Haplogrupa J2 : sa osvrtom na srpske zemlje

PIŠU: Milan Radulović i Nebojša Novaković

Objavljeno: 22.10.2018. | Dopunjeno: 15.05.2021.

OPŠTE NAPOMENE:

Haplogrupa J2 nastala je iz predačke haploskupine J, kada je proistekla iz nje prije 30.000 godina, na području između istočne Anadolije na zapadu i zapadnog Irana na istoku i između Kavkaza na sjeveru i Iraka na jugu. Grana se na J2a i J2b haplogrupu. Karakteristična je za prostor Male Azije, Kavkaza i Mediterana. Može se povezati sa starim civilzacijama sa tog prostora, Asirija, Vavilon, Hetiti, Medija, te sa Feničanima, Grcima, Jevrejima. Kod Srba je J2 haplogrupa zastupljena sa 9,67%, prema podacima Srpskog DNK projekta od septembra mjeseca 2018. godine.

PORIJEKLO I MIGRACIJE

Haplogrupa J2 je nastala na prostoru Male Azije, između sjeverozapadnog Irana i istočne Anadolije, a na taj zaključak upućuje distribucija haplogrupe, te nalazi arheogenetike iz Huto pećine sa prostora sjvernog Irana datiranih u mezolit, haplogrupe J2a datiranih u period između 9119-8637 p.n.e. (Lazaridis, et al., 2016), nalazi iz Kotias Klde pećine iz Gruzije J2a datiranih u period 7940-7574 p.n.e. (Jones, et al., 2015); te nalazi sa centralnog Zagrosa u Iranu, sa nalazišta Tepe Abdul Husein haplogrupe J2b-M102 iz perioda 8205–7756 p.n.e. (Broushaki, et al., 2016).

Neolit i enolit

Kao što smo naveli, haplogrupa J2 se grana na dvije grane J2a i J2b, koje su formirane prije 27.000 godina. Obje grane su tokom neolita bile zastupljene na širokom prostoru od zapadne Anadolije do centralnog Irana, sa primarnim žarištem na Kavkazu odnosno na potezu Kavkaz-centralni Iran. S tim da neolitska J2a gravitira Anadoliji, a J2b centralnom Iranu. Na neolitskom nalazištu sa područja Jordana i centralnog Irana, a na uzorku od 44 skeleta, samo je jedan potvrđeni J2, koji je datiran u mezolit, a on je gore pomenuti J2b. Što bi značilo da J2 muškarci nisu bili u značajnijem udijelu prvih poljoprivrednika Levanta, koji su pretežno na ovom području bili E1b, T1a i G2a muškarci, dok su u Anadoliji i Evropi prvi poljoprivrednici bili dominantno G2a haplogrupe.

Kako je Kavkaz primarno žarište J2-M172 haplogrupe, očekivano nađen je uzorak i iz doba eneolita, a to je I2056, J2a-M410 star 4.546-4.466 godina (Wang, et al., 2018).

Na neolitskom nalazištu ranih farmera Barin, sjeverozapadna Turska, Marmara region nađena je J2a-Z6046 haplogrupa, nalaz datiran u period između 6.500-6.200 p.n.e. (Mathieson, et al., 2015), čime je potvrđeno neolitsko prisustvo J2a populacije na zapadu Anadolije. Krećući se prema Evropi J2a populacija je došla u Evropu u region Evbeje, Grčka, prije oko 10.100 godina, odnosno u Korintiju prije 9.300 godina, kada je počela da bilježi rast populacije, dok su je sledile populacije E1b, R1b koje su počele bilježiti rast populacije prije 7.000 godina, a J2b prije 4.000 godina (Anagnostou, 2011).

U evropskim neolitskim nalazištima J2 haplogrupa je nađena u svega par uzoraka na oko 100 ispitanih. Nađena je u sopotskoj kulturi na području Mađarske, uzorak pod šifrom I4185 datiran je u period 5.016-4.838 p.n.e. (Lipson, et al., 2017), moguće da pripada J2b grani (Genetiker, 2017), nađena je i J2a-Z6064> Y7010 takođe u sopotskoj kulturi, na području Osijeka (Slavonija), uzorak star oko 5.000 godina. U kulturi linearnotrakaste keramike (eng. LBK) koja dijelom proističe iz starčevačke kulture nađena je J2a-Z6046>Z6065>Z6050 kod dva uzorka, I5068 i I5207 datiranih u 5.500-4.500 p.n.e., sa područja Austrije (Mathieson, et al., 2017).

Dok je neolitska J2b pored gore navedenog evropskog uzorka I4185, isključivo nalažena u Iranu.

Bronzano i gvozdeno doba

Sa početkom bronzanog doba na Bliskom istoku 3.300 p.n.e. i sa intezivnim razvojem metalurgije, zanatstva, te migracijama stočarskog stanovništva ka Sredozemlju, započinje širenje J2 populacije duž Mediterana, te u južnu Aziju. Na širenje J2 populacije imale su značajan uticaj kulture sa područja Kavkaza, Majkop (3.700-3300 p.n.e.) i Kura-Arakses (3.400-2.000 p.n.e.) koja se protezala južno do istočne Anadolije i Plodnog polumjeseca, a na istoku do zapadnog Irana.

