Toponimija Beograda (1)

Pisanje na ovu temu počelo je spontano na Forumu stranice Društva srpskih rodoslovaca „Poreklo“, a onda, s obzirom na priličnu količinu građe onde navedenu, zaključio sam da se od toga može napraviti pristojan članak.

S obzirom na dužinu, članak će biti objavljen u nekoliko nastavaka, podeljenih prema geografskim oblastima Beograda i okoline koji su obrađeni. Literatura koju sam koristio i svi drugi izvori biće navedeni u okviru prvog nastavka članka i neće biti ponavljani u narednim nastavcima.

O toponimiji Beograda i okoline objavljeno je mnogo radova (više njih sam koristio i kao izvore za ovaj članak). Opet, pregledajući ih, uvideo sam da su u radovima koji se bave celom oblašću obrađeni samo najbitniji toponimi, a da, opet, ima više radova koji se bave potpunom mikrotoponimijom, ali samo ograničenih oblasti predmetnog područja. Pa sam pokušao ovde da obuhvatim i jedno i drugo – što veći broj toponima na što širem području.

Govoreći o području koje će biti obrađeno, odmah moram reći da nisam obrađivao toponimiju južnih beogradskih opština – Barajevo, Obrenovac, Mladenovac, Lazarevac, Sopot, s obzirom da ova područja geografski gledano već spadaju u neke druge regione – Šumadiju, Jasenicu, Kolubaru. Sa druge strane, uvrstio sam neka naselja u Donjem Sremu i Južnom Banatu, koja su, ipak, znatno bliža Beogradu, iako su imala drugačiji povesni razvoj od samog Beograda. Kriterijum kojim sam se vodio bilo je da ograničim područje na onu oblast koju pokrivaju linije GSP Beograd, dok sam sve van toga izostavio. Biće i tu po nekog odstupanja, kako bih pomenuo neki značajan toponim koji je van ovog područja.

Usput ću iskoristiti priliku da se osvrnem i na neka naselja koja su nekada postojala na zadatom području, a danas ih nema, a njihovi nazivi postoje kao mestni lokaliteti ili su – sasvim nestali.

Tokom polugodišnjeg pisanja na Forumu, neki forumaši su uzeli učešća i dodali po neki značajan podatak za ovo pisanije. Veliku zahvalnost po tom pitanju želim, pre svih, da iskažem članovima „Porekla“ Jasmini Lazarević Ristovski i Nikoli Vukosavljeviću, a zatim i svima ostalima.

Počeću od južnih predgrađa, meni najlepšeg dela Beograda.

JUŽNA PREDGRAĐA BEOGRADA (DEO PRVI)

Dva susedna naselja – Petlovo brdo i Labudovo brdo su nastala na brdu iznad starih naselja Kijeva, Kneževca i Resnika. Geografski se radi o jednom brdu, a samo su nazivi naselja različiti, s obzirom da su nastala u različitom razdoblju. Pripadali su nekadašnjoj Kneževačkoj opštini. Osim šumarka u južnom delu, tu su uglavnom bile kneževačke njive i livade. Šumarak na Petlovom brdu je zanimljiv jer poseduje bujnu floru i raznovrsnu faunu, a nalazi se u neposrednoj blizini jednog modernosg naselja i dve prometne saobraćajnice (Ibarska magistrala i Kijevski kružni put). Na severoistočnoj strani Labudovog brda nalaze se ostaci nekadašnjeg rudnika, verovatno iz turskog doba. Petlovo brdo zasnovano je 1950-ih, a Labudovo brdo 1960-ih. Svoj današnji izgled urbanih naselja dobijaju krajem 1960-ih godina.

Prema jednoj priči, Petlovo brdo je dobilo naziv po nekom opasnom petlu koji je tu boravio i kukurikao veoma glasno. Bogić[1] za Petlovo brdo još 1866. godine piše: “Petlovo brdo, mjesto pod rodnom grmovom šumom između atara sela: Žarkova, Železnika i Kneževca, najviše ga ima s kneževačke strane. Kažu da tu u Karađorđijevo vrijeme krili su Srbi kokoši od Turaka, a ovi kad su čuli da onamo pijetli pjevaju prozovu tako ovo mjesto”. Dakle, ovaj toponim postoji i 1860-ih, a ako je verovati ovom navodu iz “Opisa”, on datira sa početka 19. veka. Petlovo brdo se pominje pod tim nazivom i u Drugom svetskom ratu, kao kota u operacijama partizanske vojske i crvenoarmejaca u jesen 1944. godine. Lokaliteti pod nazivom Petlovo brdo postoje i kod Obrenovca (Zvečka), ispod Kosmaja (Sibnica), kod Svilajnca, kod Rožaja.

Za naziv Labudovo brdo postoje dve verzije: prema jednoj (manje verovatnoj) pre izgradnje modernog naselja, tu je bila bara u kojoj su se okupljali labudovi. Prema drugoj, ime je dobilo od strane nekog žitelja Rakovice koji je jednom rekao kako mu te visoke bele zgrade izgledaju kao labudovi.

Kad spomenuh rudnik koji se nekada nalazio na današnjem Labudovom brdu iznad Kijeva, sa druge strane ovog naselja je brdo Straževica, poznato po podzemnoj vojnoj bazi i danonoćnom bombardovanju od strane NATO 1999. godine. Ono je svoj naziv dobilo po stražama koje su sa brda kontrolisale put koji je vodio dolinom Topčiderske reke, pa otud i naziv brdu. Verovatno iz turskog doba, a možda i iz veće davnine. Straževica je čest toponim u našem području. Obično su u pitanju brda, ređe naziv sela ili zaselaka, a u Dabru u Hercegovini postoji i jedna crkva koju narod zove – Straževica. I u podnožju beogradske Straževice nekada su se nalazila rudarska okna. Uopšte je ovaj kraj bogat rudom. Čini jednu geografsku celinu sa Avalom, što je severni krak Šumadijske grede. Rudnika je bilo još po okolini, a najznačajniji su bili upravo na Avali, u području Železnika i Rudište u području Ripnja.

