BEOGRADSKI DONJI SREM
Ovde će biti obrađena toponimija jugoistočnog Srema, koji se naziva još i Donji Srem, a onaj njegov deo uz Savu i Podlužje, i to onog područja koje danas obuhvata teritorije beogradskih opština Zemun, Novi Beograd i Surčin.
Na mestu današnjeg Zemuna naselje se nalazilo još u neolitu (u vreme starčevačke i vinčanske kulture), i to na mestu današnjeg Gardoša. Naselje postoji i kroz ceo stari i srednji vek, pa konačno i u novom veku do danas.
Ovde je bilo jedno od središta Skordiska, za koje se smatra da je zasnovano početkom prvog veka pre nove ere (oko 85. godine p.n.e). Rimljani zauzimaju područje Zemuna kada i Beograd, na prelazu stare u novu eru. Oni daju naziv gradu Taurunum, što bi u slobodnom prevodu značilo – Bikovac (latinski taurus = bik). Taurunum je tokom antičkog vremena bio važna utvrđena luka na Dunavu, pristanište i jedno vreme sedište rimske dunavske flote. Naselje se nalazilo na platou ispred tri brda koje danas znamo pod nazivima Gardoš, Ćukovac i Kalvarija.
U 5. veku grad su razorili Huni i od tada o njemu nema podataka sve do pred kraj 8. veka, kad su Srem, uključujući i Zemun zaposeli Franci (797-820). Franački naziv za Zemun bio je – Malevila ili Malovila (biće da je to kovanica od latinskih reči malus i villa, što bi značilo – loše, zlokobno selo). Ovaj naziv za Zemun koristili su i krstaši u kasnijim vekovima kada su prolazili ovuda, što je, svakako, franačko nasleđe. Naziv koji danas znamo dolazi od Slovena koji su se ovde naselili u 9. veku. Prva verzija bila je – Zemlin. Pretpostavlja se da je grad u to vreme bio utvrđen zidinama od zemljanog naboja, te otud i naziv. Druga verzija govori da su Sloveni tamo zatekli neki živalj koji je živeo po zemunicama. Ovaj naziv, Zemlin, nalazimo najčešće u nemačkim dokumentima i mapama, upisan kao – Semlin. Mađarski naziv za Zemun je – Zimony.
Kao vizantijsko utvrđenje Zemun je zabeležen 1114. godine. Kada ga je ugarski kralj Stefan zauzeo, on 1127. godine naređuje da se zemunska tvrđava dodatno utvrdi i to od kamena iz razrušenih zidina Beograda, stradalih upravo prilikom ugarskog napada. Car Manojlo Komnin preotima Zemun od Ugara 1165. godine i vraća istom merom: od razrušenih zemunskih zidina obnavlja beogradske.
Utvrđeni zemunski grad nalazio se na brdu iznad dunavske obale koje danas znamo kao Gardoš. Prvobitno utvrđenje (Castrum Semlen) bilo je malo, opasano zidinama sa kulama i jarkom koji je okruživao zidine. Kasnije će ova prvobitna tvrđavica biti samo središnji deo utvrđenog Zemuna.
Veći deo poznog srednjeg veka Zemun je ugarska tvrđava. Jedno vreme bio je u posedu despota Đurđa Brankovića. Zemun je, kao i Beograd, tri puta opsedan od Turaka. Konačno, osvojili su ga kad i Beograd, 1521. godine. Turski opis osim podataka o bici, daje i sliku okoline Zemuna. Varoš je bila unutar spoljnih zidina, a oko tvrđave su bile bašte i vinogradi, ispod kojih je bilo pusto polje. Deo varoši nalazio se u polju na zapad od tvrđave. Zemun je osvojen posle trodnevne bitke. Nadajući se da će im to spasiti glave, posadnici su se predali. Međutim, sultan Sulejman je sa njima postupio kao i sa braniocima Beograda – svih tri stotine ugarskih vojnika je na licu mesta pogubljeno, stanovništvo je preseljeno u okolinu Carigrada, a tvrđava je razrušena.
U vreme turske vlasti Zemun je bio sedište istoimene nahije u okviru Sremskog sandžaka, koji je uspostavljen 1543. godine.
Prema defteru iz 1546. godine u zemusnkoj nahiji bilo je 10 naselja: Selo – varoš Zemun, Kumša, Živac, Bežanija, Dobanovci, Batajnica, Biljarica (ili Beljarica), Surčin, Bućavci i Kamendin[1].
1566/67. godine upisan je veći broj sela, ukupno 15; novoupisana sela su: Grabovac, Kizil Kilise (Crvena Crkva), Tvrdenjava, Bigavac i Jakovo.
1570. godine u Zemunskoj nahiji upisano je i selo Banovci.
Mapa Zemunske nahije (iz navedenog rada Dragane Amedoski)
Neka od ovih sela i danas postoje: Banovci, Bežanija, Dobanovci, Batajnica, Surčin, Grabovac, Jakovo, pod istim nazivima; Kamendin je danas deo Zemun Polja, između Zemuna i Batajnice; Crvena Crkva je Crvenka kod Surduka na Dunavu.
U defterima iz 1546. i 1566/67. popisani su samo hrišćani (a 1570. i muslimani kojih je bilo u samoj zemunskoj varoši). Stanovništvo same zemunske varoši ima status derbendžija, s obzirom da ima zadatak da se stara o bezbednosti i održava prelaz na Dunavu (u 16. veku ovde je postojao most na stubovima, oko 4000 koraka dugačak, koji je povezivao Beograd i Zemun). Da podsetimo da je Veliko ratno ostrvo u ovom periodu (16. vek) verovatno bilo ispod rečne površine.
Osmanlije Zemun drže čitavih 167 godina bez prekida. 1688. godine osvaja ga vojvoda Maksimilijan II Emanuel Bavarski. Međutim, već 1690. godine Turci ga povraćaju. U oba navrata grad je razoren. 1717. godine Zemun preotima Eugen Savojskog, kada i Beograd i veći deo Srbije. „Austrijanci su tada Zemun našli sasvim u ruševinama. Turci su na odlasku sami svoje kuće popalili, tako da je princ Evgenije Savojski morao da stanuje u jednom bednom čardaku na Ćukovcu kada je jedno vreme u Zemunu boravio.[2]“ Taj „bedni čardak“ i danas postoji, služi kao stambeni objekat, a nekad je u njemu bila kafana „Beli medved“.
Međutim, nakon 1739, Austrijanci su se morali povući severno od Save i Dunava. Zemun tada ostaje u austrijskoj granici. Od tada, Beograd i Zemun, koji su do tada bili u neposrednoj vezi, nastavljaju da žive potpuno zasebne istorije. Sve do posle Prvog svetskog rata i ujedinjenja Srema sa Srbijom.
Jedno vreme u prvoj polovini 18. veka, Zemun sa okolinom bio je posed grofa Šenborna, koji je tu počeo naseljavati Nemce. Početkom 19. veka ovde se naselila i veća grupa kolonista iz Francuske (iz Lorene na granici Francuske i Nemačke). Deo Zemuna gde su živeli Nemci i Francuzi, zasnovan 1816. godine, zvao se Franctal (Franztal), koji su domaći rimokatolici zvali i – Franjin do. Kraj je naziv dobio po tadašnjem caru Francu. Negde je ostao upisan i kao – Franzenstahl. Franctal se nalazio na zapad od Gornjeg grada, na prostoru današnje Prvomajske ulice. U Franctalu se nalazila i velika gotička katedrala Svetog Vendelina, koja je teško oštećena 1945. godine, prilikom oslobađanja Zemuna (tada su proterani i svi stanovnici Franctala), a po nalogu komunističkih vlasti potpuno porušena 1957. godine.