Obje kulture su najvjerovatnije imale dominantne muške linije J2a1, J1, L1, G2, a na taj zaključak upućuju istraživanja Majkop kulture iz 2018. godine (Wang, et al., 2018) na uzorku od 10 skeleta iz kojih je izvučena Y-DNK haplogrupa; od čega su dva uzorka I6268 i I6266, J2a1, starosti između 3.696-3.532 p.n.e., dok za uzorak OSS002.B0101 nisu uspijeli izvući precizniju filogenetsku poziciju, pa je zaključeno samo da se radi o pripadniku J haplogrupe. Tri uzorka su L1 haplogrupe i sva tri su iz kasnog Majkopa, kao i jedan G2a2a. Sa područja majkopske stepe nađen je jedan Q1a2 i jedan R1. Inače u stepama u Jamnoj kulturi obiluje R1b koja je važna u etnogenezi Indoevropljana i tamo nije nađena J2-M172. Dok je iz Kura-Arakses kulture uspio samo jedan uzorka i on je J1 haplogrupe.

Zasnovano na dosadašnjim saznanjima pripadnici Kura-Arakses kulture bili bi dominantno J2a1, J1-Z1828, L1b, T1a-P77 i G2a-L293 Y-DNK haplogrupa. Kako je moguće da su grčka ostrva kolonizovali potomci Kura-Arakses kulture, prvu evropsku civilizaciju Minoju na Kritu bi osnovali oni (Hay, Haplogroup J2, 2018).

Iz istraživanja (King, et al., 2008) zaključeno je da su na Kritu samo dvije haplogrupe J2a-M319 i J2a-M92 odgovarale ekspanziji iz bronzanog doba, odnosno one se mogu dovesti u vezu sa minojskom civilizacijom. Obje imaju vrijeme ekspanzije na Krit 3.100 p.n.e. Arheogenetskim istraživanjima (Lazaridis, et al., 2017) na uzorku od 3 Minojca, dva su bila J2a-M319 i jedan je bio G2a-CTS946 (Y-SNP calls for Minoans and Mycenaeans, 2017), čime je potvrđeno da je M319 osnivačka linija minojske civilizacije, dok je uzorak iz Mikene I9041 pripadnik J2a-L26 haplogrupe, bliže grane nisu identifikovane zbog poroznosti same Y-DNK.

U Anadoliji i Asiriji je očekivano nađena J2a među Hetitskom i Asirijskom populacijom, a ispitani uzorci sa šifrom MA2200-01 i MA2205 pripadaju J2a-M67 (de Barros Damgaard, et al., 2018), odnosno bližim granama Z1847>Y4036>Z467>S11842>Z6271 precizira (Rajevac, 2018). Inače Anadolija ima visoku frekvenciju i varijaciju J2a-M67 što upućuje na veliku starost grane na tom području. Nađena je i u Mađarskoj na lokalitetu Ludaš-Varju-dulo (mađ:Ludas-Varjú-dűlő) u srednjodunavskoj kulturi polja sa urnama, u malenoj Kajatis kulturi, uzorak datiran u 1270-1110 p.n.e., pa je moguće da je J2a-M67 došla u Evropu u postneolitskim migracijama iz pravca zapadne Anadolije (Gamba, et al., 2014).

Balkan je tokom bronzanog doba bio jedna od glavnih trasa kretanja J2-M172 populacije sa područja zapadne Anadolije ka Italiji, pored mediteranske rute koja će biti aktuelizovana tokom grčke kolonizacije od 8. do 6. vijeka p.n.e. i koja će biti dominantna u kolonizaciji zapadnog Mediterana zajedno sa Feničanima. Tako se linije M319, M67, M92, kao i većina drugih ispod L558 grane sa juga Italije mogu dovesti u vezu sa grčkom kolonizacijom, kao i dio linija ispod J2b-M241>Z600. Dok se dio J2a linija sa sjevera Italije mogu dovesti u vezu sa migracijama Etruraca iz zapadne Anadolije (Lidije) u Italiju. Grčku kolonizaciju Mediterana (Finocchio, et al., 2018) posebno prati J2a-L70 grana koja je prisutna na zapadnoj obali Italije kao i na jugu Francuske gdje su se nalazili grčki trgovački gradovi. Starost L70 na pomenutom području je između 2-3 hiljade godina što odgovara vremenu grčke kolonizacije.

Na istoku Mediterana na Levantu tokom ranog bronzanog doba dolazi do naglog rasta J2-M172 populacije, gdje je nađen skelet J2b-M205 haplogrupe u Jordanu, zaveden pod šifrom I1730, datiran u bronzano doba u period između 2.489-2.299 p.n.e (Rottensteiner, First ancient J2 from Iran (Mesolithic, Copper Age) and Levant (Bronze Age) – Lazaridis et al. first farmers, 2016). Zatim ERS1790732, J2b-M205 iz Sidona u Libanu, datiran u 1.600 prije nove ere (Haber, et al., 2017). Što ukazuje da su se M205 muškarci značajno proširili na Levantu već u ranom bronzanom dobu (3.300 – 2.000 p.n.e.), mada je moguće i ranije. Uzimajući u obzir ranije pomenutu studiju na 44 uzorka koja se bavila neolitskom populacijom Plodnog polumjeseca, moguće je da se već u enolitu ( 4.500 – 3.300 p.n.e.) desila ekspanzija J2b populacije sa pordučja centralnog Irana, prema Levantu.