O rudnom bogatstvu Avale svedoči i njen naziv iz vremena rimske vlasti – Mons Aureus (Zlatno brdo). Naziv Avala za beogradsku planinicu je turcizam. U vreme Srbske despotovine nazivana je Žrnovica, ali je taj naziv došao po tvrđavi Žrnov (ili Žrnovan) na planini, a nepoznato je kako su je Srbi zvali ranije. Reč žrnov, inače, znači – vodenički kamen. Ali, označava i jak izvor – vrelo nekog vodotoka pogodnog za vodenički rad. Ovaj naziv nije usamljen. Tako u srednjem veku imamo dve župe pod nazivom Žrnovnica, jedna kod Dubrovnika, druga u Makedoniji. Tvrđava Žrnov podignuta je, najverovatnije, u 12. veku (na temeljima ranijih rimske i vizantijske utvrde). Verovatno je imala značaj u prvo vreme, jer se nalazila u graničnom području između Srbije i Ugarske. Kasnije je izgubila na značaju i verovatno i nije bilo posade u njoj. Obnovili su je Turci tokom 1440-ih, kao stratešku tačku u planiranom osvajanju Beograda. Kad je Beograd osvojen 1521. godine, Žrnov ponovo gubi na značaju. Tvrđava je opstala samo zahvaljujući rudnicima na istočnim padinama Avale zbog kojih je podgrađe bilo prilično naseljeno (početkom 17. veka, tu je bilo oko stotinu kuća). Inače, turski naziv za Žrnov bio je Güzelçe Hisar („ljupka utvrda“), a za Žrnovicu Havala (što u osnovi znači – prepreka, ali se u konkretnom slučaju može prevesti i kao „brdo koje dominira okolinom“), od čega dolazi današnji naziv.

Rekonstrukcija Žrnova

(sa: https://www.medias.rs)

Rudnik je zamro u 17. veku, a za njim i podgrađe. Na mestu nekadašnjeg podgrađa („čaršije“) koji se razvio po okolini rudnika danas je šuma i njive sela Zuce. Tokom arheoloških istraživanja pronađeno je raznog rudarskog oruđa i drugih predmeta.

Jedna zanimljivost za koju je, verujem, malo ko čuo. Nakon ponovnog osvajanja Srbije u Austro-turskom ratu 1737. godine, prilikom Druge seobe Srba na sever, jedna velika kolona Klimenata (oko 300 porodica), koji su se takođe povlačili pred Turcima, zauzela je praznu i oštećenu tvrđavu na Avali. Odatle su pravili ispade po okolini i pljačkali podavalska sela. Nakon što se približila Beogradu, bosanska vojska Mehmed-paše je opkolila tvrđavu na Avali. U iznenadnom noćnom napadu, uspeli su da se probiju unutra, i savladaju Klimente: svi muškarci su poubijani, a žene i deca odvedeni u roblje. Nakon ovog događaja, avalska tvrđava je konačno napuštena i nikad nije obnavljana. Po naređenju kralja Aleksandra, tvrđava je minirana i razrušena 1934. godine, a na njenom mestu podignut Mauzolej neznanog junaka.

Kako se izgled Beograda brzo menjao u 20. veku pokazuju slučajevi dve velike seoske opštine u blizini Beograda. To su Kneževac i Žarkovo. One postaju deo Beograda tek posle Drugog svetskog rata.

Kneževac je danas naselje između Petlovog brda i Straževice, na području Opštine Rakovica. Međutim, nekada je Kneževac bio glavno naselje ovog južnog dela Beograda i obuhvatao je daleko veći prostor. Na sever obuhvatao je područje današnjih naselja Rakovica, Vidikovac i Miljakovac; na istok Straževicu i Kijevo; na jugu je obuhvatao Petlovo brdo i graničio se sa Resnikom; na istok se prostirao preko današnje Ibarske magistrale i graničio sa atarom Železnika.

Najstariji pomen Kneževca je u turskom defteru iz 1560. godine. Međutim, rodovi koji su u Kneževcu živeli početkom 20. veka[2] su tu naseljeni većinom u 19. veku, a najstariji rod – Krezići, pred kraj 18. veka. Predak Krezića, Živko Pavlović doselio se sa severa Kosova. Staro selo Kneževac tada nije postojalo, već je bilo obraslo gustom šumom, a samo na lokalitetu Muminovac bilo je selište, za koje su meštani okolnih sela govorili da je bilo „madžarsko selo“.

Sama etimologija naziva sela je jasna, po seoskom knezu, koji je, mogućno, bio knez za šire područje, te je njegovo sedište prozvano – Kneževcem. Raniji naziv (defter iz 1528. godine) bio je Hum ili Humska. S obzirom na ovu promenu, moglo bi se zaključiti da je u ovom razdoblju 1528-1560, a verovatno i kasnije, u Humu bilo sedište kneza koji je bio predstavnik ovih podavalskih sela prema turskoj vlasti.

Tokom 20. veka, jedno po jedno, iz područja Kneževca izdvajaju se nova naselja, tako da će Kneževac vremenom biti, što bi se reklo modernim rečnikom – marginalizovan.

Najpre se izdvojila Rakovica. Ovo industrijsko naselje dobilo je naziv po Rakovičkom potoku koji tuda protiče i uliva se u Topčidersku reku. Prema zapisima iz 19. veka, ovaj potok je nekada bio mnogo bogatiji vodom, pa je smatran rekom. I u turskom defteru iz 1528. godine, Rakovica se navodi kao reka. Naziv, svakako, potiče zbog bogatstva ove rečice rakovima. Ime je dala i selu Rakovica koje se nalazi na nekoliko kilometara na istok, na avalskom putu (i ovo selo se pominje 1528. godine, a danas je na području Opštine Voždovac). Otud danas na malom prostoru imamo i naselje i selo istog imena – Rakovica. Naziv Rakovica za deo Kneževca u dolini Topčiderske reke potiče iz 1884. godine, kada je tu postavljena železnička stanica „Rakovica“. Vremenom će se uz stanicu razviti naselje, a u periodu između dva svetska rata biće zasnovana i železnička kolonija i industrijska zona, a na brdima na zapad i vile bogatih Beograđana. To je današnja Stara Rakovica. Vremenom se naziv širi na okolno područje, tako da čitav ovaj deo doline Topčiderske reke vremenom počinje da se naziva Rakovica. Konačno, izdvajanjem iz područja Opštine Čukarica, 1974. godine, obrazovana je Opština Rakovica.