Početkom 19. veka na prostoru Zemuna zabeleženi su sledeći kvartovi: Donji grad, Ćukovac, Gardoš, Burma, Gornji grad, Novi grad, Kalvarija, Tošin bunar, Bare, Vinogradi, Male Ledine. I potesi: Alaska, Male ledine, Opačko polje, Crvenka, Livade, Brestić, Kamendin, Oračka pustara, Oraće zemlje, Franjeva rudina (biće da je to Franctal), Marijin dvor, Parlog, Bare, Vinogradi[3].
Pomenuto je da je srednjevekovni Zemun nastao na tri brda koja se, slično beogradskom grebenu, izdižu iznad Dunava. To su Gardoš, Ćukovac i Kalvarija. Oni su zapravo deo jedinstvenog lesnog brega, koji je ispresecan saobraćajnicama tako da se stiče utisak da se radi o tri brda.
Gardoš je svoj naziv dobio upravo prema prvobitnom utvrđenju koje se na njemu nalazilo, a koje su Sloveni zvali – Grad. Gardoš je samo izobličena mađarska verzija naziva.
Zanimljivu sličnost nalazimo u toponimu Gardoševina (zove se još i – Grdeševina), zaselak sela Gabrile u Konavlima.
Gardoš je danas uglavnom poznat po vidikovcu i Milenijumskoj kuli koja dominara panoramom Zemuna. Podignuta je 1896. godine, u sklopu proslave milenijuma ugarske države. Kule su podignute na više mesta širom Ugarske, između ostalog i četiri na najistaknutijim krajevima Ugarske na sve četiri strane sveta. Zemun je izabran kao najjužniji deo Ugarske. Mnogi danas ovu kulu nazivaju „kulom Sibinjanin Janka“. Janoš Hunjadi je umro tačno 440 godina pre izgradnje kule. Ali, ono što ga i pored te činjenice vezuje za Zemun je što je umro upravo u tvrđavi na Gardošu, nakon uspešne odbrane Beograda i Zemuna od Osmanlija 1456. godine.
Na ovom snimku jasno se vide zidine i kule srednjevekovne gardoške citadele na kojoj je podignuta Milenijumska kula:
Na Gardošu, podno tvrđave nalazio se zemunski Gornji Grad. Donji Grad je prostrani deo Zemuna, danas onaj njegov glavni deo, ulica Glavna i okolina. Na postavljenom Manćinijevom crtežu vidi se Donji Grad u podnožju Gardoša u pravcu Velikog ratnog ostrva. Današnji naziv Gornji Grad koristi se za područje na sasvim drugom mestu, na izlazu iz Zemuna u pravcu Batajnice.
Ćukovac je drugo brdo do Gardoša, odnosno deo istog lesnog brega. Poreklo toponima je jasno, po ptici ćuk. Verovatno su se nekada ovde gnezdili ćukovi. Sa druge strana, s obzirom na nastavak -vac, nije isključeno ni da je ovaj toponim dobio naziv po nečijem ličnom imenu (prezimenu?) – Ćuk ili Ćuko. Na Ćukovcu se nalazi pominjana kuća, nekada turski han i austrijska kafana „Beli medved“.
Jedan deo brega, između Gardoša i Ćukovca naziva se – Muhar, po uglednom i imućnom zemunskom trgovcu Ivanu Muharu iz međuratnog razdoblja. On je podigao velelepnu vilu na jednom trgu ispod Gardoša, koji je po njemu prozvan Muharov trg, kasnije samo – Muhar. Naziv se proširio na ceo okolni kvart. Trg danas nosi ime Branka Radičevića, ali je naziv Muhar za kraj ostao.
Kalvarija je najjužniji deo Zemuna na bregu. Ovo je čest toponim na području rimokatoličke crkve i obično označava neko uzvišenje na kojem je postavljen krst ili prikaz Raspeća u znak uspomene na Hristovo stradanje na krstu. Kalvarija je latinski naziv za brdo Golgota koje se početkom nove ere nalazilo pored Jerusalima i služilo kao gubilište. Inače, Golgota i Kalvarija imaju isto značenje – „mesto lobanje“. Sama reč kalvarija (jedn. calvarium, mn. calvaria) je latinskog porekla i označava gornji deo lobanje. Prema predanju, na Golgoti su Jevreji našli lobanju čiji je gornji deo (calvarium) štrčao iz zemlje i javljeno im je da se radi o lobanji praoca Adama.
Po toponimu Kalvarija, postoji i heraldička odrednica „kalvarijski krst“, to je onaj krst kod kojeg je donji krak duži od ostala tri, a koji se često kod nas pogrešno tumači i kao „katolički krst“.
Zemunska Kalvarija tako je prozvana po Raspeću koje je tu postavljeno krajem 18. veka. Uklonjeno je posle Drugog svetskog rata.
Kod nas u Vojvodini postoji više toponima sa nazivom Kalvarija: u Sremskoj Mitrovici, Vršcu, Titelu, itd.
Između svetskih ratova zemunska Kalvarija bila je nešto slično kao beogradsko Dedinje. Nije bilo mnogo kuća. Većinom su se tu nalazili bašte i vinogradi, vile i letnjikovci imućnih Zemunaca. Tek posle Drugog svetskog rata počinje urbanizacija ovog kraja.
Jedan deo Kalvarije naziva se Jelovac. Naziv potiče od ugledne zemunske familije Jelovac. Imali su ciglanu i imanje na Kalvariji. Po imanju je ostao i naziv. Danas se tu nalazi jedan lep zemunski park, takođe nazvan – Jelovac.
Semlin 1788. (austrijska mapa)
Naselje Altina jeste sasvim novo, ali se taj kraj tako zvao i pre naselja. Postoji mišljenje da naziv dolazi po nekom turskom novcu koje je tu pronađeno (?). Ipak, logičnije zvuči zaključak da naziv dolazi od latinskog altus – visok, jer je ovde bio breg koji se izdizao iz ravnice. Prema nekim mišljenjima postaja na putu Singidunumu – Sirmijum iz rimsko doba, Altina, nalazila se tu na zemunskoj Altini.
Goveđi brod je lokalitet uz Dunav uzvodno od Zemuna. Pojam brod na reci označava mesto gde je reka najuža i omogućava najbrži prelazak skelom. Ovde su terana skelom stada goveda iz Srema u Banat i obrnuto, na ispašu. Nije pouzdano od kada tačno datira ovaj toponim, ali svakako nije proizvod savremenog doba, već vremena kada su ovuda prevožena velika stada. Zanimljivo je da se na reci Cijevni u Zeti još u 15. veku kao jedan od brodova navodi – Goveđi brod. Postoji toponim Goveđi brod u sokobanjskom kraju (selo Dugo Polje), mada ovde nije u pitanju rečni brod, već njive i livade.
Onaj deo današnjeg Gornjeg grada (kraj oko ulice cara Dušana na samom izlazu iz Zemuna u pravcu Batajnice) uzvodno od Gardoša nekada je nazivan Pregrevica. Postoji još jedna Pregrevica, ne tako daleko od zemunske, u ataru Novih Banovaca. Veliko mesto sa ovim nazivom postoji u Bačkoj kod Apatina. Ono se danas naziva Prigrevica, ali se iz sve starije građe jasno vidi da je stari naziv bio Pregrevica[4], baš kao što se i za zemunsku Pregrevicu ponekad može naći – Prigrevica. Pregrevica / Prigrevica bi trebalo da označava neko prisojno, osunčano mesto.
Novi delovi Zemuna izgrađeni nakon Drugog svetskog rata nose nazive iz socijalističkog doba ili neke sasvim moderne i nisu naročito zanimljivi za tumačenje, poput: „13. maj“, „Galenika“, „Železnička kolonija“, „Zemun polje“, „Marija Bursać“, „Meandri“, „Novi Grad“, „Plavi horizonti“, „Sava Kovačević“, „Sutjeska“. Jedno naselje na periferiji Zemuna naziva se „Bački Ilovik“. Bački, a u sred Srema!
