Toponimija Beograda (2)

JUŽNA PREDGRAĐA BEOGRADA (DEO DRUGI)

Govoreći o Topčideru, ne može se ne pomenuti Topčidersko brdo, danas jedan od najlepših (ako ne i najlepši) krajeva u Beogradu. Danas je ovo lepo uređen kvart sa obiljem zelenila, lepim i raskošnim porodičnim kućama najbogatijih Beograđana, čistim ulicama, otmenim restoranima. Sve do 20. veka, veći deo Topčiderskog brda bio je pod šumom (osim zapadnog, okrenutog Savi). Širenjem Beograda, deo po deo Brda je urbanizovan, čime se i sužavalo i područje na koje se odnosi naziva Topčidersko brdo. Izvorno područje pod nazivom Topčidersko brdo je brdo koje je geografski oivičeno: brdom Dedinje i dolinom Topčiderske reke na jugu, dolinom Save na zapadu, dolinom Mokroluškog potoka na severu i dolinom Banjičkog potoka na istoku.

Topčidersko brdo: crvena linija – geografski položaj, plava linija – današnji pojam Topčiderskog brda

Sama etimologija naziva je jasna – odnosi se na brdo koje je iznad Topčidera. S obzirom da je Topčider turcizam, svakako da je postojao neki naziv za ovo brdo i pre 16. veka, od kad su Turci okupirali Beograd i okolinu, ali on nije sačuvan (ili barem ja nisam našao podatak o njemu).

Zapadna strana Topčiderskog Brda je do iza Prvog svetskog rata nazivana Đurđevo Brdo[1] i ona je služila kao osmatračnica prema oblastima preko Save (Srem). Na mapi Beograda iz 1893. godine ovaj deo Topčiderskog Brda označen je kao „Beogradski vinogradi“. Kasnije će zamreti i naziv Đurđevo Brdo (posle 1927. godine), a preovladaće naziv Senjak koji se uobičajio od kraja 19. veka. Golubović[2] navodi tačno vreme i razlog nastanka naselja na Senjaku: „nastao je 1857. godine kada se posle velikog požara sena na Kalemegdanu, čuvanje i smeštaj sena seli na obaj prostor, gde niču male kućice i prostor dobija ime Senjak. Nakon toga niču letnjikovci“.

Kako će zapadna strana Topčiderskog Brda u 20. veku postati Senjak, tako je severoistočna strana prozvana Prokop, po prokopu koji je tu napravljen za potrebe železnice. Ova strana Topčiderskog Brda ranije je nazivana Maleško brdo, ali je kasnije preovladao naziv Prokop. Kada je počela izgradnja Glavne železničke stanice u Beogradu (1881-82), velike količine zemlje u kamena nasuti su preko Bare Venecije, kako bi onuda prošla pruga. Ta zemlja i kamen kopani su upravo iz Maleškog brda. Tako je nastao jedan veliki krater, do kojeg su išle tračnice i gde je zasnovana železnička stanica Beograd Centar, poznatija kao Prokop.

Dobro polje je bio naziv za zaravan ispod najzapadnijeg dela Topčiderskog brda, ispod samog brda (današnji deo Senjaka) do Save i od današnje tramvajske okretnice i kafane „Gospodarska mehana“, do ušća Topčiderske reke u Savu. U središnjem delu Dobrog polja, pri brdu, svoju vilu je podigao Arčibald Rajs.

Konačno, sa juga se naziv Dedinje proširio na znatan deo Topčiderskog brda. O tome je kratak i efektan opis dao Bogdan Tirnanić u knjizi „Beograd za početnike“:

,,Kada je navrh Dedinja sagrađen kraljevski dvor, bogati snobovi nagrnuli su y tom pravcu. Mnogi snobovi s Topčiderskog brda počeli su tada i svoj deo da nazivaju Dedinjem, jer im je ovaj drugi naziv zvučao otmenije. Neki su ime Dedinje nategli sve do Topčiderske zvezde, a neki ga zavukli čak do ,,Mostara“.

U administrativnom smislu, Topčidersko brdo je između svetskih ratova bilo opština u okviru grada Beograda i obuhvatalo je područje u svojim geografskim granicama, kao i Dedinje i jedan deo Banjičkog brda. 1957. godine, kada je ukrupnjeno područje jedinica lokalne samouprave, od opština Topčidersko brdo i Zapadni Vračar biće obrazovana opština Savski venac.

I Dedinje je nekad bilo pusto brdo (najviša tačka 209 metara NMV), pa su od vremena kad je tamo sagradio dvor Petar Karađorđević, kako napisa Tirnanić, tamo počeli svoje vile da grade bogati Beograđani. Na starim austrijskim kartama iz 18. veka, ovo brdo se navodi kao: Dedina, Dedina Berg, Dedino brdo.

Obično se naziv Dedinje povezuje s nekim dedom (u smislu pretka ili starog čoveka), ili dedovinom, ali zanimljiv podatak stoji u „Istoriji Beograda“[3], gde se navodi turski naziv brda iz sredine 16. veka, – Dede Bairi (Dedino brdo). Tumačenje koje tamo stoji je da je ovo brdo bilo posed izesnog beogradskog starešine jedne islamske zajednice (mesdžida) u neubiciranoj Baba-Mahmudovoj mahali u beogradskojh varoši, a koji se zvao Dedezade („Dedić“, sin derviškog starešine dede).

Lingvista Zvezdana Pavlović[4] ima drugačije tumačenje:

„Dedija, Dedina, Dedino brdo, Dedinje, ojk. Beograd. Od ličnog imena Dedija preko sint. Dedija zemlja, kosa i sl. S obzirom na veliki kompleks zemlje i nabrojane sinonime manja je verovatnoća da je imenovanje vezano za apelativ deda, mada se i to ne može prenebregnuti, kao i za značenje lekseme dedina, dedovina, baština, nasleđen posed. Sinonimi mogu biti izvedeni od drugih oblika antroponima: Deda, Dedin.“

Južno od Dedinja su naselja Kanarevo brdo i Miljakovac, a jugoistočno Banjica.

Kanarevo brdo i Miljakovac su moderna naselja izgrađena 1960-ih, odnosno 1970-ih godina. Pre Drugog svetskog rata bila su u privatnom vlasništvu, pod šumom i livadom. U ranijim vremenima verovatno su bila u bila u atarima sela Banjica i Kneževac.