Dok bi se širenje J2b-M241 i M205 ka Balkanu desilo negdje u periodu između 2.900-2.000 p.n.e., a zaključujući prema: studiji (Anagnostou, 2011) prema kojoj je rast J2b populacije u Grčkoj započeo oko 2.000 p.n.e., zatim gledajući po starosti balkanske grane J2b-M205>Y22059 koja je formirana 2.900 p.n.e.; te starostima sledećih M241>Z597 grana, epirske Z1296 nastale 2.300. p.n.e., te centralno-balkanske PH1602 grane koja je formirana 1.900 p.n.e., a koje ishode iz Z597 stare 4.900 godina i koja ima svoja primarna žarišta na istoku Mediterana.

Plodni polumjesec bi bio matična oblast i većine drugih evropskih grana J2b haplogrupe, s tim da bi veći dio mediteranske J2b bio rezultat trgovačkih i drugih dešavanja vezanih za civilizacije gvozdenog doba, prije svega Feničana, a kasnije tokom antike J2b se širila Evropom sa Rimskim carstvom, na šta upućuje distribucija haplogrupe, te arheogenetika. Dok bi se dominantno ruska grana J2b-M241>Y12000 sa područja sjevernog Irana širila u Morodoviju najvjerovatnije sa Skitima i turkijskim narodima.

Antika

Nosioci društvenih procesa tokom antike bili su Rimljani i Grci, pa bi se većina migracija J2-M172 populacije unutar Evrope dovodila u vezu sa njima. Za sada sa velikom sigurnošću možemo pretpostaviti da su se J2a (L70, M67, M92, M319) i J2b-M205 grane u unutrašnjosti Evrope širile sa Rimljanima. To potkrepljuju arheološki nalazi J2b-M205 iz Engleske, 3DRIF-26 (Rottensteiner, Exogenous Roman era York 3DRIF-26 is J2b1-M205 and likely Middle Easterner, 2016) iz vremena rimske imperije, te nalazi trojice rimskih građana iz Holandije N15 J2a-M67, N18 J2a-M92 i N20 J2b-M102 haplogrupe, kod kojih je nađena oprema nalik avarskoj, moguće tračkoj ili sarmatskoj konjici koja je bila u rimskoj službi (Rottensteiner, Three J2 found at Merovingian buriel site (Roman-Frankish transitional period), 2013). Kako je malo vjerovatno da su J2 muškarci bili prisutni u sarmatskoj populaciji, dok su sa druge strane u istočnoj Trakiji prisutni sa oko 26% mogli bi precizirati da je u pitanju tračka konjica.

Što se tiče istočnog Mediterana, Levanta, zapadne Azije, kretanja su jasna i ona se vezuju za civilizacije sa tog područja, pa tako za dominantan broj J2a linija u Iranu i južnoj Aziji postoje mogući odgovori i oni su obično vezani za neolitske ili kasnije procese iz bronzanog doba, dok jedino za prisustvo J2a-M92 u Iranu nije moguće dati precizniji odgovor. Naime, prema istraživanju (Grugni, et al., 2012) starost J2a-M92 u Iranu je 1.300±1.300 godina, što može na prvi pogled upućivati na dešavanja iz ranog srednjeg vijeka, ratove ili trgovinu Istočnog rimskog carstva sa Persijom. No J2a-M92 je prisutna i u Kini u Sinkjangu, u regionu Kerija koji se nalazi na starom Putu svile gdje čini 25% populacije, od ukupno 220.000 ljudi koliko ima region. U susjednoj oblasti Lopnura prisutne su i sledeće grane J2a haplogrupe: J2a1-L26 (43.75%) bliže grane nisu navedene i J2a2-L581 (14.06%) (Shuhu, Yilihamu, Bake, Bupatima, & Matyusup, 2018). Sve ove informacije upućuju na kretanje antičkih trgovaca koji su povezivali Kinu sa Evropom. Kako se Iran nalazi na ovom drevnom putu možda bi prisustvo M92 bilo posledica tih antičkih procesa, te bi u ranom srednjem vijeku J2a-M92 doživjela osnivački efekat, no zasada preciznije odgovore na ovo pitanje nije moguće dati.

SNP MUTACIJE

Haplogrupu J2 definiše snip M172; ona se dijeli na dvije velike grane J2a i J2b:
• J2a definišu sledeće SNP mutacije: M410, L152, L212/PF4988, L559/PF4986;
• J2b definišu sledeće SNP mutacije: M12, M102, M221, M314.

MAPE RASPROSTRANJENOSTI

Karta 2: Milan Radulović, CC BY-SA 3.0

Karta 4: Aleksandar Mitrović i Nebojša Novaković, CC BY-SA 3.0

STABLO

PODGRUPE I ZASTUPLJENOST

Haplogrupa J2-M172 je najzastupljenija kod mediteranskih naroda, Grka, Jevreja, Turaka i Italijana. Procentualno gledano najzastupljenija je kod: Inguša 89%, Čečena 55%, Azera 30%, Jermena 27%, Gruzina 27%, Turaka 24%, Grka 23%, Iračana-Arapi 20%, Italijana 19%, Albanaca 19%, Sirijaca-Arapi 17%, Bugara 15%, Jordan 13-15%.

Izraženo u procentima u Evropi je najzastupljenija u: Grčkoj 23%, Italiji 19%, Albaniji 19%, Bugarskoj 15%, BJRM 12%, Austrija 12%, srpske zemlje 9,67%, Portugalija i Španija 9%, Francuska 7%, Hrvatska 6,3%.