Jedan deo Zemuna na granici sa Novim Beogradom nosi naziv „Retenzija“. Naselje je ovaj naziv dobilo po retenziji – podzemnom rezervoaru za kišnicu koji se tu nalazi od 1980-ih.
Pre izgradnje Novog Beograda i formiranja opštine sa ovim nazivom, Tošin bunar je smatran delom Zemuna. Ovaj toponim dolazi po bunaru koji je u prvoj polovini 19. veka tu iskopao zemunski trgovac T(e)odor – Toša Apostolović. Legenda kaže da su Toši obolele oči što je, vremenom, uzrokovalo gotovo potpuno slepilo. Usrdno se molio Svetom Nikoli da mu pomogne u bolesti. Jedne noći, sanjao je kako ispod njegovih vinograda teče neki potok lekovite vode, koji će mu povratiti vid. U snu mu se javio i Sveti Nikola koji mu je dao tačna uputstva šta mu je činiti. Odmah izjutra, on odlazi u svoje vinograde, koji su bili na bregu između Zemuna i Bežanije. Odatle niz padinu gurnu bure i tamo gde se bure zaustavilo majstori iskopaše bunar. Prema legendi, Toša se umio vodom sa svog bunara i vid mu se zaista povratio. Zemljište za bunar je otkupio od nekog meštanina Bežanije, a zaveštao ga je narodu, kako mu je savetovano od Svetog Nikole.
Inače, Apostolović je rodom bio negde iz južne Srbije, a u Zemun je prešao iz Beograda, kad su se Austrijanci povukli preko Save i Dunava 1791. godine.
Kasnije, po Tošinom bunaru, ceo kraj je tako prozvan, kao i moderno naselje tu izgrađeno krajem 1940-ih.
Burma, lokalitet koji je pomenut ranije je bio turski naziv za špic Save na sremskoj strani, na samom ušću u Dunav (nasuprot Beogradskoj tvrđavi). Svakako od turskog burun = rt, greben. Austrijanci su po nemački ovaj rt zvali Saušpic (Sauschpitz) = vrh Save. Tu su se sve do početka izgradnje Novog Beograda nalazili ostaci neke manje austrijske fortifikacije.
Na jugozapad od Saušpica nalazila se Rakina bara, a dalje na zapad od nje Bežanijska bara. Njihovim isušivanjem i nasipanjem zemlje stvorena je podloga za izgradnju novobeogradskih blokova.
Na Bežanijskoj bari, koja je bila otoka Save, postojao je jedan most i uz njega još jedna manja austrijska fortifikacija, koja je služila da nadzire savsku obalu nasuprot Ade Ciganlije, gde je reka bila najuža za prelazak. Ova kulica nazvana je „Mrtva straža“. Prema predanju, negde u 18. veku, Turcima je uspelo da neopaženo čamcima pređu Savu jedne noći, a zatim su izvršili prepad na kulu i pobili sve stražare (Srbe krajišnike).
Zemunskoj opštini pripadaju i neka sela Južnog Srema:
Batajnica
Postoji nekoliko priča o poreklu toponima Batajnica. Jedna, najmanje verovatna, kaže da naziv potiče od reči la bataille (čita se – bataj) – na francuskom bitka, ratovanje. Navodno, u 18. veku ovde su vođene značajne bitke koje su Austrijanci vodili protiv Osmanskog carstva, te je kraj po tim bitkama dobio ovakav naziv. Druga zvuči kao narodno dovijanje da se objasni nejasan koren reči. Po toj verziji, naziv potiče od reči – blato, jer je takvo tlo ovde bilo, te su prvi naseljenici mesto nazvali Blatajnica, gde se tokom vremena izgubio glas „L“. Treća priča kaže da je selo zasnovano početkom 16. veka od prebega iz Srbije, a kako su se naselili na posedu mađarskog grofa Bataja (verovatno Batay, Battay, Bathay), po njemu je prozvano i novozasnovano selo. Meni najverovatnije zvuči ova treća verzija, premda nigde nisam uspeo naći nikakve podatke o rečenom grofu. Nije isključeno da se radi o mađarskoj plemićkoj porodici Batthyány, koja se pod tim imenom pominje još krajem 14. veka.
Priča o la bataille je možda zvučala verovatno ranije, pre nego što su prevedeni turski defteri za Sremski sandžak iz 16. veka, s obzirom da se verovalo da je Batajnica nastala 1725. godine. Međutim, kako je navedeno ranije, Batajnica je pod tim nazivom popisana još 1546. godine, kao selo Zemunske nahije, pa je jasno da je selo zasnovano najkasnije početkom 16. veka, pre pada Srema pod osmansku vlast.
U defteru iz 1546. godine popisano je 25 kuća u Batajnici. 1570. u Batajnici je bilo 28 kuća, a krajem 16. veka (defter 1588-96), 41 kuća. U kontinuitetu kroz ceo 16. vek u Batajnici nalazimo srbska imena, što ukazuje da je veoma verovatna priča o doseljenju prebega iz Srbije. Neki toponimi na području batajničkog atara iz tog vremena su: Višnjevac, Blaževac, Đurino polje[5].
Batajnica je zapustela krajem 17. veka, tokom Velikog bečkog rata. 1720. godine ovu sada pustaru kupio je austrijski grof Odvajer i tu 1725. godine naselio nove prebege iz Srbije i manji broj iz okolnih mesta. 1753. godine, tu je već 90 kuća. Od tada selo je naseljeno u kontinuitetu do danas.
U Batajnici danas postoji nekoliko krajeva koji imaju svoje posebne nazive, poput Crveni barjak, Ekonomija, Šangaj. Pored Batajnice nalazi se brdo Klisina.
Busije su naselje između Batajnice i Ugrinovaca koje se oformilo unazad 20-ak godina, naseljeno većinom Srbima izbeglim iz Krajine 1995. godine. Toponim je znatno stariji i postoji još u 18. veku (zapisano od austrijskih kartografa kao Buzias ili Busias, kasnije Busia), kao pustara, a veoma je verovatno da je u ranija vremena tu bilo i naceljeno mesto. Busije su čest toponim kod nas. Nastao od turcizma busiya = zaseda.
Još jedan toponim sa područja Batajnice – Velika humka. Radi se o tumulu sa glavnim grobom nekog vojskovođe iz ranog bronzanog doba, kao i sa mešovitom mađarsko-slovenskom grobnicom naknadno ukopanih srednjevekovnih ratnika (11. vek). Širenjem Batajnice i naseljavanjem Busija, Velika humka se našla pritešnjena između ova dva naselja i zbog ljudske nebrige, ovo nalazište je već pretrpelo bespovratna razaranja.
Mapa Batajnice iz 1770, na kojoj se vidi položaj Velike humke (zapadno od sela)
Mapa Batajnice iz 1880, , na zapad Velika humka (Hunka) i Busije
(mape sa Vikipedije)
Ugrinovci
Ugrinovci su prvi put zabeleženi kao selo u austrijskom popisu iz 1702. godine. Kada i kako je ovde nastalo selo, nema podataka, ali se Ugrinovci (barem ne pod tim nazivom) ne pominju u turskim popisima 16. veka. U to vreme ovde je mogao biti zaselak Batajnice ili Dobanovaca. 1720. godine Ugrinovci su pustara, koja je data u zakup izvesnom Boži Doroškom iz Beške. 1737. godine ovde su se naselili izbeglice iz Srbije i u narednih nekoliko godina ovde je zasnovano selo.
Narodno predanje kaže da je selo zasnovano na vlastelinstvu nekog mađarskog velikaša koga je narod zvao prosto – Ugrin. On je imao i utvrđeni zamak sa rovom, zbog čega se ovaj lokalitet i danas naziva Šančine. Razvaline zamka i ostaci rova su i danas vidljivi. Po vlastelinu Ugrinu prozvano je i selo.