Iako mnogi Beograđani misle da je naziv Kanarevog brda povezan sa kanarincima (ili možda – Kanarskim ostrvima), ono ovaj naziv nosi po prezimenu predratnog vlasnika, Đorđa Kanare. Kanara, bogati rentijer cincarskog porekla, je ovo zemljište kupio od prethodnog vlasnika, a tada se brdo zvalo – Goljino brdo. Namera mu je bila da izgradi „vrtni grad“ od malih kuća za izdavanje. Prostor je bio u blizini Železničke kolonije, zasnovane uz prugu koja je išla (i ide i danas) dolinom Topčiderske reke, i izgradnja ovakvog naselja predstavljala je prirodni produžetak tog železničkog naselja. 1930-ih dobar deo ovog „grada“ je izgrađen, međutim, posle Drugog svetskog rata, čitav posed je nacionalizovan, a objekti porušeni.

Toponim Miljakovac se ne spominje u građi pre 20. veka. Konstrukcija lično ime + vac, izvedena od starije verzije „vas“ = selo, u ovom slučaju Miljaka vas (Miljakovo selo), možda ukazuje da je nekada ovde bilo naseljeno mesto, verovatno manjeg obima, koje je naziv ponelo po nekom Miljaku, možda seoskom knezu.

Toponima Miljakovac, Miljakovci i sl, ima na više mesta po srbskom etničkom prostoru. Ime Miljak i prezime Miljaković se pominju u poveljama Nemanjića još u 14. veku.

Sudeći prema austrijskoj Cernic-Kajzerovoj karti iz 1721. godine, brdo koje je kasnije zvano Goljino, a u 20. veku dobilo naziv Kanarevo brdo, u to vreme zvalo se Karlsberg (Karlovo brdo, verovatno po princu Karlu Aleksandru Virtemberškom), a raniji naziv bio je Majur. Naziv se odnosio kako na Kanarevo brdo, tako i na brdo na kojem se danas nalazi Miljakovac. Sama reč majur je u srbski jezik došla iz nemačkog, a mađarskog je porekla, i označava seosko poljoprivredno imanje sa svim pomoćnim ekonomskim objektima i s njim spojenom obradivom zemljom, kao celinu.

Banjica je naselje na avalskom putu, poznato po blokovima modernih zgrada sagrađenih 1970-ih, premda postoji i dalje jedan deo Banjice u kojem je naselje porodičnih kuća (u kojima i danas žive neki potomci prvih naseljenika iz 1830-ih). Naziv dolazi od mnogobrojnih izvora koji su se u području sela nalazili, a od kojih su neki bili mineralni i termalni („Pripovjedaju da su tu nekad bile banje, kupatila“, Bogić[5]). U stranim mapama i istorijskim izvorima, naziv se javlja kao: Bagna, Bagnia, Banya, Bainja, Banie, Panie, Bogna, itd. U domaćim, redovno kao Banja.

Selo je ovde postojalo u srednjem veku, pa i u prvim godinama turske vlasti. U svim popisima beogradske oblasti tokom 16. veka (1528, 36, 60, 82) pominju se naporedo dva sela: Banja i Banjica. Tumači ovih popisa su u nedoumici koji naziv se odnosi na koje današnje selo. Većinsko mišljenje je da je Banja selo koje se nalazilo u blizini današnje Banjice, a da se taj stari toponim Banjica odnosi na današnje selo Jajinci, južnije na avalskom putu.

To staro selo Banja bilo je bliže Topčiderskoj reci, u području između brda Dedinje i pominjanog Majura / Karlsberga / Goljinog brda (gde je danas ulica Pere Velimirovića, odnosno Mesna zajednica Košutnjak). Banja se nakon 1738. godine više ne spominje, sve do 1820-ih, pa se može zaključiti da je selo raseljeno, odnosno zapustelo u vreme austro-turskih ratova, u kojima su se ratni sukobi često odvijali baš u području južno od Beograda. 1823. godine na mestu nekadašnjeg sela, izvesni Osman-aga, koji je uzurpirao Kneževčanima jedan komad zemlje u dolini Topčiderske reke, sagradio je vodenicu na Banjičkom potoku i naselio osam siromaških porodica izbeglih odnekud iz Srbije 1813. godine. Selo je raselio Miloš u sklopu raseljavanja topčiderskih sela prilikom gradnje Konaka. Tada je zasnovano novo naselje od preseljenika iz Banje i drugih raseljenih topčiderskih sela, tamo gde su nekad bili izvori, između Banje i Jajinaca. To novo naselje na istok od starog sela Banja, prozvano je Banjica, koji se naziv kasnije raširio i na okolinu.

Inače, u području Banje i Banjice nalazili su se zanimljivi objekti u prošlosti: nedaleko od trolejbuske okretnice nalazi se neolitski arheološki lokalitet „Usek Banjica“, koji pripada Vinčanskoj kulturi. Očito da su mineralni i termalni izvori bili primamljivi još neolitskim ljudima. U rimsko doba ovde je bila banja. U vreme austrijske vlasti u 18. veku, tu su bili kupatila i ribnjaci.

Početkom 20. veka, na mestu današnjeg stadiona FK „Rad“ nalazio se hipodrom, a na mestu današnje banjičke pijace bilo je fudbalsko igralište kluba preteče „Rada“ (raniji nazivi „Banjica“ i „Razvitak“). 1910. godine, na Banjičkom visu otvoren je prvi srbski aerodrom (Letilište). 1941-45. na Banjici se nalazio najveći konc-logor u okupiranoj Srbiji.

Danas se od važnih objekata na području Banjice nalaze: Vojno-medicinska akademija, Vojna akademija, Veliki sportski centar „Banjica“, stadion FK „Rad“, itd. Takođe, tu je i Banjička šuma, koja je neka vrsta zaštićenog područja i u kojoj, u sred urbanog prostora, živi veći broj vrsta ptica i manjih životinja.[6]

Pomenuto je selo Jajinci na Avalskom putu. Ovo selo je u 16. veku nazivano Banjica. Tome u prilog ide i činjenica da Banjički potok izvire upravo tu, na području Jajinaca. Ovo staro selo verovatno je zamrlo krajem 17. veka, da bi se ponovo pojavilo sredinom 18. veka. Prema predanju meštana, ovde su živeli neki muslimani Jajići, pa po njima dolazi i ovaj novi naziv. Sudeći po obliku toponima, pre bi se moglo reći da dolazi po turskom ličnom imenu Jaja, odnosno – Jahja, Jahija. U tom smislu, najbolji kandidat je Jaja-paša, ali ne onaj čuveni paša Sulejmana Veličanstvenog sa početka 16. veka (jer u 16. veku dosledno imamo toponim – Banjica), već Jahjaj-paša Hatibzade, beogradski muhafiz[7] 1743-1746. godine[8], koji je, mogućno, ovde imao svoj posed. Stanovništvo koje je tu bilo naseljeno iselilo se pre kraja 18. veka, s obzirom da je na početku 19. veka ovo bilo pusto zemljište. Novo stanovništvo je ono koje je knez Miloš preselio iz Topčidera 1830. godine, o čemu je već bilo reči.