Sledeće grane gravitiraju:

J2-M410> PF4610>L26> PF5087> PF5160>

• J2a-L24 je široko rasprostranjena grana koja je prisutna od južne Azije na istoku, do Britanije i Evrope na zapadu.
  • J2a-L25 ima tri grane, od kojih su F3133 i Z438 najbronije.
    • F3133 gravitira zapadnoj Aziji, Persiji, nizvodna grana Y14699 Turcima.
    • Z438 je grana iz koje ishodi L70, prisutna je u svim zemljama nekadašnjeg Rimskog carstva, takođe žarišno prisutna u svim regijama grčke kolonizacije.
    • PF5366 je prisutna u istočnoj Evropi i Mediteranu.
  • J2a-PF5197 prisutna od arapskih država do Evrope.
    • PF5172 gravitira Arabijskom poluostrvu, prisutna i u Anadoliji.
      • PF5169 prisutna od južne Azije i Kine, turkijskih naroda do istočnog Mediterana, sa koncentracijom u Arabiji.
      • YSC0000253 južna Azija i Arabija, turkijski narodi.

J2-M410> PF4610>L26> PF5087>PF5116>PF5119>

• J2a-L558 je mediteranska grana koja se dijeli na Y5014>M319 i M67.
  • Y5014 gravitira Grčkoj.
    • M319 često se sreće u Grčkoj, svojstvena je za Krit, osnivačka je linija minojske civilizacije.
    • Y5014 sreće se u centralnoj Evropi i Francuskoj.
  • M67 je jedna od najvećih mediteranskih grana, na Kavkazu je najčešća grana J2a.
    • Y4036 je mediteranska grana.
    • Z7671 se najčešće sreće na Kavkazu.
    • Z500 je mediteranska grana koja se dijeli na Y6240 i M92.
  • J2-Z6065 gravitira Levantu i jugozapadnoj Aziji.
    • Y13341 sreće se na Levantu u Jermeniji i Evropi.
    • Y7687 gravitira zapadnoj Aziji i Persiji, dijeli se na Y9268 i M47.

J2-M410> PF4610>L26> Z6064>

• Z39762 gravitira Arabijskom poluostrvu.
• Z6055 raširena je od Indije i Pakistana do Britanije.
  • Z6057> Y7013>Y28259 Pirinejsko poluostrvo, Mediteran.
  • Z6057> Y7013>Y28259 južna Azija, dijeli se na:
    • M68 koja je karakteristična za južnu Aziju.
    • Y13128 južna Azija i istočni Mediteran, Britanija.

J2-M410> PF4610>Z6046>

• Z6050 sreće se na prostoru od Evrope do južne Azije.
  • Y31775 gravitira južnoj Aziji.
  • S15572 gravitira Evropi.
• Y12379 ima težnju ka Gruziji i Kavkazu.

J2-M410> PF4610> PF5008>

• L581 raširena je od Plodnog polumjeseca, duž istočnog Mediterana, sreće se i u Indiji i Kini i kod turkijskih naroda.

  J2-M102

• J2b se dijeli na dvije grane Z1825 i M205, obje gravitiraju Mediteranu i Plodnom polumjesecu, sreću se i u Persiji.

J2-M102>M205

M205 raširena je od Levanta do Evrope, a ima ih i u sjevernom Iranu; primarna žarišta su na Levantu. Najveću procentualnu zastupljenost u populaciji bilježi kod Srba i kiparskih Grka. Nizvodno se grana na PF7321 i Y64012.

• PF7321 je najbrojnija, gravitira Levantu, a srećemo je širom istočnog Mediterana. Grana se na: Y45447 koja je raširena na Arabljanskom poluostrvu i na CTS1969 koja teži istočnom Mediteranu, a sreće se i u Jermeniji, Engleskoj, Španiji.
  • CTS1969>Y22075 prisutna je na prostoru od Levanta do Balkana i Francuske. Grana se na dvije grane, Y128487 i Y22059.
    • Y22059 je karakteristična za Srbe, još se sreće kod Bugara, Grka, Italijana, Rumuna i Mađara, a formirana je prije 4.900 godina. Svoju demografsku ekspanziju i osnivački efekat doživljava na prostoru srednjovjekovne Srbije prije oko 1.200 godina.

J2-M102> Z1825>

• Z2453 gravitira Levantu i istočnom Mediteranu.
• M241 je najbrojnija grana J2-M102, karakteristična je za Mediteran, a sreće se i u južnoj Aziji najčešće kroz granu Z2432.
  • Z2432 raširena je u južnoj Aziji, Indiji i Pakistanu, u malo broju i u Šri Lanci.
  • L283 Raširena je duž Mediterana, prisutna širom Evrope, sa jačim prisustvom u istočnoj Evropi.
    • Z600>Z585 je najbrojnija. Dijeli se na YP113 koja gravitira Italiji i na Z615> Z597 granu.
    • Z600> YP157 gravitira Italiji.

J2-M102>Z1825>M241>L283>Z600>Z585>Z615>Z597>Z2507

• Y15058 sreće se duž Mediterana, i na sjeveru Evrope.
  • Z38240 dijeli se na dvije grane:
    • CTS6190 zastupljena na Mediteranu i Smolenskoj oblasti, Rusija.
    • PH1602 raširena od Bugarske i Srbije do centralne Evrope.
  • Z40052 teži sjeveru Evrope.
• Z638 Mediteran.
  • Z1296 se dijeli na Y20899 i Z1297.
    • Y20899 najzastupljenija kod Albanaca.
    • Z1297 grana se na, Y27522 koja je raširena diljem Evrope, a gravitira Trakiji.