Postoji selo Ugrinovci i u Kačeru, na padinama Rudnika. Kačerski Ugrinovci se prvi put pominju 1525. godine, a naziv su dobili, prema narodnom predanju, po logorima ugarske vojske koji su se tu nalazili u vreme osmanske najezde u drugoj polovini 15. i početkom 16. veka.
Neki toponimi iz ugrinovačkog atara: Sviganj, Občište, Krvajica.
Grmovac je lokalitet u ataru Ugrinovaca, gde je 1996. godine zasnovano naselje gde su se naselili Srbi izbegli iz Krajine. Inače, toponim je mnogo stariji od ovog novog naselja, zabeležen je kao potes u ugrinovačkom ataru početkom 19. veka.
Bežanija je danas naselje na području opštine Novi Beograd, ali je tradicionalno to selo Zemunske nahije, odnosno opštine, baš kao i celo područje na kojem je kasnije izgrađen Novi Beograd.
Ovo mesto je bilo veoma značajno u poznom srednjem veku i u prvom razdoblju osmanske okupacije. O ovome govori i činjenica da je Bežanija u prvoj polovini 16. veka bila glavno trgovačko središte u Donjem Sremu. Kasnije primat preuzima Zemun.
Na području Bežanije koja ima zgodan položaj u ravnici ispod brega u blizini reke, naselje je postojalo još u neolitu. U srednjem veku, ovde postoji mađarsko selo pod nazivom Ujfalu (Novo selo) koje se pominje 1320. godine.
Srbsko selo pod nazivom Bežanija ovde je zasnovano 1512. godine od strane 32 porodice koje su tu dobegle odnekud iz Srbije sklanjajući se od osmanskih pohara koje su prethodile opsadi Beograda. Verovatno su oni ovo svoje preseljenje doživljavali kao privremeni zbeg, pa je i selo tako prozvano. Bežanija je i kasnije bila jedno od sela Donjeg Srema gde su se povremeno sklanjali prebezi iz Srbije.
Bežanija je u daljoj istoriji bila stabilno naselje koje u kontinuitetu postoji do danas. Popisana je u svim defterima 16. veka i austrijskim dokumentima 17-19. veka. U austrijskom dokumentu iz 1814. godine navedena je kao Bexanier Vorstadt.
Osim Srba koji su se stalno ovde doseljavali sa druge strane Save i Dunava, austrijske vlasti su u Bežaniju počev od 1798. godine naselile i jedan broj Nemaca.
U Jugoslaviji, Bežanija je ušla u sastav Beograda 1929. godine i bila opština do 1955. godine, nakon čega je „progutana“ od zahuktalog Novog Beograda. 2012. godine, obeleženo je 5 vekova postojanja Bežanije, i u to ime podignuto je spomen obeležje visoko 5 metara.
Bežanija je poznata i po prelepoj crkvi Svetog Georgija („Bežanijska crkva“, koja je do pre 15-ak godina bila jedina crkva na području Novog Beograda). Meštani Bežanije su sebi podigli crkvu 1733. godine i posvetili je Svetom velikomučeniku Georgiju. Bila je to neugledna zgradica od nepečene gline sa krovom od šindre. Tokom narednih bezmalo celog stoleća, ta stara crkva je dorađivana i doziđivana više puta. Konačno, 1827. godine prikupljena su sredstva od priložnika i podignuta je današnja crkva. Građena je u klasicističkom stilu, sa elementima baroka i romantizma.
Takođe, Bežanija je poznata i po:
– starom beogradskom aerodromu (1927-1964), koji je bio izgrađen na zemljištu poznatom pod nazivom – Dojno polje;
– fabrici Industrija mašina i traktora – IMT (1954-2005), gde su pravljeni oni čuveni mali crveni IMT traktori, i
– Fudbalskom klubu „Bežanija“. Klub je osnovan 1921. godine i jedan je od najstarijih u Srbiji. Isprva se zvao FK „Soko“, a kasnije je naziv promenjen u „BSK“ („Bežanijski sportski klub“). Tokom Drugog svetskog rata, ustaše su klubu promenili ime u „HŠK“ („Hrvatski šport klub“) i pod tim nazivom se takmičio u nogometnoj ligi NDH. Posle rata, klub dobija naziv „Jedinstvo“, a od 1955. godine, pa do danas – FK „Bežanija“. Danas je stadion „Bežanije“ na delu Bežanijske kose iznad Bežanijske crkve, a nekad, pre podizanja novobeogradskih blokova, igralište se nalazilo na Perinoj bari, tamo gde je danas Blok 63.[6]
Inače, toponima Bežanija ima po svim našim krajevima (sela, zaseoci, šume, itd), što je logična posledica naše burne prošlosti tokom koje je narod često bio prinuđen da se sklanja u zbegove.
Bežanijska kosa je dugačak breg koji se proteže iz pravca Surčina i spaja sa Zemunskim bregom. U području Bežanije se uzdiže oko 30 metara iznad savske zaravni na kojoj su Bežanija i Novi Beograd.
Kosa je u novijoj istoriji bila važan vojnostrategijski prostor. Tu su bili austrougarski artiljerijski položaji 1914/15. Bežanijski seljaci čije su njive bile na tom potesu dugo godina kasnije tu su nalazili austrougarsku municiju, šlemove, bajonete, delove vojne opreme i uniformi, lične predmete vojnika, pa konačno i njihove kosti.
Za vreme Kraljevine Jugoslavije, na Kosi su bila protivvazdušna vojna postrojenja u funkciji odbrane tadašnjeg aerodroma na Bežaniji, a posle Drugog svetskog rata i protivvazdušna odbrana JNA. Izmeštanjem aerodroma, i izgradnjom vojnog aerodroma u Batajnici (1951), kao i civilnog na područje Surčina (1962) ovi položaji gube svoju funkciju. Kasnije je, od 1980-ih tu zasnovano moderno stambeno naselje koje važi za jedno od elitnih naselja u Beogradu.
Ledine su naselje u području bežanijskog atara. Pominju se u dokumentima iz 19. veka kao potes bežanijskog atara. Naselje Ledine, usred donjesremske ravnice, između Bežanije i Surčina, zasnovano je 1961. godine, kada su tu preseljeni žitelji Starog Sajmišta (o kojem će biti reči uskoro), za potrebe uređenja Novog Beograda uoči Samita nesvrstanih. Kasnije je tu preseljen i jedan deo stanovnika Jatagan-male, o čemu je ranije pisano.
Na Ledinama postoji jedan toponim koji podseća na neka strašna vremena: na lokalitetu Trostruki surduk je grobnica 240 Jevreja koje su nacisti tu streljali i zakopali 1941. godine. Ovo je bilo jedno od prvih masovnih ubistava Jevreja na području Beograda u Drugom svetskom ratu. Surduk, inače, znači – jaruga, provalija.
Značenje toponima Novi Beograd je svima jasno. Postoji i jedna priča u čiju tačnost nisam siguran, koja kaže da je novoizgrađeni kraj tako prozvan po obližnjoj istoimenoj bežanijskoj kafani koju je 1920-ih otvorio meštanin Petar Kokotović u svom dvorištu.
Ostali toponimi na području Novog Beograda nisu ni najmanje zanimljivi, s obzirom da se radi o brojčanim blokovskim oznakama i tu i tamo po nekom modernom toponimu (poput – Paviljoni).
Jedan lokalitet treba pomenuti, a to je prvi kompleks objekata izgrađen u močvarnim krajevima preko Save. To je Staro sajmište.
Bio je to prvi beogradski sajam. Izgradnja je počela 1937. godine, prema projektu trojice beogradskih arhitekata Rajka Tatića, Milivoja Tričkovića i Đorđa Lukića. Gradnja je vršena sukcesivno, tako da je svaki od paviljona bio otvoren po završetku radova, a zatim bi se počinjalo sa izgradnjom novog paviljona. Izgradnja je obustavljena sa izbijanjem Drugog svetskog rata.