U području Jajinaca izvire i potok Jelezovac (ili Elezovac), koji se uliva u Topčidersku reku kod Resnika. A u ataru Jajinaca zanimljiv je i toponim – Vračar (njive). O onom poznatijem beogradskom Vračaru biće reči kasnije.

Voždovac je kraj u Beogradu i, u širem smislu – gradska opština. Jezgro Voždovca je ulica Vojvode Stepe i naselje sa obe strane ulice. Do pred kraj 19. veka, ovde su bile kumodraške njive i zabrani, na kosom terenu koji predstavlja severne padine Torlaka, spuštajući se prema dolini Mokroluškog potoka.

Prvi objekat podignut u ovom kraju bila je kafana (mehana) beogradskog trgovca Nikole Stefanovića, na raskrsnici odakle su se račvali Kragujevački (Bulevar oslobođenja, ranije Bulevar JNA, Avalski drum) i Kumodraški drum (Kumodraška ulica). Vremenom, u prostoru između dva druma počeli su da niču i drugi objekti, najpre zanatski, a potom i stambeni, pa je nastalo jedno malo naselje koje nije imalo neki poseban naziv, već se označavalo kao – „Kod Stefanovića mehane“. Krajem 19. veka, država je otkupila Stefanovićevo imanje za potrebe smeštaja artiljerijske kasarne van gradskog područja. Izgrađeni su hangari, koje je narod prozvao Topovske šupe, te je i ceo ovaj kraj tako prozvan. Tada je u ovom kraju bilo već 40-ak stalnih kuća.

U znak sećanja na pobednički pohod vožda Karađorđa na Beograd, 1806. godine, koji je krenuo upravo iz ovog kraja – voždov tabor nalazio se na mestu gde je danas Voždovačka crkva, meštani su početkom 20. veka svoje naselje prozvali – Voždovo, da bi 1904. i zvanično ovaj kraj dobio naziv – Voždovonaselje. Kasnije će se uobičajiti varijanta – Voždovac. Krajem 1920-ih, južno od tadašnjeg Voždovca, nastala su još dva planski građena naselja – Činovnička kolonija i Predgrađe Kraljice Marije (u prostoru između novosagrađenih ulica Vojvode Stepe i Avalskog druma). Vremenom će se sva tri naselja stopiti, kako u urbanističkom smislu, tako i zajedničkim nazivom – Voždovac.

Autokomanda, koja je danas jedna velika saobraćajnica bez mnogo objekata, svoj današnji naziv duguje specijalnim kraljevskim auto-jedinicima koje su bile smeštene u posebnim objektima pored pomenute artiljerijske kasarne. Narod je ovaj kraj, danas deo Voždovca, zbog toga prozvao – Autokomanda, koji je naziv i do danas ostao.

Ne verujem da mnogo ljudi to zna, ali ostaci Topovskih šupa i danas postoje, na prostoru između Tabanovačke ulice i Auto-puta (kao i ostaci drugih zgrada nekadašnje „Kasarne kraljevića Andreja“, namesto koje se danas nalaze industrijski objekti). Tokom nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu, Topovske šupe su pretvorene u koncentracioni logor za Jevreje i Cigane. Ovo je bio „prolazni“ logor iz kojeg su zatočenici upućivani u druge logore ili odvođeni u smrt. Zatvoren je krajem 1941. godine.

Marinkov zabran i Marinkova bara svoje nazive su dobili po nekadašnjem posedniku, pirotskom vojvodi iz Prvog ustanka Marinku Marinkoviću, čiji se posed protezao od Avale do Mokroluškog potoka.

U dolini Mokroluškog potoka, 1920. godine zasnovano je još jedno radničko naselje – Dušanovac.

Iako sam i sam nekad mislio da je ovaj beogradski kvart dobio naziv u čast cara Dušana, što i mnogi drugi misle, ovaj naziv, ipak, nastao je po Dušanu Spasiću, beogradskom političaru i jedno vreme ministru privrede početkom 20. veka, koji je još pre Prvog svetskog rata ovde kupio sebi plac na kojem je sazidao kuću za odmor (vikendicu). Njegovim primerom poveli su se još neki Beograđani, pa su od seljaka kupovali zemlju i gradili kuće. Dakle, priča slična onoj o Matiji Banu i toponimu Banovo Brdo. Već 1911. godine, ovde je bilo jedno, današnjim rečnikom rečeno – vikend naselje. Prema njegovom prvom naseljeniku dobija i ime – Dušanovac. Obimnije naseljavanje počinje posle Velikog rata, kada se na slobodno zemljište naseljava radnička klasa.

Dušanovac je zasnovan na desnoj strani Mokroluškog potoka, u udolini ispod Vračarskog brda (tačnije, jednog njegovog dela koji se danas naziva Pašino ili Lekino brdo). Kasnije se raširio i na levu stranu Mokroluškog potoka na zemlji pomenutog vojvode Marinka, ispod najsevernijih padina Torlaka, gde je zasnovano drugo, susedno, naselje – Voždovac.

Koliko je daleko od grada 1920-ih godina bio Dušanovac, govori i podatak da su se na početku Ulice vojvode Gligora (danas Ustanička ulica, onaj njen deo gde se danas sa obe strane ulice nalaze zgrade sudova) tada nalazile mokroluške bačije gde su čuvane krave i koze i pravljen sir koji je odatle odnošen na prodaju u Beograd. Iako je većinu stanovništva Dušanovca između svetskih ratova činio proletarijat i manji broj državnih činovnika, zahvaljujući udruženju Dušanovčana, na čelu sa Dušanom Spasićem, kvart je sasvim urbanizovan, pa nije doživeo sudbinu Jatagan-male (o kojoj će biti više reči kasnije). Izgradnjom auto-puta, 1970-ih, Dušanovac je, u saobraćajnom i urbanističkom smislu, podeljen na dva dela.