J2-M102> Z1825>M241>L283>Z600>Z585> Z615> Z597> Z2507>Z368>Z1296>Z1297> Z1295  

• Z631 raširena diljem Evrope, a njena nizvodna grana Y12000 koja je stara 2.400 godina karakteristična je za Morodoviju u Rusiji.
• Y21878 Mediteran i Bugarska.

STARI NARODI

Haplogrupa J2 se može sasvim pouzdano povezati sa starim narodima Anadolije i njihovim državama, Hetitima, Lidijcima, Likijcima, Mizima, Jermenima i ostalim, te sa drugim mediteranskim narodima Feničanima, starim Grcima i Jevrejima, ali i sa Persijancima.

Grci

Za Grke su karakteristične sledeće J2a linije, L70, M67, M92, M319, te J2b linije nizvodno od M241>Z600, a koje srećemo i u Grčkoj Salentini (grad), centralnoj i sjevernoj Italiji i J2b-M205 koje često srećemo na Kipru, na jugoistoku Grčke i u južnoj Italiji (Magna Graecia) .

Jevreji

Od 25% J2-M172 kod Jevreja, nešto više od pola (54%) otpada na linije J2a-M67 (27%) i J2a-M92 (27%), s tim da 70% od M92 pripada Z8096>Y20051>L556. Srećemo još i J2a-L25>L70, J2a-L25>PF4888, a od J2b linija mahom su Z2453 i M241 (Jewish DNA Project, 2018).

Persija

U Persiji (Iran) J2-M172 čini 23% populacije. Kako je južna i centralna Azija dobrim dijelom oslonjena na Iran zajedno sa Arabijom, pomenute cjeline su imale fluktuaciju stanovništva sa Persijom, za razliku od Anadolije koja nema takvu bliskost sa Iranom. Tako su sledeće J2a linije izraženo zastupljene u Iranu, F3133, PF5169, Z6064>M68, Z6065, M47, te od J2b linija M205 vrlo vjerovatno grane Y45447, te J2b-M241>Z2432.

Romeji (Vizantinci)

Romeji su sasvim izvjesno dominantno bili J2, a na to upućuje rad (Cinnioğlu, et al., 2004) gdje je u regiji jedan, odnosno u istočnoj Trakiji i sjeverozapadnoj Turskoj čak 30% populacije J2, od čega je pola M67 i M92 haplogrupe.

Turkijski narodi

U etnogenezi turkijskih naroda učestvovale su gledajući arheogenetske nalaze iz Turkmenistana, Kazakstana i juga Rusije, J2a-L25>F3133>Y14699, J2a-L26>PF5160>YSC0000253 i J2a-PF5008>L581>PF4993, te gledajući prema rezultatima (Turkic World, 2018), J2a-L26>PF5160>Z7314>PF5169, J2a-PF5008>L581>PF4993, J2a-PF5008>L581>PF4993>Y36579, J2b-M241>Y12000 i gledajući prema haplogrupama iz Sinkjanga J2a-PF5008>L581.

Dakle, sledeće linije možemo sa sigurnošću povezati sa turkijskim narodima: J2a-PF4993, J2a-F3133>Y14699, J2a-PF5160>(PF5172, PF5169), te J2a-YSC0000253 i djelimično J2b-M241>Y12000.

Balkan

Na Balkanu su haplogrupe J2b-M241, J2b-M205>Y22059 i J2a-L70 učestvovale u etnogenetskim procesima predslovenske populacije. Linije J2b-M241 se mogu dovesti u vezu sa ilirskom populacijom, a na taj zaključak nas upućuje starost grana i njihova varijacija i frekvencija na Balkanu, te nalazi arheogenetike koja je potvrdila prisustvo J2b-M241 u ranom bronzanom dobu na Balkanu. Dok se J2a-L70 može povezati sa kasnijim grčkim i/ili rimskim stanovništvom.

Romejski J2-M410> L25> Z438>Z387>L70

Najveća koncentracija J2a-L70 na prostoru srpskih zemalja je na jugoistoku Srbije, što i ne čudi s obzirom na značaj Niša i okruga u vrijeme Rimskog carstva i Romanije (Istočno rimsko carstvo) kao urbanog rimskog centra. Ova haplogrupa u Evropi prati grčku kolonizaciju i rimsku državu.

Kriči J2b-M205> PF7321>CTS1969>Y22075>Y22059

Snažno žarišno prisustvo J2b-Y22059 haplogrupe na području Drobnjaka, Potarja, Polimlja i u Krajini, sa rezultatom Kričaka (prezime) i rezultatom roda Krički iz sela Kričke kraj Drniša, potvrđuje da je Y22059 grana predslovenskog plemena Kriča koji je zauzimao teritoriju između rijeke Tare na jugu i rijeke Lim na sjeveru, no to ne znači da su svi balkanski J2b-Y22059 iz kričkog plemena. O imenu Kriča postoje nekoliko teorija (Demić, Kriči – tragom izgubljenog plemena (drugi dio), 2017) grčka, ilirsko-tračka i srpska. Grčka teza se zasniva na mogućem preobražaju riječi grčki u krički; tračka teorija od riječi krisio, odnosno ilirske krusi, što znači crnomanjasti, dok srpska dolazi od toga što je njihov govor ličio na kričanje, ili zato što su tokom bitke ispuštali glasne krike.