Rakovica je naziv i manastira koji se nalazi u širem području Kneževca. Manastir, po predanju sagrađen u vreme kralja Dragutina, nalazio se na području pomenutog sela Rakovica, po čemu je i dobio naziv. Međutim, Turci su ovaj manastir razorili krajem 16. veka (1594) u znak odmazde zbog pobune Srba. Monasi su se kasnije nastanili na svom metohu nekoliko kilometara dalje, gde je bila neka kapelica, a u području nekadašnjeg malog sela Dolac (pominje se početkom 16. veka). Tokom 19. veka tu je zasnovan današnji Manastir Rakovica posvećen Svetim arhanđelima.

Na području Kneževca, osim Rakovice, Petlovog i Labudovog brda, 1970-ih godina nastaće i naselje Vidikovac. Etimologija ovog toponima je jasna, s obzirom na pogled koji sa ovog brda puca na Avalu, Torlak i istočna predgrađa Beograda.

Još jedan zanimljiv toponim na području Kneževca je – Mandra. Rista Nikolić[3] navodi brda Velika i Mala Mandra, obrasle cerovom šumom, gde je u Karađorđevoj Srbiji bio zbeg Srba prebeglih sa turske teritorije, kao i groblje. Ove dve Mandre su dva brda između Kneževca i Miljakovca. Inače, naziv Mandra dolazi od istoimene reči, preuzete iz grčkog jezika, koja označava katun ili bačiju, mesto gde se leti jave stada, muze mleko i pravi sir. Danas su ova brda obrasla šumom, ali su u ranijim vremenima tu bili bogati pašnjaci.

Bogić[4] nam daje i jasnu sliku atara kneževačkog, u koji spadaju i današnji Cerak (verovatno onaj istočni deo, gde je danas naselje Filmski grad), SKOJ-evsko naselje (u 19. veku, ovo brdo se zvalo Krečane), Miljakovac (za Miljakovac se navodi da je naziv dobio po nekom Miljku, koji je tu držao zakupljenu zemlju u tursko vreme) i Straževica. Padina koja se strmo spušta od Krečana prema Topčiderskoj reci, nazivana je Rujica, zbog gustog rujevog šumarka.

Zanimljiv toponim u ataru kneževačkom je – Ljudi izginuli, negde na području između Železnika i Petlovog Brda. U tursko doba, došlo je do neke svađe kneževčana i železničana oko međe seoskih atara, te je svađa prerasla u krvoproliće. Nakon što se sukob smirio, izginuli su pokopani upravo na mestu gde se sukob odigrao, te otud i ovaj neobičan toponim.

Inače, Bogić[5] daje i podatak o poreklu stanovništva Kneževca (noviji doseljenici) – „iz Arnautske, Bosne i iz Dragačeva“.

Toponim Kijevo je čest kod slovenskih naroda, a dolazi od drevnog ličnog imena Kij. Osim beogradskog, toponimi sa osnovom „kij“ postoje na raznim stranama, tako npr: Kijevo (kod Batočine, na Kosovu, u istočnoj Bosni, u Dalmaciji kod Knina, i dr), Kijevac (Surdulica), Kijevci (Pešter), Kijevčići (ispod Kopaonika). Kij je staro slovensko ime. Prema tradiciji, stari ruski grad Kijev u Malorusiji prozvan je tako upravo po svom zasnivaču Kiju (Kiй), knezu dnjeprovskih Poljana. Samo značenje imena Rusi ovako tumače: „Imя Kiй issledovatelяmi vozvoditsя k slavяnskim slovam *kyjь, *kou-, *kov- v značenii «posoh, žezl, derevяnnый molot»[6]“. Dakle, čekić.

U 16. veku postojalo je selo Kijevo, između Kneževca, Straževice i Resnika. Tokom narednih stoleća, a verovatno u vezi sa austro-turskim ratovima u 18. veku, selo je zapustelo. 1880-ih postavljena je železnička stanica „Kijevo“, a uz nju je vremenom zasnovano nekoliko kafana. S obzirom na lep krajolik, železničku povezanost sa Beogradom i kafansku infrastrukturu, Kijevo je (kao i Topčider i Košutnjak) krajem 19. i početkom 20. veka, bilo omiljeno izletište Beograđana. Pregrađivanjem Kijevskog potoka napravljeno je jezero po kojem se moglo ploviti čamcem. Postojao je i pansion i nekoliko kafana. Danas je ovaj kraj sasvim zapušten, a od plovidbe jedino što je ostalo u Kijevu je opasnost od izlivanja Topčiderske reke i Kijevskog potoka.

Topčiderska reka je svoj naziv ponela po dolini Topčider, kroz koju protiče i gde je njen tok najbujniji. Verovatno ni mnogim Beograđanima nije poznato da je ova rečica dugačka čitavih 30 kilometara. Izvire u Lipovačkoj šumi (ona poznata šuma između Ripnja i Meljaka, kroz koju prolazi Ibarska magistrala gde pravi nekoliko jako dugih i prilično opasnih krivina), zatim teče ka severu, a u području podavalskog sela Pinosava prima znatnu količinu vode iz Avalskog potoka. Naziv Topčider dolazi od turcizama topci = tobdžija, artiljerac i der = dolina. Topčider zaista jeste dolina, između dva brda (Košutnjak i Dedinje), a u njoj je u vreme turske vlasti bila smeštena turska artiljerijska kasarna.

Vezano za Topčider i Topčidersku reku, zanimljiv beogradski toponim je Careva ćuprija, u donjem toku Topčiderske reke, pred samo njeno ušće u Savu. Ovde se nekada nalazio most na carigradskom drumu kojim je premošćena Topčiderska reka. Nedaleko od nekadašnje ćuprije nalazila se mehana „Kod Careve ćuprije“, koja je pomenuta u jednom dokumentu još 1846. godine. I danas je ovo vrhunski restoran.