Na Dušanovcu, u današnjoj Ustaničkoj ulici, nalazi se zgrada Skupštine Opštine Voždovac.

Najjužniji deo današnjeg Voždovca, iza kojeg počinju područja Banjice i Kumodraža, naziva se – Trošarina. Tu je nekad, na Kragujevačkom drumu, počev od 1884. godine, uspostavljena trošarina – neka vrsta carinarnice ili naplatnog punkta, gde je naplaćivana taksa na unos robe u Beograd, ali i utvrđivan identitet ljudi koji su hteli ući u šire područje Beograda. Iako je u okolini Beograda bilo još nekoliko trošarina na drugim drumovima, samo je po ovoj voždovačkoj naziv celom kraju ostao i do danas.

Još jedan beogradski kraj ranije je nazivan – Trošarina, a po trošarini koja se krajem 19. veka nalazila na vrh Topčiderskog brda, na uglu današnjeg Bulevara vojvode Radomira Putnika i ulice Ljube Jovanovića. Danas je tu, na nekoliko desetina metara od samog ugla navedenih ulica, Manastir Vavedenja Presvete Bogorodice (zasnovan između svetskih ratova).

Na jug od Voždovca prema Avali, na brdu Torlak je staro selo Kumodraž. Nekada je Kumodraž bio glavno naselje u ovom delu beogradskog prigrađa, no, kasnije su na područje kumodraškog atara nastala brojna moderna naselja (Voždovac, naselja: Braće Jerković, Stepa Stepanović, Medaković), što, videli smo i na primerima Kneževca i
Žarkova, nije usamljen slučaj. Danas je Kumodraž samo jedno u nizu naselja na području gradske opštine Voždovac.

Izvorno selo je onaj deo koji se danas naziva Staro selo. Kasnije su naseljeni i krajevi Topola, Lipak i Bela zemlja (toponimi sve sami govore), koji su još krajem 19. veka srasli sa glavnim naseljem. Zanimljivi toponimi na području Kumodrža su i: Severovo brdo, Stražara, Dugo bilo, Dolovi, Bandera, Kamen, Odmor, Pavitine, Đoričina mandra, itd. Sa Torlaka prema severu teče Kumodraška reka (odnosno – potok). Danas je kanalisana i teče ispod saobraćajnica. Tok joj ide ispod današnje Kumodraške ulice, a uliva se, takođe ispod zemlje, u Mokroluški potok, na Dušanovcu.

Kumodraž se pominje u turskom defteru iz 1528. godine, ali je selo sigurno postojalo i u predtursko vreme. Cvijić[9] navodi da je raniji naziv Kumodraža bio – Kumanovo, verovatno po nekom njegovom davnijem posedniku koji je bio Kuman. Sa druge strane, Paunović[10] je zapisao da ovaj toponim dolazi „po nekom Kumodragu, kako nam to kažu turski izvori iz 1560. godine, kada se kao džemat pod ovim imenom vodi“.

Kumodraž nikad nije zamirao, već se neprekinuto pominje u svim popisnim dokumentima (turskim, austrijskim i u 19. veku srbskim) od početka 16. veka do danas. Na području sela postoji arheološki lokalitet koji se povezuje sa Vinčanskom kulturom, što ukazuje da ovde naselje postoji već hiljadama godina. Najveću krizu Kumodraž je proživeo u prvoj polovini 18. veka, za vreme čestih ratova i smena austrijske i turske vlasti. 1713. godine, u selu su bile žive samo dve kuće, a turski popis iz 1741. daje podatak da u Kumodražu ima 6 stanovnika. Zanimljivo je da ovaj popisnik pominje i selo Donja Jana u području Kumodraža. Rista Nikolić[11] početkom 20. veka ovde nalazi nekoliko rodova koji su tu starinci iz velike davnine („još od Kosova“).

Svakako, najveća znamenitost Kumodraža je činjenica da je ovo selo iznjedrilo vojvodu Stepu Stepanovića.

Jedan greben brda Torlak, između atara Kumodraža i Mokrog luga zove se Golo brdo (248 m NMV). Još jedan od severnih grebena Torlaka naziva se Mitrovo brdo. Ispod Mitrovog brda je zasnovano moderno naselje Braće Jerković. Naziv naselju dolazi po braći Dušanu i Nebojši Jerkovićima. Oni su iz mesta Ogar u Južnom Sremu. Obojica su bili učitelji, kao što je bio i njihov otac Milan, a zatim i učesnici Drugog svetskog rata, u partizanskim odredima. Dušan je bio komandant Užičkog, a Nebojša Mačvanskog partizanskog odreda. Obojica su poginuli u jesen 1941. godine, a kasnije proglašeni narodnim herojima. Ogarski Jerkovići su starinom sa Banije (selo Katinovac kod Topuskog). Ovaj deo Beograda je bio samo jedan manji kraj u području Voždovca. Glavna ulica koja prolazi tuda od 1946. godine dobila je naziv – Braće Jerković. Kako se od 1950-ih na dalje okolo širilo moderno naselje, vremenom je ono prozvano po ulici i postalo poseban kvart na području Opštine Voždovac.

Dalje na sever od Mitrovog brda prema Mokroluškom potoku je još jedno moderno naselje – Medaković. Naziv nosi po srbskom diplomati, istoričaru i novinaru Miloradu Medakoviću. Medaković, rodom Dalmatinac (Zrmanja), bio je Njegošev prijatelj, ađutant i saradnik na izdavanju „Gorskog vijenca“, zatim i lični sekretar knjaza Danila (od kojeg je dobio i titulu vojvode). Bio je diplomata u Srbiji i Rusiji, a upamćen je i kao prvi crnogorski fotograf.

Jedno od većih beogradskih brda, po površini, a najviše po visini je Torlak.

Iako se danas pod Torlakom smatra samo onaj njegov šumoviti deo, između Kumodraža i Belog Potoka, u geografskom smislu, ovo brdo je daleko prostranije, a na njegovim obroncima su nastala naselja Kumodraž, Jajinci, deo Voždovca i novo naselje Stepa Stepanović, dok se delovi Torlaka nalaze i u atarima Velikog Mokrog Luga, Kaluđerice i Leštana. Najviša tačka je 331 metar, na uglu ulica Zemljoradnička i Daljska u Kumodražu.