Staro sajmište, sa: https://www.dnevno.rs
Tokom nemačke okupacije, Sajmište je pretvoreno u koncentracioni „Jevrejski logor Zemun“ (Ѕemlin Judenlager), gde su većinom zatvarani i likvidirani Jevreji. Do sredine 1942. godine, ovde je stradalo oko 6320 beogradskih Jevreja. S obzirom da je većina Jevreja iz Srbije do tada bila ili likvidirana ili zatvorena po logorima širom okupirane Evrope, nemačke vlasti su promenile namenu logoru, te su tu bili zatvoreni zarobljeni partizani, pripadnici JVuO i drugih pokreta koji su se borili protiv okupatora. U samom logoru je umrlo preko 10.600 zarobljenika, dok su neki streljani u Jajincima u znak odmazde zbog ubijenih nemačkih vojnika u akcijama pokreta otpora. Tokom bombardovanja Beograda od strane „saveznika“ u proleće 1944. godine, logor je bio jako oštećen, tako da su ga Nemci sasvim napustili u julu 1944. godine, a nadzor nad logorom su preuzeli ustaše.
Opština Surčin je najmlađa beogradska opština. Osim samog Surčina, na području opštine su i naselja: Dobanovci, Bečmen, Petrovčić, Jakovo, Boljevci i Progar.
Surčin je glavno naselje opštine. Najstariji pomen je iz 1404. godine, kada je kraljevskom poveljom darovan plemićkoj porodici Morović. Tokom 16. veka je, uz Zemun i Bežaniju, jedno od glavnih naselja Zemunske nahije. U 18. veku je stabilno selo, u svim austrijskim popisima
Iz turskih deftera 16. veka, vidimo da su mnogi potesi današnjeg Surčina nekada bili zasebna sela – Bršljan, Vrbas, Mikula, Orešac, Tverdnovo, Topola.
Još neki toponimi na području Surčina: pustara Maratovac (Marat zvuči kao neko turkijsko ime), Kurjačka greda, Divoš (mađ. Diós); postoji selo Divoš na južnoj strani Fruške Gore; ovaj toponim se različito tumači: po ličnom imenu, po pridevu divan, po nekom divu, i, ono što zvuči najprihvatljivije – po ženskom manastiru Divša (druga verzija – Đipša) čiji je metoh selo nekada bio (monahinje = djeve – Djevoš – Divoš).
Osim potesa po seoskom ataru, Surčin se deli i na fizionomske celine pod nazivima: Teksas, Nogavica, Veliki šor, Malo sokače, Šuganica.
Neka novija naselja koja pripadaju području Surčina su i Novi Surčin, Ključ i Radio-far (naselje je dobilo naziv po objektu nekadašnje radio-stanice za održavanje veze sa avionima).
Što se samog naziva Surčin tiče, on bi mogao biti od starijeg – Svrčin (Svrьčinь), izvedeno od svьrkь = cvrčak, up. poljski Swierczyn[7].
Područjem Surčina i drugih sela Donjeg Srema teče kanalski sistem Galovica, nastao sredinom 18. veka prokopavanjem kanala između delova toka reke Galovice, sa ciljem navodnjavanja zemljišta, ali i odvoda mrtvih i „tromih“ voda iz ravnice prema Savi. Jedna reka Galovica postoji i u Makedoniji. Etimološki, verovatno je istog porekla kao i – Galovac (selo kod Bjelovara u Hrvatskoj, selo u Dalmaciji, jedno od Plitvičkih jezera, lokalitet u Stigu, itd). Osim Galovice, u tom području postoji još nekoliko kanala, od kojih najupečatljiviji naziv ima – Rimski kanal.
Dobanovci
Najraniji pomen ovog sela je iz 1404. godine, kao Dobanowcz, a 1430. godine kao Dobon. U turskim defterima iz 16. veka osim jednom kao Dobanovce, redovno se koristi naziv koji je ostao i do danas. U austrijskom popisu iz 1702. godine navodi se i kao – Dobanovac.
Prema nekim mišljenjima, selo je bilo posed mađarskog spahije po imenu Dobun, pa je po njemu ponelo i naziv.
Prezime Dobanović postaji i u crnogorskom primorju (u Krajini i Seocima), u Bačkoj (Gospođinci) i u Istri (Labin). Jasno je da je osnova ovog prezimena lično ime Doban, koje je verovatno osnova i toponima Dobanovci.
Zanimljivo je da se u turskom defteru iz 1578/79. pominje prezime Dobanović u selu Biljarica (danas ne postoji) upravo u Zemunskoj nahiji, u neposrednoj blizini Dobanovaca. Neizvesno je da li je rod dobio ime po selu ili selo po prezimenu roda. Blaga prednost je na strani ovog drugog zaključka
Velimir Mihajlović[8] smatra da je osnova ovog imena, prezimena i toponima – slovenska, za šta navodi i toponim Dobanevičь u Ukrajini i poljsko prezime Dobaniowski. Osim toga, postoji i rumunsko prezime Doban.
Neki toponimi (potesi) na području Dobanovaca: Vraštinac, Maletinci, Horvatske livade[9].
Do početka 16. veka u blizini Dobanovaca postojalo je selo Trnjani (ponegde zapisano i kao: Trnjane), koje je zamrlo u vreme osmanlijske najezde 1520-ih, i nikada više nije naseljeno. U turskim defterima 16. veka pominje se kao selište (mezra) u posedu Dobanovčana. Inače je Trnjani, Trnjane, Trnjana i sl, čest toponim u srbskim zemljama.
Bečmen
Ovo selo se pominje 1403. godine kao deo poseda plemićke kuće Morović, darovanog im od ugarske krune.
Prema nekim mišljenjima, selo se pominje još 1320. godine, pogrešno upisano ili pročitano kao Kečmen (Kecsmén).
Zanimljivo je da selo Bečmen nije popisano u turskim defterima 16. veka, čak ni kao pusto selište. Moguće je da se Bečmen krije iza sela Grabovac, popisanog 1570. i 1578/9, što je danas jedan potes u bečmenskom ataru. U Zemunskoj nahiji u defteru iz 1570. godine nalazimo popisanog čoveka sa prezimenom Bečmen (Vuk Bečmen u Jakovu). Možda je baš zahvaljujući ovom Bečmencu i drugima koji su živeli po okolnim selima Donjeg Srema opstao i sam toponim. On se ponovo javlja pod tim nazivom 1718. i 1727, kao pustara. 1737. Bečmen je okupiran od izbeglica iz Srbije, a 1739-40. odobreno je naseljenje 30 porodica.
Biće da je na čelu naseljenika bio izvesni Bogić, s obzirom da se selo tokom 1740-ih i 1750-ih naziva najpre Bogića zbeg, a zatim i Bogićevci. Kasnije se vraća u upotrebu naziv Bečmen.
Inače, poreklo toponima nije sasvim jasno. Verovatno je mađarskog porekla. Postoje neka, ne baš uverljiva, tumačenja u našoj onomatologiji po kojima je toponim Bečmen izveden od ličnog imena, nadimka Beča, Bečo, i sl, a ovi od nekog dužeg složenijeg imena poput Berislav ili Benedikt.
Petrovčić
Petrovčić se pominje 1404. godine, kao posed Morovića, tada pod nazivom Petrovci. Selo je verovatno zapustelo početkom 16. veka i nije se oporavilo, s obzirom da ga ne beleže turski defteri 16. veka. Na prostoru Petrovčića u to vreme beleži se selo Tolinci. Petrovci se spominju kao pustara u vreme seobe 1690. godine, kada su se tu privremeno naselili pripadnici srbske milicije. Selo je ponovo trajno naseljeno 1739-40, od strane izbeglica iz Srbije. Kasnije se ustalio naziv Petrovčić, deminutivnog oblika, i verovatno je nastao zbog potrebe razlikovanja u odnosu na dva naselja pod nazivom Petrovci (Gornji i Donji), koji se nalaze severnije u Sremu (između Rume, Inđije i Pećinaca).