Zanimljiv toponim za razmatranje je i naziv nekadašnjeg sela, sada predgrađa – Resnik. Resnik je najjužnije urbano naselje Beograda. Istoimeno selo postojalo je još početkom 16. veka, a verovatno i ranije. Naziv je čest kod slovenskih naroda i najverovatnije dolazi od biljke lekovitih svojstava – resnik, koja se u različitim krajevima naziva još i konopljuša, konopljika, rashodnik, divljaka, grozničnica, ustuk, rahodluk, Dušanovo perje (ovaj naziv verovatno ima veze s carem Dušanom). Dakle, Resnik bi bio lokalitet gde ove biljke ima u izobilju.

Meštani Resnika kod Sokobanje za naziv svog sela kažu da je „na mestu sela ranije bio leštak, pa od leskovih resa je došlo ime Resnik“[7]. Inače, u Aračkom tefteru Banje iz 1834. godine, ovo selo je upisano kao Restnik.

Međutim, ima i drugačijih tumačenja. Resnici su u predhrišćansko vreme kod Slovena bili vrsta sveštenika. Naziv verovatno dolazi od staroslovenske osnove resno – istinito, pravedno. Reč resnica na slovenačkom znači stvarnost, a pridev resno – stvarno. Resnici se pominju i u Dušanovom zakoniku kao oni koji „telesa mrtvih sažigajut“. Ovo je prevedeno na savremeni srbski kao „o vračarima, koji tela mrtvih spaljuju“.

Sami Resničani (iz beogradskog Resnika) za naziv svog sela početkom 20. veka su ispitivačima rekli da je selo „nazvano po česmi, koja je starija od svih stanovnika (porodica) u selu a zvala se Resnik. Gradili su je, vele, Rimljani a po nekima Madžari“[8].

Za poreklo stanovništva Resnika, Bogić[9] navodi: „Najstarije su u njemu porodice Aleksići, Adžijići i Rnjići. Šargići su došli iz Arnautske, a drugi su iz nekog mjesta Levaje. A porodica sadšnjijeh Radojičića, vele, da je postala od nekog Madžara, koji je odavno prebjegao iz austrijske vojske, pa se ovđe nastanio i izrodio 5 sinova“.

Kao i u slučaju Kneževca, i Žarkovo je primer kako je od nekada velikog sela sa još većim atarom danas pod njegovim nazivom ostao samo jedan manji urbani kraj. U knjizi o Žarkovu, Spasoja Vlajića[10], naveden je spisak svih krajeva i lokaliteta žarkovačkog atara, popisani od strane Alimpija Bogića 1866. godine. Prema njemu, može se rekonstruisati gde se pružao atar Žarkova.

Evo kako bi to okvirno izgledalo na mapi:

Crveno = atar Žarkova

Plavo = atar Kneževca

Evo kako zvuči predanje meštana o nastanku naziva Žarkovo: nekada davno, na brdu na sever od sela živela je neka zla baba Jula koja je imala zmaja. Taj zmaj je terorisao Žarkovce, tako što im je nanosio štetu, a povrmeno bi oteo i neku devojku. Jednom tuda naiđe jedan mladi vitez, imenom Žarko, koga meštani zamole da ih oslobodi od bede koja ih je zadesila. Vitez sačeka zmaja i odseče mu glavu mačem. Po ovom događaju, mesto gde je pala zmajeva glava dobi ime Zmajevac, mesto gde je pao rep – Repište, a mesto gde se prolila krv zmajeva – Bele vode (jer zmajevi imaju belu krv). A selo dobi ime Žerkovo po svom spasiocu. Vidimo ovde više motiva iz srednjevekovnih priča o vitezovima i zmajevima, pa čak i iz predanja o Svetom Georgiju koji je ubio aždaju. Naravno, po zloj babi Juli naziv nosi Julino brdo.

Istorijski podaci govore unekoliko drugačije. Žarkovo verovatno svoje ime nosi po primićuru Žarku koji se navodi u turskom defteru iz 1536. godine kao starešina dva sela – Belog vrela i Repišta. Kako su se ova dva sela formalno spojila zahvaljujući istom glavaru, osmanska vlast ih počinje nazivati zajedničkim imenom – Žarkovo selo.

Kod Paunovića[11] stoji drugačiji podatak, – da je knez Žarko živeo u vreme Karađorđeve države. Ova druga verzija je možda bliža istini, jer se u defteru iz 1741. godine Žarkovo ne pominje, ali se pominju sela Repište i Belo vrelo. Dakle, naziv Žarkovo mogao je nastati i početkom 19. veka, koji je verovatno zamenio naziv Belo vrelo, a zatim se proširio i na Repište, kao i na ceo atar.

Selo Belo vrelo prostiralo se na obalama potoka Paripovac. Središte sela bilo je oko žarkovačke crkve, koja se nalazila na prostoru današnjeg žarkovačkog groblja. Ova crkva potiče iz 17. ili 18. veka, a današnja žarkovačka Vaznesenska crkva podignuta je 1936-38. godine. Naziv dolazi po vrelu – izvoru sačinjenom od belog kamena. Ovaj deo Žarkova danas se naziva – Bele vode. Jedan deo Belih voda, na putu za Železnik naziva se – Rupčine.

Potok Paripovac izvire na Alugama (o kojima će biti reči uskoro) prema zapadu i useca duboku dolinu, gde se nekada u ravnom Makišu ulivao u jednu veliku baru. Danas je Paripovac kanalisan i teče ispod zemlje, a njegov kanjon u Žarkovu je ruglo ovog dela Beograda, pretvoren u pravu deponiju.

Selo Repište se nalazilo na razmeđi današnjih naselja Žarkova i Banovo brdo. Danas su tu jaruga kroz koju je nekada tekao Repiški potok (i iznad njega nadvožnjak koji spaja Žarkovo i Banovo brdo) i moderna naselja – Diplomatsko naselje, Sunčana padina i Golf. Repiški potok je izvirao na Košutnjaku (iznad današnjeg Fakulteta fizičke kulture) i tekao na zapad, gde se, kao i Paripovac, ulivao u jednu veliku baru na prostoru Makiša. Repiški potok je danas kanalisan i teče ispod zemlje, ali se prema konfiguraciji terena i sada može videti kojim pravcem je tekao. Repište se kao posebno naselje poslednji put pominje sredinom 18. veka, da bi zatim zapustelo. U 19. i 20. veku na mestu nekadašnjeg sela bile su njive Žarkovaca.