Pominje se u defteru za Beogradsku nahiju iz 1528. godine, kao naselje sa mešanim vlaškim i zemljoradničkim stanovništvom. Upravo prisustvo stočara sa vlaškim statusom možda ukazuje da naziv brda i naselja dolazi po njima (pri čemu bi se radilo o vlasima Torlacima iz istočne Srbije).

Etimologija reči torlak se tumači na nekoliko načina:

„Torlak je turska leksema „neiskusan, neuk, nevešt mladić“; toponim Torlak, brdo kod Beograda; prezime Torlak (Škalj. 1966; Skok, Rj. pod tárlak). Uz oronim Torlak piše „brdo, pojate, krompirište, obložine“ (Dinić, I.). Jedno od značenja u objašnjenju je °pojate*; nije jasno da li je motiv imenovanja oronima tor, trlo ili antroponim, nadimak onoga kome je to zemljište pripadalo. Torlak, Torlaci su stanovnici Timočke doline čiji se govor razlikuje od govora toga područja“.[12]

„Torlak: Ovo staro naselje, nastalo je u Beogradskom polju. Naziv je turski i znači – vetrogonja. Međutim, starog naselja je odavno nestalo, a današnje je novijeg datuma.[13]

„Pojedine grupe Šopova pridevaju jedne drugima podrugljivi nadimak Torlak, Torlaci, koji je načinjen od turske reči Tarlak (glupak, bezjak, prostak)“.[14]

„Torlak = razmetljivac, hvalisavac“.[15]

Torlak, pogled sa istoka (sa: Gugl mape)

Beli potok je staro naselje koje se smestilo u udolini između Torlaka i Avale. Etimologija je jasna. „Selo je nazvano po potoku, takozvanom Belom potoku, jer se, navodno, na njemu devojke platno belile. Poznato je predanje, da je tu „jednom dobro rodilo bijelo žito“, a ima više potočića, pa se ovako selo nazvalo“.[16]

Kao i Torlak, Beli Potok se pod tim nazivom pominje u defteru za Beogradsku nahiju iz 1528. godine. Beli Potok je poznat i kao rodno mesto vojvode Vase Čarapića – Zmaja od Avale.

Pinosava se nalazi između Avale i gornjeg toka Topčiderske reke.

„Najveći deo terena je blago talasast i sama površ na kojoj mesto leži predstavlja, reklo bi se, jednu kotlinu oivičenu Avalom, Torlakom, Banjičkim Visom, Košutnjakom, Petlovim Brdom, Devojačkim Grobom, Ljutom Stranom, Parcanskim Visom, Kovionom i ripanjsko–vrčinskom vododelnicom. Glavni i poljoprivredno najpogodniji tereni nalaze se na južnoj strani prema Ripnju, severnoj prema Resniku i Rakovici i zapadnoj, niže naselja, kao i u dolini Topčiderske reke. U stvari, čitava površina zemljišta je izbrazdana sa nekoliko većih ili manjih jaruga i potoka, koji od podnožja Avale teku prema Topčiderskoj reci“.[17] U toj kotlini smeštena su sela Pinosava, Rušanj, Resnik i Ripanj.

U defterima za Beogradsku nahiju iz 1528, 1536. i 1560. godine upisano je avalsko selo Kolari. U defteru iz 1572. godine, upisano je „selo Pinosava, drugi naziv Kolar“. U defteru iz 1640/41. već se navodi samo naziv Pinosava. Dakle, naziv Pinosava najverovatnije potiče iz druge polovine 16. veka. Jedan lokalitet na području Pinosave i danas se naziva – Kolarnice, u kojem je, možda, očuvan raniji naziv sela.

Rista Nikolić[18] navodi da „ovo selo nije ranijeg postanka, svakako nije starije od 18. veka“. Međutim,. navedeni podaci i geneza naziva iz turskih deftera govore drugačije. Svakako je selo Kolar iz preturskog vremena. Možda današnje stanovništvo potiče iz poslednjih tri stoleća, ali kontinuitet sa starijim (možda vremenom iseljenim ili izumrlim) stanoviništvom postoji. Inače, selo se deli na izvorni deo – Pinosava (Arnautaši i Gornji kraj) i Taborište. Taborište naziv nosi po turskom taboru Balil-bega čija je vojska ovde pobedila ugarsku vojsku 1515. godine.

„Tačno značenje sadašnjeg naziva mesta nije utvrđeno. Po jednima naziv potiče od latinske reči Rinus (što znači bor i dr. četinari) kojih je, možda, nekada bilo više na Avali; po drugima po venačkom izgledu sa Avale prema Savi, jer ista latinska reč upućuje na venac, lađu. U korenu joj je i reč Rinna – strela (što ukazuje na gađanje strelama sa Avale prema Savi). Postoji i mišljenje da su tadašnji žitelji izrađivali “’pinokote” za stavljanje umešenog testa, pripremljenog za pečenje hleba i da je, preobraćanjem te reči u ““pinokotava”, nastala Pinosava“.[19]

Postoji i ona priča o grofu Pinu Savojskom, čiji je posed bilo selo, tada, u 15. veku, verovatno pod nazivom – Kolari, a možda je vremenom prozvano Pinosava po njemu. Zaista, kada spojimo grofovo lično ime i naziv kuće iz koje je iznikao, dobijamo naziv sela: PINO+SAVojski. Ovom tumačenju u prilog ne ide činjenica da kod Mladenovca (u području sela Kusadak) postoji manastir istog naziva – Pinosava. Osim ako grof Savojski i ovde nije imao svoj posed?

Dva susedna podavalska sela Rušanj i Ripanj pripadaju različitim beogradskim opštinama, Rušanj – Čukarici (jedan deo Rušnja – Orlovac pripada i području Opštine Rakovica) a Ripanj – Voždovcu.

Rušanj je na zapad od Pinosave. Popisan je u popisu vlaha Beogradske nahije iz 1528. godine, kao i u defteru iz 1536. godine. u defteru iz 1640/41. godine selo je upisano kao – Rušne. U raznim izvorima, Rušanj se pominje i kao Ruksen, Rusan, Veliko selo, Staro selo. Selo pominje Evlija Čelebija u svom putopisu kroz Srbiju 1664. godine, kao selo u kojem žive Srbi i Bugari.