Jakovo
Kao i ostala okolna sela i Jakovo se pominje 1404. godine, kao posed Morovića. 1488. selo je zapustelo, moguće zbog turskih upada preko Save, da bi 1488. godine tu naselio prebege iz Srbije vlastelin Dimitrije Potrečić[10]. 1548. godine, turski defter ga navodi kao zapustelo naselje, dok je u drugoj polovini 16. veka ponovo naseljeno mesto.
Zgodan položaj blizu Save, omogućio je da Jakovo bude naseljeno gotovo kroz celu dalju istoriju. Prebezi iz Srbije su stalno dopunjavali broj stanovnika. Beleže ga svi turski defteri druge polovine 16. veka (Yakova), pominje se u vreme Velike seobe 1690, zatim 1702. i 1715. kao naseljeno mesto, i dalje u austrijskim dokumentima 18. i 19. veka.
Sremsko Jakovo nije usamljeni toponim. Postoji još mnogo lokaliteta širom našeg govornog područja koji sadrže pridevski oblik Jakovo (obično se povezuje sa imenom Jakov, premda bi pravilan oblik bio – Jakovljevo). Postojalo je selo Jakovo u Krmpotama u Hrvatskoj (danas – Jakov Polje), a u okolini Budimpešte postojalo je srbsko selo Jakovo, zasnovano krajem 17. veka, koja se danas mađarski označava kao – Jakap.
Postanak naziva sela narodno predanje vezuje za nekog čobanina Jakova koji je u davna vremena tu jedini stalno živeo sa stadom. Tada je Sava imala drugačiji tok i plavila je ovaj kraj, pa se dešavalo da Jakov ostane potpuno izolovan na svom brdašcetu gde je imao kolibu, kao na ostrvu. Kad bi se u leto voda povukla, ostali čobani iz okoline su odlazili do njega i govorili „idemo do Jakova“.
Jedan potes – Petrič, u jakovskom ataru krajem 16. veka upisan je u turske deftere kao mezra – zapustelo selo.
U jakovskom ataru se nalazi manastir Svete Petke, poznatiji kao Fenek.
Manastirska crkva je posvećena Svetoj prepodobnomučenici Paraskevi, a kapela Svetoj prepodobnoj mati Paraskevi – Petki. Manastir je najverovatnije sagrađan u drugoj polovini 15. veka, pod ktitorstvom Stefana i Angeline Branković. Za najstariji pomen Feneka dugo je smatrana 1563. godine (zapis o manstiru iz mineja jeromonaha Zaharije), međutim, u novije vreme je utvrđeno da je Fenek popisan u prvim turskim defterima za Sremski sandžak, što potvrđuje da je Manastir postojao pre 1521. godine. Fenek je popisan u svim turskim defterima 16. veka (kao Fenik).
Stara izvorna crkva nije sačuvana, s obzirom da je više puta bila teško oštećena tokom ratnih sukoba Osmanskog i Habsburškog carstva tokom 18. veka. Nova crkva podignuta je 1797. godine. Ona je zapaljena od austrougarske vojske u Prvom svetskom ratu, a gotovo potpuno razorena od ustaša u Drugom svetskom ratu, kojom prilikom su ustaše izvršili temeljitu pljačku manastirske imovine. Manastir je potpuno obnovljen 1990-ih.
Tokom 18. veka, Manastir je imao i svoj posed na koji su se naselili neki paori i plaćali za to naknade bratstvu (Fenek Prnjavor).
Etimologija toponima Fenek nije sasvim pouzdana. Skok navodi da je ovaj naziv mađarskog porekla (Fenék) i da označava novčić[11]. Prema Skoku, fenék je najverovatnije posuđenica iz nemačkog (saskog) pfendic – sitan bakreni novčić[12]. Veoma je moguće da se radilo o zamljištu koje je bilo izuzeto od dažbina ili je simbolično plaćalo porez u vrednosti najsitnijeg bezvrednog novčića. U toj konstrukciji, možda je Manastir imao tu privilegiju po kojoj je prozvan i njegov posed, pa se naziv zatim preneo i na sam manastir. Po Urošu Prediću, fenek je mađarska reč za dno[13]. Možda je i ovo prihvatljiv odgovor, u geografskom smislu (npr, kao naziv za neki teren koji je niži od okruženja).
U Mađarskoj, kod Balatona, postoji lokalitet Fenékpuszta.
Kormadin je lokalitet u Jakovu, nedaleko od Feneka, gde se nalazi arheološko nalazište Vinčanske kulture, zatim ostaci ilirskog naselja iz sredine prvog milenijuma pre Hrista, kao i gepidska nekropola iz 6. veka. Značenje ovog toponima nije sasvim pouzdano, ali treba istaći da on spada u grupu toponima naročito rasprostranjenih po Panonskoj niziji sa nastavkom -din (Krčedin, Kuveždin, Kamendin, Petrovaradin, itd), a koji se najčešće vezuje za keltski „din“ ili „dun“, latinizovano „dunum“, kao nastavak za utvrđeno naselje. Turski defteri ga beleže kao Kurmadin.
Boljevci
Boljevci se prvi put pod tim nazivom pominju 1702. godine. Na mestu današnjih Boljevaca ubicirana su dva naselja iz 16. veka – Bućavci i Kumša, popisana u turskim defterima.
Arheološki nalazi ukazuju da je na području Boljevaca naselje postojalo u kontinuitetu još od neolita. Pronađeni su i ostaci srednjevekovnog naselja, jedino se ne zna pod kojim nazivom (verovatno jedno od dva pomenuta, kasnije zamrla naselja). Pažnju privlači ovaj toponim Bućavci. Postavlja se pitanje da ipak nije pogrešno čitanje turskog ispisa, a da se radi o toponimu Boljevci? Kod Mekgouena[14] ovaj toponim Bućavci je pročitan kao – Bunjavci.
Boljevci, Boljevac i slični toponimi postoje i drugde po našem etničkom prostoru, pa nije nemoguće rešenje za poreklo sremskih Boljevaca da je u razdoblju između kraja 16. veka i 1702. godine ovde naseljeno stanovništvo iz nekog mesta sa nazivom Boljevac ili sl, npr. u Velikoj seobi 1690. godine. Postoji mesto pod nazivom Boljevci na Kosovu, a u istočnoj Srbiji postoji varošica Boljevac (doduše, ona je zasnovana u drugoj polovini 18. veka, ali toponim verovatno postoji od ranije).
Ovde su od početka 18. veka nadalje doseljavani prebezi iz Srbije, Bosne i drugih krajeva pod osmanskom vlašću. To govore i neka prezimena popisanih u austrijskim popisima, poput Bošnjak (1736), Trebčanin (1756) i dr. Ovde su u prvoj polovini 19. veka habsburške vlasti naselile i Slovake, tako da su sremski Boljevci najjužnije naselje sa značajnom slovačkom manjinom, oko 28%.
U sastav Boljevaca ulaze dva manja naselja Begluk i Bagrenjak. Zanimljivi toponimi u boljevačkom ataru su i nazivi za šumarke – Vučarna i Redine.
Etimološki, Boljevci bi bili varijanta toponima Boljevac, a ovaj složenica od ličnog imena i nastavka -vas, od starije reči vas = selo, naseljeno mesto. Koje lično ime je u pitanju, postoji nekoliko mogućnosti, a najprihvatljivije zvuči da se radi o imenu Bolija (nalazimo ga i u Crnoj Gori, kao rodonačelnika lješanskog bratstva Boljevića): Bolije vas (selo nekog Bolije) = Boljevac. Slično sažimanje imamo u slučaju crmničkog plemena Boljevići, koji je toponim nastao od ranijeg Bolojevići.