Jedan kraj Repišta zvao se Lipak (gde je danas ulica Vladimira Rolovića), a kraj gde se sada nalazi Fakultet fizičke kulture zvao se – Čitluk. Na mestu današnjeg naselja Sunčana padina bile su njive koje su Žarkovci zvali – Dužice.

U pominjanom Bogićevom „Opisu vračarskog sreza“ navode se toponimi atara sela Žarkova. Izdvojiću nekoliko zanimljivih:

„Arvatsko selo, brdovito mjesto pod srednjim njivama i vinogradima u ataru sela Žarkova na sjevernoj strani. Znaju njudi kada su se tu bili naselili neki Hrvati, pa su krenuti, jer nije moglo tu da bude selo“. Ovde se, svakako, nisu naselili Hrvati, nego Srbi iz Like, negde početkom 1820-ih. Selo je postojalo do 1828. godine kada ga je Miloš Obrenović raselio, a nalazilo se na području današnjeg Makiša.

„Kazačke vrbe, malo mjesto u ataru sela Žarkova u Makišu a u predjelu Jeleku. Kažu da su u vrijeme prvog ratovanja Srba protiv Turaka kad je ruska vojska dolazila k Biogradu, ruski vojnici, kozaci, koje Žarkovci zovu Kazacima, pasli tu konje, pa se onda tako prozvalo to mjesto“.

„Majdani, mjesto pod šumom u ataru seda Žarkova u Alugama; ima mnogo kamena koji se i danas vadi. Zemlja je duboko kopana i vidi se da su tu nekada bidi neki majdani, a kazuju da se odprije nalazilo tu i neko komađe od livenijeh ruda. Odavde počinje neki stari put, pa ide na selo Kneževac kažu da je odatde vodio na Avalu“. Ovi majdani ukazuju da je rudarstva bilo i u području Žarkova. Aluge su stari naziv za brdo, gde je naselje do skora poznato kao SKOJ-evsko, a danas ulica Luke Vojvodića i okolina.

„Raskršće, mjesto u ataru sela Žarkova na južnoj strani. Tu se rastavljaju putevi u Rušanj i Železnik“. Biće da je ovo bio najjužniji deo Žarkova. Ovo Raskršće je na današnjoj Ibarskoj magistrali kod Petlovog Brda, gde je i sada velika raskrsnica puteva na obilaznici u južnom delu Beograda.

Najveći deo žarkovačkog atara činila je makiška ravnica, gde su Žarkovci imali šume, pašnjake, njive i vinograde. Sam toponim Makiš najverovatnije dolazi od mađarske reči koja označava područje pod hrastovom šumom. Na području Makiša uvek je bilo manjih naselja, a ono upravo pod nazivom Makiš zabeležno je u vreme austrijske vlasti 1717 – 1739. godine, tada naseljeno Ciganima. Naselje Makiš postoji i danas, na Ostružničkom putu, preko puta gornjeg špica Ade Ciganlije.

Navedeno područje bilo je seoski atar, a 1856. godine, Žarkovo dobija status opštine, obuhvatajući područje između Save i Topčiderske reke, na jugu se graničeći sa Ostružničkom opštinom.

Ako zanemarimo činjenicu da se neki delovi žarkovačkog atara danas smatraju posebnim krajevima, kao što su Bele Vode, Repište, Makiš, prvo se od Žarkova odvojila Čukarica. 1842. godine na šabačkom drumu, Žarkovačka opština je otvorila kafanu ispod brega Kamenjak. Na licitaciji kafanu je u zakup dobio Stojko Janković iz Beograda. On je nosio nadimak Čukar, da li od ranije, ili po čuki ispod koje mu je bila kafana, nepoznato je. Tek, kafana postade poznata kao – Čukarova kafana. Vremenom će ovaj kraj prozvati – Čukarica. Od sredine 19. veka u blizini kafane (ispod brda u pravcu današnjeg hipodroma) zasniva se naselje. Zahvaljujući pruzi koja je prolazila u blizini, ovde će se tokom druge polovine 19. veka razviti industrijska postrojenja. Iako zasnovano na području Žarkova, naselje Čukarica, uglavnom radničko, nije imalo mnogo veze sa Žarkovcima i Žarkovom, u kojem se živelo ruralnim životom. Zato su beogradske vlasti izuzele šire područje Čukarice (sa Banovim Brdom) i, 1911. godine, obrazovale novu beogradsku opštinu Čukarica.

Zahtev Čukaričana za odvajanje od Žarkova:

„Potpisat građanopravni glasači sela Čukarice, ubeđeni da selo Žarkovo negoduje i ne želi nas u zajednici imati, a sem toga i nama samim sopstveni interesi nalažu, da se od sela Žarkova odvojimo zakonitim putem i obrazujemo sami novu opštinu pod nazivom Sud opštine Čukaričke. Za odvajanje sela Čukarice u novu opštinu ispunjavamo uslove po čl. 6 Zakona o opštinama, jer po spisku punoletnih građana, koji se pri opštinskom odseku vodi, selo Čukarica broji svojih 474 punoletnih građana. Po spisku pravnih glasača za ovu 1911. godinu, selo Čukarica broji 105 pravnih glasača. Molimo kmeta za dejstvo, da sud opštinski u zakonskom roku odredi dan zbora pravnih glasača za navedeni cilj, te kako bi se na vreme pripreme učiniti mogle, da se još ove jeseni od Žarkova odvojimo“ (19. jun 1911. godine na Čukarici)[12].

Banovo brdo je do sredine 19. veka bilo golo brdo, i upravo se tako i zvalo – Golo brdo, a u nekim periodima i – Ordija, verovatno prema nekom logoru turske vojske. Na austrijskim vojnim mapama iz 17. i 18. veka javlja se i pod nazivom – Repiško brdo, što ukazuje da je brdo bilo u ataru nekadašnjeg sela Repišta. 1851. godine, Beogradska opština je dubrovačkom političaru i diplomati Matiji Banu, za zasluge prema državi, ponudila da izabere plac u Beogradu gde bi izgradio sebi kuću. Matiji Banu se dopao pogled sa Golog Brda na grad i izabrao je jednu parcelu na Brdu, i u narednoj godini sagradio kuću. Banova kuća bila je na vrhu uzbrdice koja od Šumarskopg fakulteta vodi prema Košutnjaku (ulica Kneza Višeslava), odakle je pucao pogled na Beograd. Vremenom će mu se pridružiti i drugi Beograđani, te je zasnovano novo naselje u sklopu Čukarice, a naziv je vremenom dobilo po Matiji Banu. Sam Matija je brdo zvao – Banovac, kako se Banovo Brdo i danas u žargonu naziva.