Inače, toponim Rušanj postoji i u Negotinskoj Krajini (nekada samostalno selo, a danas u ataru Mokranja). Ne znam imaju li ova dva naselja istorijske veze, u kom slučaju bi toponim mogao biti prenet.

U osnovi toponima mogao bi biti glagol rušiti, odnosno pridev rušan (možda u smislu konfiguracije tla gde je središnji deo sela u udolini okružen brdima). No, onaj naziv Rusan možda ukazuje i na neko lično ime?

Jedan lokalitet u Rušnju naziva se Trebež, što je čest toponim u našem etničkom prostoru, i označava – krčevinu, iskrčenu šumu. Jugozaopadni deo Rušnja – Lipovica.

Ripanj je na jug od Rušnja.

Ripanj oko 1900. godine (sa: politikin-zabavnik.co.rs)

Popisan je u turskim defterima 16. veka (prvi put 1528) kao selo u Beogradskoj nahiji Smederevskog sandžaka, dok ga u defteru iz 1640/41. nalazimo u Avalskoj nahiji (upisano kao – Hripne). U defteru iz 1528. godine, popisani su žitelji sela Todorovo, koji su bili muselimi avalske tvrđave, odnosno vršili su neku vojnu ili upravnu službu za osmansku vlast, ali nije precizno navedeno koju, zbog čega su bili oslobođeni plaćanja dela poreza. Po njima je Todorovo prozvano Muselimci. Danas je deo Ripnja. Osim Todorova, na području Ripnja nalazila su se u početku turske vlasti sela Čaršija i Palanka.

„O postanku imena Ripnja M. Đ. Milićević zabeležio je ovo: „Selu na istoku, pored reke, ima stena, koja se zove Ripa. Neki saljaci vele, da je od te Ripe i selu došlo ime Ripanj. Ali valja uz to pomenuti, da se ona sama češma u selu, koja je na jugoistok od crkve i škole, pod samim brdom Zove Ripanj“. Neki, opet, ovako razmišljaju i postanku imena sela Ripanj: Kad su na mestu Palanci postojala Palanka – naselje, gde su bile topionice i radi njih mehovi; kada su se ti mehovima radilo čulo se daleko, i po tome, što su se ti mehovi dizali i spuštali, „ripali“, i selo je, vele, dobilo ime Ripanj. Postoji i još jedno domišljanje o postanku imena sela… O nastanku imena Zuca, kao i Vrčina i Ripnja, u narodu postoji ovakvo razmišljanje: Za vreme Turaka sela su se, vele, često pomeštala sa jednoga na drugo mesto. Jednom dođe spahija u upita: „Ovde je bilo selo“? Na to mu odgovore: „I na ovom brdu zucau, i onamo vrčau, a tamo ripau“ . Od toga „zucau“, „vrčau“ i „ripau“ nazvana su sela Zuce, Vrčin i Ripanj“.[20]

Ispis Hripne iz sredine 17. veka ukazuje da je izvorno ime sela bilo Hripanj. Osnova hrip- je povezana sa imenicom hripa, hripanje, odnosno glagolom hripati – krkljati, stenjati. Možda je povezano sa nekim vodotokom koji je hripao ovuda, pa od njega – Hripanj. U Bosni (kod Ključa) postoji selo Hripavci (u nekim izvorima i – Hripovci), a u srednjevekovnoj Hercegovini bilo je selo – Hripac. U defteru za Ohridski sandžak iz 1583. godine nalazimo lično ime – Hripin (selo Zvirina, Gora).

Vojislav Simić[21] iznosi pretpostavku po kojoj je stariji naziv Ripnja zapravo – Rupanj, i to po starim rudarskim rupama na području ovog naselja.

Na području današnjeg Ripnja postojao je srednjevekovni trg Rudište, u onom delu sela koji se danas nazive – Palanka, na mestu „gde se sastaju potoci Zovljak, Ljuta strana i Tapavac, čineći rečicu Palanku“. U Rudištu su se nalazile topionice olova koje je vađeno na širokom prostoru između Kosmaja i Avale. Osim olova, iz rude je izdvajano i srebro i zlato.

Bogumil Hrabak[22] ovaj trg naziva Rudišta i navodi kako je početkom 15. veka on pripadao „srpskim kaluđerima iz Beograda“, a 1453. godine ugarski kralj Vladislav trg, sve sa okolnim selima, rudnicima, zemljom, dao je u posed Janošu Hunjadiju (u dokumentu, trg se navodi kao Rwdischa). Koliko je važno naselje bio ovaj trg, govori i činjenica da su sredinom 15. veka ovde svoju poveliku koloniju imali i Dubrovčani, na čijem čelu je bio plemić Nikola Sorkočević. U jednom dubrovačkom dokumentu iz 1455. godine, pominju se dubrovački trgovci kojima su ljudi celjskog grofa opljačkali, između ostalog, i srebro „ad pondus de Rudista“. U 16. veku, osmanska vlast trg Rudišta naziva – Palanka, kako se i danas naziva ovaj deo Ripnja.

Marinko Paunović[23] je zabeležio da je Rudište zamrlo kada se stanovništvo, koje se uglavnom bavilo rudarstvom, „u proleće 1515. g. celo iselilo u Austriju“.

Položaj Rudišta, na mapi – Palanka (iz rada „Staro i savremeno rudarstvo u okolini Avale“ Vojislava Simića)

Zuce je selo istočno od Avale, u samom podnožju.

Na istočnoj strani Avale pronađeni su mnogi tragovi rudarstva i rudarskih naselja, od neolitskih, preko rimskih, srednjevekovnih, zaključno sa turskim iz 16. i 17. veka. Selo se do 15. veka nalazilo na lokalitetu Beli kamen, gde su pronađeni i ostaci crkve (neki kažu manastira) koju je, prema predanju, podigao kralj Milutin početkom 14. veka. U vreme turske vlasti Zuce se nalazilo na lokalitetu Staro selo, a kasnije krajem 18. veka zauzima svoje današnje mesto.