Progar
Pomen o Progaru nalazimo iz deftera za Sremski sandžak iz 1570. godine. Iako je selo upisano kao Porogar, jasno je da se radi o istom selu, jer je uz njega popisana mezra Bojčin, a današnja Bojčinska šuma je u ataru Progara. Progar za razliku od drugih sela o kojima je ovde pisano, nije pripadao Zemunskoj, već nahiji Kupinik. Sasvim je moguće da je selo bilo nešto zapadnije, bliže sedištu nahije – Kupiniku, današnjem Kupinovu, jer je u Zemunskoj nahiji popisano selo Živac, koje se nalazilo praktično na mestu današnjeg Progara. Kao sela koja su u 16. veku najverovatnije nalazila u današnjem progarskom ataru, defteri navode i Vrbas i Bigavac.
Danas se ovaj toponim obično izgovara u muškom rodu (gen. Progara), ali vidim da je u starijim izvorima u ženskom rodu – ta Progar (gen. Progari). Naziv bi mogao biti izveden od glagola progoreti, kao što su i slični toponimi Progorelica, Progorevci i sl.
Ako zamislimo da se Progar u srednjem veku i nešto kasnije nalazio zapadnije, bliže Kupinovu i Obedskoj bari, možda bi se toponim mogao vezati za selo Ogar koje se nalazi sa druge strane bare, u smislu Pro-Ogar, nasuprot Ogaru.
Turski ispis Porogar (moglo bi se čitati i kao – Purogar) možda otvara i neke druge mogućnosti.
Selo je zapustelo krajem 17. veka, pa se ponovo pominje 1689/1690, kada su se tu naselili neki prebezi iz Srbije. 1739. godine Progar je naseljen, a pominje se i doseljenje nekih Klimenata. Da je doseljenika bilo iz svih krajeva, vidi se iz austrijskog popisa iz 1756. godine, gde je upisan domaćin sa prezimenom Podgoričanin. Progar se pominje u dokumentima Kneževine Srbije iz 1870-ih, kao mesto gde polovinu stanovništva čine nazareni, koji su svojom verom „zarazili“ neke Obrenovčane, što je razgnevilo njihove sugrađane, koji su im zabranili da dalje prelaze u Progar, pa je bilo čak i tuča i progona…
Neki zanimljivi toponimi iz progarskog atara: Vitvice, Gložđe, brdo Crni lug, Bojčinska šuma (poznato izletište). Gložđe je množina od glog, lokalizam koji označava glogov šumarak, toponim je zastupljen svuda po našem govornom području (i kao Gložđa, Gložđak, Gložje). Zanimljivo je prezime Vitvicki u Boki (Jošice), što je verovatno neki noviji doseljenik. Uoči i posle Drugog svetskog rata u Zemunu je živeo lekar dr Pavle Vitvicki. Prezime postoji u Ukrajini (Vitvickiй), Poljskoj (Witwicki) i Hrvatskoj (Slavonija; verovatno se radi o pohrvaćenim Poljacima ili Malorusima). Ovakva prezimena su svakako izvedena od toponima – Vitvice ili sličnog, što ukazuje na njegovo slovensko poreklo.
Progar spada u tzv. Lasaniju, posavski deo Donjeg Srema, gde se gaje mangulice – lase.
Savske ade u ovom delu toka (od Novog Beograda do Progara):
Ada Ciganlija (o kojoj je već dosta pisano),
Ada Međica, ona koja je između,
Mala Ciganlija, nekada ostrvo, danas poluostrvo nastalo nasipanjem, čime je stvoren bežanijski zimovnik; danas je potpuno urbanizovana; unutar zimovnika ranije je bilo Brodogradilište Beograd,
Progarska ada, jedna od najvećih ada na Savi, i na njoj kupalište – Tarzan plaža,
Barička ada, između Bariča i boljevačkog atara; naziva se još i ostrvo Sprud.
Neka iščezla naselja Donjeg Srema i Zemunske nahije (sa područja koje danas pripada beogradskim opštinama Novi Beograd, Zemun i Surčin) za koje postoje podaci u dokumentima:
Podunavski deo Srema:
Biljarica (ponegde i Belarica) je selo popisano u defterima 16. veka; kasnije se ne pominje; nalazila se na Dunavu pored Batajnice.
Vladovci: u defterima 16. veka upisani kao mezra; nalazili se kod Banovaca.
Gradine je srednjevekovno naselje (sam naziv ukazuje na postojanje neke fortifikacije), zapustelo tokom 16. veka, prilikom osmanskih osvajanja; u 16. veku se pominje kao mezra; nalazilo se na Dunavu kod današnjih Novih Banovaca.
Kamendin: pominje se 1403. godine kao Kéménd, u posedu plemićke porodice Šilić; naseljeno mesto kroz 16. vek; i danas se tako zove jedan (danas ponovo naseljen) kraj između Zemuna i Batajnice (u Zemun polju); postojao je još jedan Kamendin, između Surčina i Bežanije (u Surčinu postoji i Kamendinska ulica), a sasvim je moguće da se radi samo o premeštanju naselja iz nekih (verovatno ratnih) razloga.
Toponim Kamendin postoji na još nekoliko mesta: dva u Bačkoj, kod Futoga i Srbobrana, i jedan u Banatu na granici Srbije i Rumunije (Bela Crkva – Sokolovac).
Livadice i Lukovo: u defterima 16. veka upisani kao mezre; oba sela se nalazila nedaleko od Banovaca.
Maleševci, srednjevekovno selo zapustelo početkom 16. veka; ne pominje se u kasnijim turskim defterima; nalazilo se negde kod Zemuna.
Marin surduk je bio selo u srednjem veku, zapustelo tokom 16. veka, prilikom osmanskih osvajanja; u 16. veku se pominje kao mezra; nalazio se na Dunavu između Batajnice i Dunava (verovatno tamo gde je današnje naselje „13. maj“. O značenju reči surduk bilo je reči.
Moharovci su postojali u 15. veku, ne zna se kada su zapusteli, ali se ne pominju u turskim defterima 16. veka; nalazili su se negde u ataru današnjih Dobanovaca.
Novo selo: naseljeno 1580-ih, između dva turska deftera; nalazilo se između Dobanovaca i Zemuna.
Okop: u defterima 16. veka upisan kao mezra; nalazio se kod Banovaca.
Prvič, pominje se još 1339. godine (kao Pirvicz); kasnije nema pomena o njemu; nalazio se zapadno od Zemuna.
Rugaš je bio selo u srednjem veku, zapustelo tokom 16. veka, prilikom osmanskih osvajanja; u 16. veku se pominje kao mezra; nalazio se južno od Batajnice.
Stepanovci su postojali u 15. veku, ne zna se kada su zapusteli, ali se ne pominju u turskim defterima 16. veka; nalazili su se negde u ataru današnjih Dobanovaca.
Trnjani su popisani u defterima 16. veka kao mezra; nalazili se kod Dobanovaca.
Turfal i Fodvar: u defterima 16. veka upisana kao mezre; oba sela se nalazila kod Banovaca.
Crvena crkva: pojavljuje se u turskim defterima 16. veka kao „Kizil Kilise“ (doslovan prevod na turski); bila je veliko naselje; poslednji put pod ovim nazivom javlja se 1713. godine; kasnije i kao Crvenka; danas istoimeni potes na Dunavu, između Zemuna i Banovaca.
Posavski deo Srema:
Barič je bilo utvrđenje na Dunavu, u ataru današnjih Boljevaca, nasuprot današnjeg naselja Barič (kod Obrenovca); razorili su ga Turci 1521. godine; po ostacima tvrđave, kasnije stanovništvo je ovaj lokalitet prozvalo – Zidine.
Bigavac: u defterima 16. veka upisan kao mezra; nalazio se između u ataru Progara, između jezera Živača i brda Crni Lug.