Ono što bi se u priči o Žarkovu moglo nazvati ironijom sudbine je da je 1955. godine, prilikom ukrupnjavanja područja jedinica lokalne samouprave, ukinut opštinski status Žarkova, a zatim je ono pripojeno području Opštine Čukarica. I tako je i do danas.

Dakle, u slučaju Kneževca i Rakovice, odnosno Žarkova i Čukarice, vidimo kako nestaju stara i na njihovom području nastaju nova naselja, i to u vrlo bliskoj prošlosti.

Na mapi Topčidera iz 1922. godine vidimo upisan lokalitet Mihajlovac – potes između Hipodroma, Stare Čukarice i Banovog Brda. Verovatno više niko ne zove ovaj kraj tim nazivom, jer se naziv Banovo Brdo proširio na većinu okolnih krajeva. Razume se, kraj je dobio naziv po nekom Mihailu, ne znam kom. Možda u čast kneza Mihaila?

Na vrh Mihajlovca nekad je postojala istoimena kafana, kasnije otmeni restoran. Ali i on je ustupio mesto nekoj modernoj građevini…

Mapa Topčidera iz 1922. godine

Nakon Drugog svetskog rata, nastavljeno je izdvajanje novih delova žarkovačkog atara za potrebe izgradnje modernih stambenih naselja.

Ranih 1970-ih zasnovano je naselje Cerak, kao produžetak naseljenog dela Žarkova u pravcu juga. Krajem 1970-ih, naselje se širi novim blokovima koji dobijaju naziv Cerak – Vinogradi, a tokom 1980-ih i Cerak 2. Konačno, naselje koje je u nekim delovima još uvek u izgradnji je Filmski Grad, u pravcu na istok od Ceraka.

Nazivi Cerak i Vinogradi govore sami za sebe. Na području Ceraka i svih njegovih delova nalazila se gusta cerova šuma. U jednom iskrčenom delu bili su vinogradi nekih Žarkovaca. Filmski Grad je naziv dobio po istoimenom kompleksu filmskih studija u Košutnjaku koji se nalazi u nepodrednoj blizini.

Postoji anegdota vezana za Cerak – Vinograde. Naime, desetak godina pre izgradnje naselja na tom mestu su se nalazile samo livade na kojoj su ranije Žarkovci napasali stada, a tada su već to bile puste ledine. Međutim, kad se raščulo da će na tom prostoru biti izgrađeno novo naselje, a da će se vlasnicima parcela isplatiti cena za eksproprijaciju, pri čemu je najveća naknada bila za zemlju pod vinogradima, Žarkovci su, tako reći – prekonoć, tu zasadili vinograde. Kad je bila isplaćivana naknada za oduzeto zemljište, zbog tih vinograda oni su dobili najviši iznos.

Izgleda da je ova anegdota ipak samo „urbana legenda“, jer Bogić[13] 1866. godine beleži Vinograde – „ravno mjesto više sela Žarkova pod srednjijem njivama i vinogradima“. No, ovo treba uzeti sa rezervom, iz dva razloga. Prvo, sama odrednica da se Vinogradi nalaze više Žarkova, ne znači po automatizmu da je to kraj gde je više od stoleća kasnije nastalo naselje Cerak-Vinogradi (premda on jeste više Žarkova), a drugo – možda su vinogradi za to razdoblje od čitavog stoleća zamrli, pa su obnovljeni uoči otkupa zemljišta. Ko zna…

Istočno od Filmskog Grada je naselje koje se u vreme komunizma zvalo SKOJ-evsko (za mlađe koji nisu imali to zadovoljstvo da žive u Titovo vreme – SKOJ = Savez komunističke omladine Jugoslavije), a sada nema neki poseban naziv već se vodi kao deo Košutnjaka, odnosno ulica Luke Vojvodića.

Na severnoj strani, od Žarkova se izdvojilo kao posebno moderno naselje i Julino brdo. Ovo brdo od 124 metra NMV je produžetak platoa na kojem se prostire Žarkovo u pravcu severa, gde se u obliku grebena izdiže iznad makiške ravnice. Od Banovog brda odeljeno je dolinom kojom je nekada tekao Repiški potok, a sada tuda prolazi Ibarska magistrala.

Brdo je dobilo naziv po nekoj baba Juli(ji). Već je navedeno predanje po kojem je baba Jula bila vlasnica zmaja koji je maltretirao stanovnike Belog vrela, a kojem je glave došao vitez Žarko. Realnije zvuči novije predae da je na brdu, u kući nešto osamljenijoj od ostalih delova Žarkova, samotno živela starica Jula. Poznata je postala tokom borbi u Prvom srbskom ustanku, kada su Srbi držali položaj na grebenu, a Turci iz pravca severa pokušavali da im preotmu položaj. Turski iznenadni napad noću bio je silovit i pretila je opasnost da ustanici izginu i izgube položaj. Tada se Jula dosetila jedne drevne ratne tehnike korišćene u starom i srednjem veku prilikom odbrane utvrđenja. Savetovala je srbske ratnike da zapale bale sena (prema drugoj varijanti – krlje ostale u Julinom dvorištu od krčevine) i skotrljaju ih na Turke koji su krenuli u juriš uz brdo. Turci su se dali u beg i tako je ustanički položaj odbranjen, a Jula postala poznata i omiljena, te je po njoj kasnije nazvano i brdo na kojem se ovaj događaj odigrao. 1960-ih godina, tu je podignuto moderno naselje visokih solitera koji dominiraju panoramom ovog dela Beograda.