Tokom 16. i 17. veka u Avalskoj nahiji u turskim defterima selo se pominje pod sledećim nazivima: 1528. Torkol, drugo ime Zuce; 1530. Torkol, drugo ime Zuci, 1536. Torkol. U ova tri popisa stanovnici Zuca su muslimani. Po svoj prilici je selo zamrlo pre turskog osvajanja Beograda (prema nekim pretpostavkama, još u prvoj polovini 15. veka, kada su Turci zauzeli Avalu i okolne krajeve). U defteru iz 1560. godine selo je popisano pod nazivom Zuce i u njemu 16 srbskih kuća. Šta se desilo sa onim muslimanima, ostaje pitanje. Verovatno su preseljeni na neko drugo mesto gde su bili potrebniji osmanskoj vlasti. Takođe je nepoznato i odakle je ovo srbsko stanovništvo naseljeno u međuvremenu, da li su u pitanju žitelji okolnih sela koji su se doselili na sveže ispražnjeno selište ili se radi o nekoj daljoj seobi. Imena su uobičajena za ono vreme, kakva nalazimo i po drugim defterima. Jedino upadljivo ime koje se retko sreće je Iskrosav, koje možda ukazuje na pravac doseljenja iz istočnih (bugarskih) krajeva. U defteru iz 1640/41. postoje dva sela – Gorne i Dolne Zuce. Koliko je poznato, selo se ukupno tri puta premeštalo po istočnim padinama Avale, tako da je moguće da je ovo bila neka od prelaznih faza, gde nalazimo jedno starije naselje u zamiranju i mlađe koje će ostati do danas. U 18. veku, austrijske mape beleže selo kao Sutze.

O poreklu naziva postoje razna mišljenja.

Autor knjige „Zuce selo pod Avalom“ Miladin Nikolić piše: „Pretpostavljam da ime naselja Torkol potiče od turske reči “torkulja”, na latinskom torkular – sprave koja je služila za ceđenje grožđa i drugog voća, a imali su je samo muslimani u Bosni, a Srbi retko“.

Reč torkol bi mogla doći i iz mađarskog jezika. Na mađarskom torkol znači – grlić, pa bi se ovo moglo tumačiti u nekom geografskom smislu. Prisustvo Ugara u Beogradu je sasvim jasno, a činjenica da je Zuce bilo rudarsko naselje ukazuje na njegov značaj i za nekadašnju ugarsku vlast. U toj varijanti, Turci su od zatečenog stanovništva (možda je čak bilo mešano srbsko-ugarsko) preuzeli oba naziva. Čak je veoma verovatno da su Torkol i Zuce u pretursko vreme bila dva zasebna sela – Torkol rudarsko, mešovitog življa, a Zuce srbsko. Inače, što se ugarskog prisustva po okolini Beograda tiče, ono je posvedočeno i narodnim predanjima, gde se u mnogim selima prenosi predanje da su pre njihovih predaka tu živeli „Madžari“, zatim mnogi lokaliteti koji su nekad bili „madžarska groblja“, itsl. Premda su mišljenja po ovom pitanju podeljena. Po jednima, ti toponimi su posledica stvarnog ugarskog prisustva, dok drugi smatraju da se radi o slovenskim grobljima stanovništva koje se iselilo na sever pred Turcima, a da pridev „madžarski“ potiče od doseljenika sa juga kojima su svi severnije od njih, pod ugarskom vlašću, bili – Madžari.

O nazivu Zuce postoje još neke verzije porekla ovog toponima, jednu koju je naveo Rista Nikolić pomenuh pišući o Ripnju, a Miladin Nikolić navodi i ove:

„Priča se da je Zuce dobilo ime i po divljim pčelama, kojih je bilo puno u šupljem drveću po selu i okolo njega, na po oponašanju zujanja pčela Turci su dali naselju ime Zuce. Slična je i pretpostavka da su se Turci sakupljajući dažbine po naselju Torkol, uplašili kada su čuli da je nešto u obližnjem grmu šušnulo, zucnulo, jer je u to vreme u avalskim šumama bilo mnogo razbojnika i hajduka, i viknuo: “Šta to zucnu!“ Tako Zuce dobi ime“.[24]

Po svoj prilici, ovo su sve narodna domišljanja kako objasniti nerazumljiv toponim. Onaj ispis Zuci iz 1530. godine zvuči kao uprošćena množina od neke reči (Zuvac – Zuvci, Zuhac – Zuhci, Suhac – Suhci, možda čak i Zubac – Zubci ili Sudac – Su(d)ci – kao što smo od reči sudik dobili Šudikovu u Polimlju), pa bi možda na toj strani trebalo tražiti koren ovog toponima.

Relja Novaković[25] kao moguće objašnjenje toponima Zuce navodi stariji slovenski toponim u Polablju – Zutzen. Danas sasvim ponemčeno u Zützen. Mesto se nalazi negde na sredini između Berlina i Drezdena.

Stepašinovac je nekadašnje podavalsko selo, koje je danas samo deo Ripnja (koji se naziva i – Čaršija). U svim turskim defterima 16. i 17. veka, kao i austrijskim mapama 18. veka se pominje. Pominje se i do početka četvrte decenije 19. veka u aračkim tefterima, a zatim ga više nema.

U turskim defterima je upisan kao Stepašinovac a jednom kao Stanovac, 1560. godine. U austrijskim mapama je upisan kao Pašinovac, što onda povlači sasvim drugačiju konotaciju. Verovatno je sam narod vremenom uprostio prvobitni naziv, a svakako je bilo i turskog uticaja. Zanimljivo je da, iako ispod same Avale (nalazio se na sever od Ripnja), Stepašinovac je u tursko vreme pripadao nahiji Železnik, dok je Ripanj bio deo Beogradske ili Avalske nahije.

Mapa sa selom upisanim kao Paschinovaz[26]  (Zanimljivo je kako je na mapi upisana Avala, kao – Albilla)

Mogući odgovor kako je selo Stepašinovac zamrlo, a na njegovo mesto se proširio atar Ripnja, daje pismo knjaza Miloša od 13. marta 1825. godine, gde piše starešinama podavalskih sela:

„Što se kasa Rvata naselivših se u Stepašinovcu i nepokornih, za njih preporučujem da ih, po prošeniju Vrčinaca, Zučana i Ripanjaca na njina sela rasturite, seljanima ovim zakazavši da im dobre baštine dadu, a Rvatima samim naloživši da se, unapredak, bolje vladaju, da se ne bi morali opet pretresati“.[27]

Dakle, u Stepašinovac su se doselili „Rvati“ (9 porodica), odnosno doseljenici sa područja Austrije („Rvatima“ su obično nazivani doseljenici iz Like, Krajine ili Slavonije), kojima su zatim podeljeni posedi po okolnim selima, verovatno kako bi se rasturili i lakše utopili u novu sredinu. Arački tefter iz te 1825. godine navodi upravo 9 domova u Stepašinovcu. Verovatno je da je staro stanovništvo i pre toga zamrlo ili se sasvim iselilo nakon propasti Karađorđeve države. Već sledeće godine (popis sela Beogradske eparhije iz 1826. godine), selo Stepašinovac ima samo 4 kuće, što znači da je Milošev nalog vrlo brzo dao rezultate. Posle 1831. godine, nisam našao na dalje pomene Stepašinovca kao samostalnog sela.