Po narodnom predanju koje je zabilježio istoričar Andrija Luburić (Luburić, 1930), Kriči su se sa prodorom srpskih plemena iz pravca Bosne na područje Hercegovine sukobili sa njima. Starosjedioce je predvodio Sumor i oni su se nakon velike bitke koja se desila na području Nevesinja i u kojoj je Sumor poginuo dijelom povukli prema današnjoj Foči. Nakon dolaska Slovena na Balkan učestvovali su u etnogenezi Srba; demografska ekspanzija Kriča se desila prije 1.200 godina, zaključujući prema NZP računici sa (YFull, 2018), Nevski 8 i računici odstupanja od modala.

Sa dolaskom Drobnjaka na Jezera tokom srednjeg vijeka, Kriči su se sukobili sa njima. Inače u narodnom predanju ostalo je sjećanje da je na drobnjačkom zemljištu počela borba protiv Grka. Pošto su Kriči dali žestok otpor, Drobnjacima su u pomoć priskoličili Onogoštani, Banjani, Riđani i Rudinjani, te su Kriče potisli prema planini Kučajevici, gdje su izazvali pomor među njima. Docnije su se Kriči iskupili u Foči i preko Pive od strane Durmitora udarili na Drobnjake, ali su ih ovi dočekali. Borbe između Drobnjaka i Kriča bile su dugotrajne i iscrpljujuće, a na kraju je rezultat ovih borbi bio prebacivanje Kriča na desnu obalu Tare, pisao je Luburić (Luburić, 1930).

Cuce i Pješivci J2a-M92>Z8096>S8230>Z38463

Porijeklo srpskih plemena Cuca i Pješivaca za sada nije do kraja razjašnjeno. O mogućem porijeklu genetičkog roda Cuce i Pješivaci postoje tri radne teze, a one su: starobalkanska, grko-romejska i italijanska.

Italija je država sa najvećom koncentracijom i varijacijom (raznolikom) J2a-Z38463, grana je formirana prije 4.200 godina i ishodi iz S8230 koja je formirana prije 6.100 godina. Potvrđene pripadnike S8230 srećemo pored Italije, koja je bazna teritorija, i u Francuskoj, Njemačkoj-Saksoniji, te kod Jermena (YFull, 2018).

Za S8230 mišljenja je (Hay, Migrations to Bronze Age Italy, 2017) da je formirana na Bliskom istoku, te da je sa ekspanzijom Kura-Arakses kulture migrirala u Grčku i Italiju. Iz čega proističe da je Z38463 formirana na potezu Grčka-Italija. Najbliži haplotipovi srpskom i potvrđeni Z38463 su iz Italije.

Grana Z38463 je prisutna u primorskim krajevima srpske zemlje, preciznije ona se sreće na potezu Ston-Gacko-Pješivci-Boka kotorska-Skadarsko jezero, sa Katunskom nahijom i Bokom kotorskom kao žarišnim centrom, odakle najveći broj migracija srpske Z38463 ishodi. Najveća frekvencija i varijacija od 15. do 19. vijeka u srpskim zemljama bila je u plemenima Cuce i Pješivci. Demografsku ekspanziju započinju prije oko 840 godina, pri vjerovatnoći od 90% računajući prema Nevski 8 računaču.

Starobalkanska teza

Vjerovatno su i J2a-M92>Z38463 učestvovali u etnogenetskim procesima predslovenskog stanovništva Balkana, jer se ne mogu direktno povezati sa poznatim migracijama iz srednjeg i novog vijeka smatra (Vukićević, 2018).

Rod Cuce i Pješivci prisutan je i u centralnom dijelu Balkana u Povardarju gdje je sudeći po STR markerima najvjerovatnije prisutna i druga varijacija Z38463 različita od srpske. Prema predanjima testiranih, njih 4/5 navodi da su se doselili u Crnu Goru iz kosovske oblasti tokom 15. vijeka, dok se 1/5 smatra starosjediocima Zete. Što sa jedne strane može upućivati na konkluziju da je centralni Balkan bio matična oblast roda u predslovenskom periodu ili je prisustvo Z38463 u centralnom-istočnom Balkanu posledica širenja srpske države tokom srednjeg vijeka. U Trakiji je J2a-M92 prisutan sa 5,76%, odnosno u kombinaciji sa uzvodnim M67 14% od cjelokupne populacije što u izvjesnoj mjeri podupire tezu.
Sa druge strane, oko 20% testiranih iz genetičkog roda Cuce i Pješivci su prema raznim kazivanjima i porodičnim predanjima potomci starinačkog i/ili predslovenskog stanovništva Crne Gore, naroda/plemena poznatog pod imenom Španji.