Nešto severnije, u uglu koji zatvaraju dva brda – Julino i Banovo, na nekada plavnom zemljištu u makiškoj ravnici, krajem 1980-ih i 1990-ih nastalo je još jedno moderno naselje – Čukarička padina. Nekada se tu nalazila ciganska čerga, odnosno kako se to danas finije kaže – „nehigijensko naselje“, a zbog peskovitog i plavnog tla bilo je i delova pod vodom, praktično – močvare. Čukarička Padina je prepoznatljiva po lepoj crkvi posvećenoj Svetoj Petki, sagrađenoj prvih godina 21. veka.

U atar Žarkova je sve do početka 19. veka spadao i Košutnjak, sve do Topčiderske reke i atara Topčidera, Banjice i Kneževca. Ostalo je upamćeno da su Žarkovci na Hajdučkoj česmi izlazili na đurđevski uranak. Nakon propasti Karađorđeve ustaničke države, na onoj topčiderskoj strani brda od strane turskih zemljoposednika zasnovana neka manja sela, o čemu će biti reči kasnije. A kada je dobio hatišerif i proglasio se za kneza Srbije, Miloš Obrenović je sebi za izgradnju konaka odabrao lep komad zemlje ušuškan između Dedinja i Košutnjaka i proglasio ga svojim ličnim dobrom. Tada je od žarkovačke opštine oduzet Košutnjak i proglašen Miloševim zabranom. Miloš je naredio da se pošume pusti delovi brda i zapatio stada jelena i košuta, radi lova. Prema popisu divljači iz 1846. godine, u zabranu je bilo 42 jelena i 80 košuta. Po njima je brdo prozvano – Košutnjak. Sve do 1903. godine Košutnjak je bio zatvoreno lovište Obrenovića, a kasnije je postao javni prostor. I od tada do danas jedno od omiljenih izletišta Beograđana. Iako zbog prostranosti i guste šume dominira krajolikom, Košutnjak nije naročito visoko brdo, najviša tačka je na 208 metara NMV. Inače, onaj deo Košutnjaka koji se spušta prema Topčiderskoj reci u ranija nazivan je – Kamalj. Ovo je čest toponim u Srbiji i označava oštru stenu, greben, kao i mesto gde se vadi kamen. Osnova reči je kam (kamen) sa nastavkom -alь.

SLIKA: Milošev konak

(sa: http://www.znanje.org)

Dok smo još u južnim delovima Beograda, valja pomenuti i neka sela koja više ne postoje, a u ovom su području. O njima je pisao dr Relja Novaković u nekoliko radova o iščezlim selima u okolini Beograda[14].

U turskom Popisu džizje Beogradske oblasti iz 1640/41. godine, pominje se selo pod nazivom Tobdžijino (Topčijino) selo, po turski Topçi Köy. Nalazilo se u dolini Topčiderske reke. Kasnije je raseljeno. Očito da je ovaj deo beogradske okoline bio strateški važan za prilaz Beogradu. Posle Tobdžijinog sela kasnije se tu nalazi turska artiljerija (po njoj i naziv Topčider), a u neposrednoj blizini i brdo Ordija (Banovo brdo), po nazivu za tursku vojsku.

Selo Kamen se pominje još 1822. godine (arački tefter) između Kneževca i Žarkova. Po tom položaju, moglo bi se raditi o nekom od brda (Petlovo, Labudovo?). 1818. u Upisniku, ovo selo se navodi kao „Mahala kod Kamena“. U turskim popisima iz 16. i 17. veka, selo pod ovakvim nazivom ne postoji, dok se u austrijskim dokumentima iz 18. veka u ovom kraju pominje zapustelo selo Kaminitz (Kamenica). Narodno predanje (zabeleženo u 19. veku) kaže da je selo Kamen bilo veliko i da se nalazilo – blizu savske obale. Novaković mogući položaj Kamena nalazi između sela Sremčica i Velika Moštanica, gde danas postoji lokalitet Kamenska ćuprija (dakle, u prisvojnom obliku – kamenska, a ne kamena ili kamenita), a gde je na mapi iz 18. veka prikazan most na nekoj bezimenoj rečici. Konačno, 1814. godine pominje se „selo Kamen na Savi“ gde je turski zemljoposednik naselio neko stanovništvo na čitluk. Ne treba da čudi što prema izvorima vidimo da je ovo nekadašnje selo „šetalo“ na jednom području između Petlovog brda i Save. Najverovatnije je izvorno selo Kamen, koje je zapustelo početkom 16. veka prilikom osvajanja Sulejmana Veličanstvenog, bilo – na Savi, tačnije negde između Umke i Ostružnice, na severozapad od Sremčice i Moštanice. Kamen koji se pominje 1822. godine „između Kneževca i Žarkova“ mogao bi biti neki sasvim drugi lokalitet, ili, sasvim moguće, raselica sa savskog Kamena. Kako god da je ispravno, ova sela su zamrla tokom prve polovine 19. veka.

Nešto južnije do pred kraj 18. veka postojalo je selo Doljani, na potesu između Sremčice i Lipovačke šume. Za Doljane se kaže da je bilo veliko selo, a po predanju, bio je tu i grad (utvrđenje) koji je danas pod Lipovačkom šumom. U turskim defterima iz 16. veka pominju se Gornji i Donji Doljan. Pominju se i u prvoj polovini 18. veka u austrijskim dokumentima.

Rudmanovo (Rudman) je bilo selo na obali Save, u visini južnog špica Ade Ciganlije. Selo je bilo na važnom putu koji vodi obalom Save na zapad (kao i danas). Na austrijskoj mapi iz 1718. godine (Epšelvic), Rudmanovo je ucrtano na oko tri kilometra na sever od Železnika. Kasnije se selo više ne pominje, a danas u području Železnika postoji lokalitet Rudmanovo (livada), doduše znatno bliže samom Železniku. S obzirom da se selo nalazilo između dve vode – Save sa jedne i plavnog Makiša sa druge strane, moguće je da su se Rudmanovci iselili prema Železniku zbog izlivanja Save ili plavljenja iz Makiša.