Vrčin je već pominjan što se tiče etimologije naziva ovog podavalskog sela, ona narodna verzija, opisana kod Zuca. U turskim defterima 16. veka selo je u Gročanskoj nahiji, upisivano kao – Hrčin(Hirçin), a u defteru iz 1640/41. kao – Hrčić. Ovi ispisi ukazuju na mogućni postanak toponima od ličnog imena – Hrča. U vreme austrijske vlasti u 18. veku, selo je upisivano kao: Vrszi, Wertschan i Vrečin.

Loma[28] ovaj stariji oblik toponima povezuje sa hrčkom – „sh. hrčin, pridev od hrč-ak u Hrčin (u turskim popisima XVI v. Hirçin: Šabanović 1964, 70 i dr.), od XVIII v. i danas Vrčin, potok i selo kod Beograda, up. Hurchin, Hersin, Hrechin XIII—XV v., potok u Turopolju (Wippel 1963, 34, bez zadovoljavajućeg etimološkog rešenja): prasl. dijal. xbrčbinb (sam osnovni zoonim xbrčbkb potvrđen je pored srpskohrvatskog samo još u slovenačkom i slovačkom), sa čim se slaže pojava našeg toponima na dva mesta na južnom panonskom obodu“.

Sa druge strane, s obzirom da se i rečica koja protiče kroz Vrčin isto tako zove, moguće je da je naziv vodotoka izveden od glagola hrčati (šumiti, hučiti), pa je kasnije i naselje ponelo isti naziv. Hrčava ili Hrčavka je rečica u Hercegovini (što ide u prilog tumačenja naziva sela prema hidronimu). U Slavoniji postoji selo Vrčin Dol (između Požege i Broda), koje se pominje i u 17. veku, za vreme turske vlasti. Na Zapadnoj Moravi, kod Kukljina, postoji lokalitet Hrčine livade. U Češkoj (moravsko-šleska oblast) postoji mesto Hrčava. Hrčjavo (hrčяvo) je stariji oblik prideva (h)rđavo, u smislu loše, nevaljano.

Novaković[29] i Vrčinu nalazi parnjaka u Polablju – Vrecien. Takođe, postoji još jedan po zvučnosti sličan toponim na slovenskom severu, mesto Wretschen u Poljskoj kod Poznanja. Ovo je nemačka verzija, dok se taj kraj nalazio pod pruskom vlašću, a poljska verzija je Wrzesnin.

Inače, u prošlosti (od 16. veka) na području današnjeg vrčinskog atara postojalo je još nekoliko samostalnih sela, koja su se vrmenom utopila u Vrčin: Karagača, Kasabova (danas lokalitet – Kasapovac), Goden (danas – Godanj), Gornji i Donji Gavrani (danas – Gavran), Orlovo (danas – Orlovica), Ribnica (danas – Ramnica).

Selo se prostire na jug i istok od Avale i danas pripada Opštini Grocka.

Pomenuh nekadašnje selo Orlovo, a danas lokalitet Orlovica na području Vrčina, evo još nekoliko toponima (zoonima) sa podavalskog prostora:

Orlovac (a čuje se i verzija – Orlovca) = padina Avale više Belog Potoka pod bukovom šumom,

Orlovac = područje između Pinosave i Resnika, nekada pod gustom hrastovom šumom (danas – njive i livade),

Orlovača = uzvišenje u ataru Železnika, na istok, nekada pod gustom hrastovom šumo, danas veliko beogradsko groblje.

Za sve ove toponime je zajedničko da su ti lokaliteti bili mesta gde su se gnezdili i legli orlovi.

– nastaviće se –

[1] Možda se Topčidersko Brdo pre Turaka zvalo upravo Đurđevo Brdo?

[2] Golubović Vidoje, „Stari Beograd, topografski rečnik“

[3] Grupa autora, izdanje SANU, 1974.

[4] „Oronimi Srbije“

[5] Bogić Alimpije, „Opis vračarskog sreza, topografski rječnik”

[6] Obilje zanimljivih podataka može se naći na internet stranici Banjičana: banjica.org

[7] Muhafiz na turskom znači – čuvar, zaštitnik; u osmanskoj praksi, muhafiz je bio vojni zapovednik neke oblasti.

[8] Tričković Radmila, „Spisak muhafiza Beograda“

[9] Cvijić Jovan, „Psihičke osobine Južnih Slovena“

[10] Paunović Marinko, „Beograd večiti grad“

[11] Nikolić Rista, „Okolina Beograda“

[12] Zvezdana Pavlović, navedeni rad

[13] Paunović, navedeni rad

[14] Cvijić, navedeni rad

[15] Ćirković Sima, „Rečnik arhaizama“

[16] Nikolić Rista, navedeni rad

[17] Cvetić Radoje, „Pinosava – podavalsko naselje“

[18] Navedeni rad

[19] Cvetić, navedeni rad

[20] Nikolić Rista, navedeni rad

[21] „Staro i savremeno rudarstvo u okolini Avale“

[22] „Srednjevekovni rudnik i trg Rudišta pod Avalom“

[23] Paunović Marinko, „Beograd večiti grad“

[24] Nikolić Miladin, navedeni rad

[25] U radu „Povodom Beogradske nahije na Vukovoj administrativnoj karti Srbije“, objavljenom 1983. godine, koji je zanimljiv pokušaj dokazivanja prisustva slovenskog plemena Bodrića u severnoj Srbiji putem toponimije ove oblasti i istih i sličnih toponima Polablja.

[26] Iz rada „O iščezlim selima na području Beograda“, Relja Novaković, 1991.

[27] Krestić, Petrović, „Protokol kneza Miloša Obrenovića 1824 – 1825“.

[28] Loma Aleksandar, „Srpskohrvatska geografska imena na –ina, mn. ·ine: pregled tipova i problemi klasifikacije“

[29] Novaković Relja, „Povodom Beogradske nahije na Vukovoj administrativnoj karti Srbije“

Naslovna slika sa: avalainfo.com