Španji su, prema narodnom predanju iz Crne Gore, predslovenski narod koji je bio nastanjen na području Pješivaca, Bjelopavlića i Cuca. Predanja o Španjima su raznolika u pogledu njihovog porijekla. Često se navode zajedno sa Kričima i Matarugama, ali se poistovjećuju i sa Grcima i Rimljanima. Njihovo ime ishodi smatra (Bešić, Garašanin, & Kovačević, 1967) iz starogrčke riječi σπανος, Σπανος-Spanios u značenju ćelav, odnosno golobrđanin. O starosjediocima Cuca zapisao je sledeće akademik Jovan Erdeljanović: Još je vredno na ovom mestu pomenuti, da „stari narod“ (najstarije, presrpsko stanovništvo) zovu u Cucama: Španje, Matuzoli, a dosta često i Grci. – (Erdeljanović, 1926, 1978, str. 705)

Grko-romejska teza

Ovu tezu zasnivamo na matičnoj oblasti koja se nalazi u primorju, na potezu Ston-Boka-Skadarsko jezero; i na jedanom grčkom haplotipu koji je udaljen od srpskog ±2.300 godina bazirano na računici Y67 i Y-Utility kalkulatoru (stopi mutacije prema FTDNA i vjerovatnoći od 95%). To je vrijeme kada su Grci na Jadranu osnovali niz kolonija.

Grci su osnovali gradove: Salona 7. vijek p.n.e.; Epidaur 6. vijek p.n.e.; Budva, Hvar, Vis, Korčula u 4. vijeku p.n.e.; Trogir 3. vijek p.n.e. i druge. Što potkrepljuje tezu u uzvjesnoj mjeri.
Bliskost sa italijanskim haplotipovima bi objasnili fluktuacijom stanovništva juga Italije-Velike Grčke sa primorjem. Kasnije za vladavine Rima ovo je stanovništvo romanizovano, te se širilo Evropom i Malom Azijom sa rimskom državom.

Italijanska teza

Kao što smo ranije naveli SNP potvrđene S8230 srećemo u sledećim zemljama: Italiji, Njemačkoj, Francuskoj i Jermeniji.

Najbliži haplotip srpskom i potvrđenog Z38463 srećemo u južnoj Italiji u Kampanji, starost veze je prema proračunu baziranom na Y37, Nevgen 8 i Y-Utility računaču ±900 godina do zajedničkog pretka.
Sledeći bliski haplotip je iz Katara i on je udaljen ±1.000 godina, prema proračunu baziranom na 67 markera. Testirani nije radio SNP za potvrdu S8230 grane, pa je rezultat u određenoj mjeri upitan.
Bazirano na haplotipovima sa 37 i 67 markera koji nisu radili SNP za Z38463 granu, srodnike genetičkog roda Cuce i Pješivci na udaljenosti od 1.600 do 2.300 godina prema proračunima baziranim na Y-Utility kalkulatoru (stopi mutacije prema FTDNA i vjerovatnoći od 90%) srećemo najčešće u Italiji. Dok je po jedan haplotip nađen u Grčkoj, Ujedinjenim Arapskim Emiratima i Norveškoj.

Kako je bazna/matična teritorija S8230 Italija i kako je najbliži i ujedno i potvrđeni Z38463 iz Italije, te kako je kompletna uzvodna linija M92 u arapskim zemljama prisutna do 1%, onda bi genetički rod Cuce i Pješivci porijeklom bio iz Italije, te bi se na Balkanu najkasnije pojavio u 12. vijeku, kada dolazi do ekspanzije cucko-pješivačke grane.

STARA DNK

Do sada najstariji uzorak J2 je J2a sa sjevera Irana iz Hotu pećine, datiran u mezolit, sa centralnog Zagrosa u Iranu, J2b sa nalazišta Tepe Abdul Husein iz perioda 8205–7756 p.n.e., zatim uzorak iz Gruzije iz Kotijas Klde pećine. U tekstu ispod navešćemo najznačajnije J2 uzorke.

Nađena je u neolitskoj Anadoliji, J2a-PF4610>Z6046>Z6048 (xZ6050), te u neolitskoj Evropi u Osijeku u kulturi Sopot J2a-PF4610>L26>Z6064>Z6055>Z6057>Y7013>Y7010>Y13128*, u Mađarskoj J2a-PF4610>L26>Z6064>Z6055 i Austriji J2a-PF4610>Z6046>Z6050 (xS15572,Y31775) i u Iranu, precizira (Rajevac, 2018). Dakle nađena je u svega par uzoraka.

Što se tiče bronzanog i gvozdenog doba, J2-M172 su nađeni u Majkop kulturi sa Kavkaza, minojskoj i mikenskoj civilizaciji J2a-M319 i J2a-L26, te kod Hetita i Asiraca J2a-M67, u Iranu očekivano, u Turkmenistanu je nađena J2a-L24 na lokalitetu Namazga Tepe, na Levantu su nađeni uzorci J2b-M205 u Libanu i Jordanu. U Evropi bronzanog doba nađena je J2a-M67>Z30677 u Mađarskoj, Kajatis kultura. U primorju je nađena J2b-M241> Z600> Z2507>Y15058 ( J2-M172 Haplogroup Research, 2018).

Od uzoraka iz antike navešćemo, Tračana J2a-L26>PF5087>PF5160>PF5197 iz današnje Bugarske (Genetiker, 2015), Ostrogota sa Krima koji je J2a-M67>Z500, datiran u 4. vijek nove ere (Rajevac, 2018). Rimljane, J2b-M205 iz Engleske, te J2b, J2a-M67 i M92 iz Holandije o kojima je bilo već riječi.

POZNATE LIČNOSTI

Ilija Birčanin, knez Podgorske knežine Valjevske nahije. Posečen je u Seči knezova krajem januara 1804. godine u Valjevu. Birčani iz Suvodanja kraj Valjeva pripadaju haplogrupi J2b-M205>Y22059.