Poreklo samog toponima nije sasvim jasno. Postoje mišljenja da se selo ranije zvalo Radmanovac. Zaista postoji jedno selo ovog naziva, zabeleženo od turskih vlasti 1560. godine u Beogradskoj nahiji, ali nije pouzdano da se radi o istom selu, naročito jer se ono te 1560. godine navodi kao „zapustelo“, a i jezički preobražaj iz Radmanovac u Rudmanovo za relativno kratko vreme ne zvuči baš izvesno.

Koren rud- bi mogao imati veze sa nekim rudnikom ili rudarskim zanatom, naročito kad znamo da je obližnji Železnik bio rudarsko mesto i da celo to područje južno od Beograda koje gravitira Avali bilo poznato po srednjevekovnom (i kasnijem) rudarstvu.

U dolini Topčiderske reke postojala su mala sela od po desetinu kuća, naroda koji je na svoj čitluk naselio Hadži Sait-efendija, finansijski savetnik vezira Skopljak-paše. Sait-efendija je od vezira dobio veliki posed u koji su spadala područja sela: Savamala, Vračar, Ada Ciganlija, Makiš, Topčider, Banjica i Kneževac. Međutim, od celog područja 1814. godine bila su naseljena samo sela Savamala i Kneževac. Zato je Sait-efendija na svoj posed naseljavao živalj sa raznih strana opustošene Srbije, privlačeći ih povoljnim uslovima zakupa zemljišta. Tada su nastala neka manja naselja, kao što su:

Megare (ili Mengare), u okolini Hajdučke česme,

Gornja mala topčiderska, na prostoru današnjeg Miloševog konaka,

Mečkovac, uz Topčidersku reku južno od Gornje male,

Banja, o kojoj će biti više reči kasnije.

Sva ova sela raselio je Miloš 1830. godine, kad je Topčider proglasio svojim posedom.

– nastaviće se –

[1] Bogić Alimpije, „Opis vračarskog sreza, topografski rječnik”

[2] Prema onome što je zabeležio Rista Nikolić u radu navedenom u izvorima

[3] Nikolić Rista, „Okolina Beograda“

[4] Videti 1)

[5] Isto

[6] Sa ruske vikipedije

[7] Jovanović Petar, „Banja“

[8] Videti 3)

[9] Videti 1)

[10] Rad naveden u izvorima

[11] Rad naveden u izvorima

[12] Preneto iz monografije „Čukarica 1911-2011“, sa: http://www.cukarica.rs

[13] Videti 1)

[14] Rad naveden u izvorima

Izvori:

• Amedoski Dragana, „Dva popisa Zemunske nahije iz 1578/9. i 1588-1596.“
• Amedoski Dragana, „Zemun i Zemunska nahija u XVI veku“
• Bogić Alimpije, „Opis vračarskog sreza, topografski rječnik”
• Vasiljević, Radovanović, „Mala istorija Obrenovca“
• Vlajić Spasoje, „Žarkovo“
• Vuksanović Macura Zlata, „Jatagan-mala – nastanak, razvoj i nestanak jednog od najpoznatijih beogradskih sirotinjskih naselja“
• Vuksanović Macura Zlata, „Plan Emila Hopea i Ota Šentala za Kotež Neimar“
• Gavrilović Slavko, „O kapetanu Teodoru Prodanoviću – Čupiću (Čupi kapetanu), junaku i pustahiji s početka XVIII veka“
• Gavrilović Slavko, „Srem od kraja HVII do sredine HVIII veka“
• Golubović Vidoje, „Stari Beograd, topografski rečnik“
• Grković Milica, „Naselja i stanovništvo oblasti Brankovića 1455. godine“
• Grujić Radoslav, „Građa za kulturnu istoriju Slavonije“
• Grupa autora, „Istorija Beograda“
• Grupa autora, „Leksikon gradova i trgova srednjevekovnih srpskih zemalja“
• Grupa autora, „Sedam hiljada godina Beograda“
• Grupa autora, „Stari Beograd“
• Jovanović Živorad, „Iz starog Beograda“
• Jovanović Milan, „Siluete starog Beograda“
• Katić Srđan, „Tvrđava Avala (Gjuzeldže) 15-18. vek“
• Krstić Aleksandar, „Seoska nasenja u Podunavlju i Posavini Srbije i Južne Ugarske u XV i prvoj trećini XVI veka“
• Lazić Živorad, „Ubiše knjaza“
• Loma Aleksandar, „Srpskohrvatska geografska imena na –ina, mn. ·ine: pregled tipova i problemi klasifikacije“
• Lukić Nenad, „Istorija Železnika 1528-1945“
• McGowan Bruce, „Sirem sancagi mufassal, tahrir defteri“
• Milenković Toma, „Kalmici u Beogradu od 1921-1941. godine“
• Milićević Milan, „Stare slike srpske prestonice“
• Milićević Milan, „Topografske beleške“
• Monografija „Čukarica 1911-2011“
• Nikolić Miladin, „Zuce selo pod Avalom“
• Nikolić Rista, „Okolina Beograda“
• Novaković Relja, „O nekim iščezlim selima na domaku Beograda“
• Nušić Branislav, „Stari Beograd“
• Pavlović Zvezdana, „Oronimi Srbije“
• Paunović Marinko, „Beograd večiti grad“
• Petrović Mihailo, „Kako je postao Beograd“
• Popović Bogdan, „Nastanak Profesorske kolonije u Beogradu i njeni stanovnici“
• Popović Dušan, „Srbi u Sremu do 1736/7“
• Popović Sreten, „Putovanje po Novoj Srbiji 1878-1880“
• Rudić Srđan, Antonello Biagini „Serbian-Italian Relations: History and Modern Times : Collection of Works“
• Simić Vojislav, „Staro i savremeno rudarstvo u okolini Avale“
• Skok Petar, „Etimoligijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika“
• Tomašević Milivoje, „Aura Beograd“
• Ćelap Lazar, „Zemunski vojni komunitet (1717 – 1881)“
• Ćirković Sima, „Rečnik arhaizama“
• Hrabak Bogumil, „Srednjevekovni rudnik i trg Rudišta pod Avalom“
• Cvetić Radoje, „Pinosava – podavalsko naselje“
• Cvetković Duhomir, „Velika Moštanica“
• Cvijić Jovan, „Psihičke osobine Južnih Slovena“
• Vikipedija i drugi internet izvori
• Internet stranice beogradskih opština