Bojčin: u defterima 16. veka upisano kao mezra; nalazilo se između jezera Živača i Bojčinske šume (koja je po selu i nazvana).
Bratinac: u defterima 16. veka upisano kao mezra; nalazilo se između Jakova i Boljevca.
Bršljan je bilo selo u srednjem veku, zapustelo tokom 16. veka, prilikom osmanskih osvajanja; u 16. veku se pominje kao mezra; danas je to potes u ataru Surčina.
Bućavci su u 16. veku bili selo; zamrli su verovatno krajem 17. veka; 18. veku se pominju kao pustara kod Boljevaca; McGowan ovaj toponim čita kao – Bunjavci[15]; pominjana je mogućnost pogrešnog čitanja toponima Boljevci.
Vandiš je bio selo u srednjem veku, zapustelo tokom 16. veka, prilikom osmanskih osvajanja; u 16. veku se pominje kao mezra; nalazilo se u ataru današnjeg Progara.
Vrbas je bilo selo u 16. veku; danas je to potes u ataru Progara.
Grabovac postoji kao selo u 16. veku, kasnije zamire; danas je to potes u ataru Bečmena.
Živac je u 16. veku bilo selo, zamrlo verovatno krajem 17. veka; nalazilo se nešto severnije od današnjeg Progara, kod jezera koje se u 16. veku takođe zvalo Živac, a danas – Živača.
Kumša postoji kroz ceo 16. vek; poslednji put je zabeleženo 1717. godine na austrijskoj mapi[16]; nalazilo se između Jakova i Boljevca, gde i danas postoji istoimeni potes.
Mačkalo je zabeležno u ugarskom dokumentu iz 1403. godine; nema ga u turskim defterima 16. veka; danas je to istoimeni potes u ataru Petrovčića.
Mikula je selo popisano u defterima 16. veka kao mezra; nalazilo se kod Surčina.
Mihalovac je bilo selo u srednjem veku, zapustelo tokom 16. veka, prilikom osmanskih osvajanja; u 16. veku se pominje kao mezra; nalazilo se u ataru današnjeg Progara.
Orešac je bilo selo u srednjem veku, zapustelo tokom 16. veka, prilikom osmanskih osvajanja; u 16. veku se pominje kao mezra; danas je to potes u ataru Surčina.
Petrič je bilo selo u srednjem veku, zapustelo tokom 16. veka, nalazilo se istočno od Jakova.
Suvad Gol (?) se pominje kao mezra u defterima u 16. veka; po nekim podacima nalazio se kod Bežanije, a po drugim kod Progara; osim ako nisu postojala dva ovakva naselja, ili je ono menjalo svoj položaj preseljenjem celokupnog stanovništva? Nije baš najjasnije značenje ovog toponima, možda je u pitanju dol, a ne gol; suvad bi moglo označavati satrulilu ili sasušenu šumu ili sl. Suvad bi moglo biti i neko lično muslimansko ime (Suad?).
Tverdnovo ili Tvrdenjava: značajno mesto naseljeno kroz ceo 16. vek; poslednji put zabeleženo kao naseljeno 1716. godine (kao Tverdnovo), a već 1727. godine je pustara. Poslednji put se beleži 1745. godine. 1736. godine nalazimo prezime Tvrdenjavac u Surčinu. Selo se nalazilo u središnjem delu između Bečmena, Dobanovaca i Surčina, danas je tu šuma.
Tolinci – selo kratke i burne povesti; zasnovani su krajem 17. veka tokom Velike seobe Srba (tada su zabeleženi i kao – Tobinci, 1702. godine); selo je potpuno raseljeno 1744. godine, kada su se svi žitelji iselili u Dobanovce, zbog nesuglasica koje su imali sa svojim vlastelinom i susedima iz Progara:
„1734. imali su Tolinci 19 domova. Ljudi su bili nesložni a mnogi „velmi razvraščeni i zlu udoboprevratni“. Bilo im je zapoveđeno da se, zajedno sa seljacima iz Progara, presele u blizinu Živače i da tu naprave jedno selo i crkvu. To im je odobrio i vlastelin. Izgleda da se nisu sporazumeli sa seljacima iz Progara nego su se preselili u Dobanovce i to tek 1743/4.“[17]
Danas se Tolincima naziva potes između Progara i Petrovčića.
Topola je bilo selo u srednjem veku, a zapustelo je tokom 16. veka, prilikom osmanskih osvajanja; u 16. veku se pominje kao mezra kod Bućavaca; danas je to potes kod Boljevaca.
Vidimo da su se naselja ovde brzo zasnivala, ali brzo i gasila. Nevelik broj naselja je imao neki duži istorijski kontinuitet i, s obzirom na prostranstvo, i danas nema mnogo naseljenih mesta van gradske sredine. Razloge za ovo pre svega možemo naći u nesigurnosti položaja Donjeg Srema, koji je nekoliko stoleća bio granično područje Habsburškog i Osmanskog carstva, često je menjao gospodara, i mnogo puta bio poprište velikih ratnih dejstava. Drugi razlog je činjenica da su Dunav i Sava u ovom delu toka često plavili okolna područja i da se njihov tok kroz istoriju menjao. Zbog ovih okolnosti, više puta od kraja 15. veka, pa zaključno sa Drugim svetskim ratom, stanovništvo je napuštalo svoja sela i odlazilo u neke mirnije krajeve, a na njegovo mesto dolazilo neko novo stanovništvo, obnavljalo zatečena selišta ili zasnivalo nova naselja. U takvim istorijskim i geografskim okolnostima, jasno je da nije mogao biti ostvaren kontinuitet naselja i stanovništva.
– Kraj –
[1] Podaci o naseljima iz radova Dragane Amedoski: „Zemun i Zemunska nahija u XVI veku“ i „Dva popisa Zemunske nahije iz 1578/9. i 1588-1596.“
[2] Ćelap Lazar, „Zemunski vojni komunitet (1717 – 1881)“
[3] Popović Dušan, „Srbi u Sremu do 1736/7“
[4] Do 1947. selo je nosilo dvojni naziv Pregervica – Sveti Ivan, mađarski: Bacsszentivan.
[5] Popović Dušan, navedeni rad.
[6] Obilje podataka o Bežaniji može se naći na stranici: http://www.starabezanija.rs
[7] Loma Aleksandar, „Srpskohrvatska geografska imena na -ina, mn. -ine: pregled tipova i problemi klasifikacije“
[8] „Iz toponimije Srbije“, Onomatološki prilozi, 1989
[9] Popović Dušan, navedeni rad
[10] Dimitrije (u nekim izvorima i u obliku – Dmitar) Potrečić je bio jedan od srbskih vojvoda prebeglih u Ugarsku kod kralja Matije Korvina, krajem srednjeg veka. Uz Brankoviće, Jakšiće, Miloša Belmuževića, Grgura Popovića i druge srbske vojskovođe, od ugarske krune dobio je veliki posed u Sremu, a za uzvrat obavezu da srbske prebege naseli na posedu i od njih napravi vojsku za borbe protiv Osmanlija (Kalić Jovanka, „Srbi u poznom strednjem veku“)
[11] Skok Petar, „Etimologijski rječnik hrvatskog ili srpskoga jezika“
[12] Od ove reči dolazi i kasniji nemački naziv za sitan novac – pfenning.
[13]https://www.vreme.com/cms/view.php?id=320525&print=yes
[14] McGowan Bruce, „Sirem sancagi mufassal tahrir defteri“
[15] McGowan, navedeni rad.
[16] Videti naslovnu sliku ovog članka
[17] Popović Dušan, navedeni rad
Naslovna slika: Belgrad und Semlin crtež inženjera Manćinija iz 1789. godine – pogled na Zemun i Beograd sa Gardoša, sa: http://beogradskonasledje.rs
Komentari (0)