeviku. Potiče iz 1754. godine. Sačinjen je najverovatnije kao spisak pričešćenih parohijana na kraju zajedničkog protokola krštenih, venčanih i umrlih 1754-1765. godine. Domovnik sadrži ime porodičnog starešine i ostalih ukućana sa navedenom starošću i rodbinskom vezom. U produžetku je opisno naveden status doma prema finansijskom stanju (siroma, srednji, bogat, trgovac itd) a potom je za svakog ukućanina napisan podatak o pričešću. Nešto mlađi domovni protokol je sačuvan za Golubince i potiče iz 1757. godine.

Svi poznati domovnici iz 18. i prve polovine 19. veka pisani su na praznim papirima bez štampanih obrazaca. Poput domovnog protokola iz Morovića (1784), Erdevika (1785, 1787, 1789, 1830), Vašice (1832, 1834, 1836) itd.

Prvi domovnik sa štampanim obrascima u Erdeviku potiče iz 1849. godine. Obrasci su štampani na jednoj strani i sadržavali su sledeće kolone: 1. Čislo domov (redni broj doma u celom mestu), 2. Broj domov (broj doma u parohiji), 3. Imena i prozvišca, 4. Leta vozrasta, 5. Pola (muževa/ženska), 6. Koego braka, 7. Vdovi (mužeskij/ženskij), 8. Leta roždenij/umeršij/otšcedšij/prišedšij,9 . Ispovedišasja v Posti (voskresenija/Roždestva), 10. Primečanija. U skladu sa prvom i drugom kolonom, sveštenik je porodice navodio ili po redosledu domova u mestu ili po redosledu domova u parohiji.

U selu Martinci sačuvani su domovnici za obe parohije od 1860. godine zavedeni na period od deset godina. Domovnik iz 1860. godine ima obrasce štampane na dve uporedne strane sa mnogo više kolona u odnosu na erdevički domovnik iz 1849. godine koje su omogućavale izvođenje veoma detaljnih statistika za izveštaje. Iznad obrasca pisalo je: „Protokol dušepisanija Parohij Martinačkija i Filialov eja za leto 1860 – 1862.“. Kurzivni deo teksta je dopisivao sveštenik.

Domovni protokoli su se zadržali sve do perioda nakon Drugog svetskog rata. Obrasci domovnih protokola iz 20. veka su dosta uprošćeni i uvek su štampani na dve uporedne strane.

Pored samih domovnika važno je pomenuti još jednu vrstu dokumenta koja je u neraskidivoj vezi sa domovnim protokolima i daje gotovo iste podatke. U pitanju su Izvjestnice koje sadrže podatke o pojedinačnim porodicama izvučene iz samih domovnih protokola a za razne potrebe: preseljenje porodice, ostavinske rasprave, sudski procesi itd. Izvestnice su uvek overene potpisom i pečatom od strane sveštenika kao potvrda da sadrže tačne podatke.

Istraživačima porodičnog porekla u Sremu nedostatak starih domovnih protokola donekle mogu ublažiti popisi vojno sposobnih muškaraca (često kompletnog stanovništva) sastavljani na osnovu samih domovnih protokola, a u kontekstu revolucionarnih 1848/1849. godine. Ovi popisi se čuvaju u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Sremskim Karlovcima.