Aceto
Plemićka porodica sa juga Italije, koja ima titulu još iz normanskog perioda, odnosno od Ruđera I Sicilijanskog. Prema rezultatu sa FTDNA (J2b-M102 – Project, 2018), porodica Aceto sa Sicilije pripada haplogrupi J2b-M205.

Mikeladze
Plemićka gruzijska porodica iz Imeretija, centralna Gruzije. Prvi se put pominju 1325. godine kao plemstvo. Prema rezultatu sa (Russian Nobility, 2018) i našem predviđaču Nevgenu, oni su J2a-M92 haplogrupe, a to nam potvrđuje i DYS425=0.

Palen
Plemićka su porodica Rusije, Švedske i Estonije. Porijeklom su iz Pomeranije, čiji prvi pomen datira iz 1290. godine. Haplogrupa J2a-M67>Z7671>Y22041(CTS4304) (Swedish Nobility DNA Project, 2018). Od ove porodice su Petar fon der Palen i Petar Petrovič Palen.

Petar fon der Palen
Petar fon der Palen (1745-1826) bio je ruski grof, vojskovođa, general konjice, vojni gubernator Sankt Peterburga, veliki kancelar Malteškog krsta, vojni inspektor, glavni direktor pošta, član Kolegijuma inostranih poslova. Glavni je zavjerenik u ubistvu imperatora Pavla I Petroviča. Haplogrupa J2a-M67>Z7671>Y22041.

Petar Petrovič Palen
Petar Petrovič Palen (1778-1864) bio je ruski plemić, grof i general carske vojske. Učestvovao je u ubistvu imperatora Pavla I Petroviča. Učesnik je Rusko-turskog rata (1828—1829), a kasnije je bio ambasador Rusije u Francuskoj (1835-1841). Haplogrupa J2a-M67>Z7671>Y22041.

Earl od Eglintona
Nasledna titula glavara plemićkog škotskog bratstva Montgomeri. Prvi grof od Eglintona bio je Hju Montgomeri (1460-1545). Pripadaju haplogrupi J2a-L26>Z6064>Y7010>Y22056 (Montgomery Project, 2018).

Arsenije III Čarnojević
Arsenije III (Bajice, Cetinje, 1633. – Beč, 27. oktobar 1706) je od roda Martinovića iz Bajica, a koji su od bratstva Orlovića iz Cuca. Haplogrupa Orlovića iz Cuca je J2a-M92>S8230>Z38463. Bio je arhiepiskop pećki i patrijarh srpski od 1674. do 1690. godine i potom crkveni poglavar pravoslavnih Srba u Habzburškoj monarhiji od 1690. do 1706. godine. Arsenije Čarnojević je bio treća najznačajnija figura u istoriji SPC posle svetog Save, osnivača autokefalne Srpske crkve (1219) i Makarija Sokolovića prvog srpskog patrijarha posle obnavljanja Pećke patrijaršije 1557.

Fridrih Engelhorn
Fridrih Engelhorn (1821-1902) bio je njemački industrijalac i osnivač BASF-Badenska fabrika anilina i sode. Prema (J2a-M67 (J-M67 or former J2a4b) Project, 2018) pripada haplogrupi J2a-M92>PF7412>Z515.

Jovan Popl
Jovan Popl (1925-2004) bio je hemičar, dobitnik Nobelove nagrade za hemiju za doprinos u oblasti kvantne hemije. Pripada haplogrupi J2b-M205>YP13 (The Pople family of High Ham, Somerset, England, 2017).

Branko Bogunović
Branko Bogunović (1911-1945) je pripadnik i vojvoda Jugoslovenske vojske u otadžbini. Za vrijeme Drugog svjetskog rata bio je pomoćnik komandanta Dinarske divizije Momčila Đujića i komadant korpusa. Predvodio je napad na Bosansko Grahovo 27. jula 1941. godine, na dan koji će se kasnije imenovati kao početak NOB-a aka partizanski ustanak u BiH. Zbog svojih ratnih podviga, dobio je od Srpske pravoslavne crkve „Svetog Petra“ u Donjem Tiškovcu staro i veoma prestižno odijelo vojvode Milovana Pavasovića iz ustanka 1715. godine. Haplogrupa J2a-M92>S8230>Z38463.

Mile Dupor
Mile Dupor (1905-1981) bio je astrolog i pisac astrološke i srodne literature sa filosofsko mističkom tematikom. Haplogrupa Dupora je J2b-M205>Y22059.

Nenad Peruničić
Nenad Peruničić rođen je u Pljevljima, 1. maja 1971. godine. Čuveni je srpski rukometaš. Selektor je Crvene Zvezde i reprezentacije Srbije. Sa reprezentacijom Jugoslavije osvojio je bronzanu medalju na Svetskom prvenstvu u rukometu 1999. godine u Egiptu. Poznat po nadimku Terminator, koji je dobio zahvaljujući svojoj korpulentnosti, razornom šutu i agresivnoj igri u napadu. Haplogrupa J2b-M205>Y22059.

Milić od Mačve
Milić Stanković aka Milić od Mačve (1934-2000) bio je jedan od najpoznatijih srpskih slikara 20. vijeka. Diplomirao je na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu. Bio je član Mediala. Svoja umjetnička djela predstavljao je širom svijeta. Na njegovim slikama dominiraju lebdeći balvani, zatim užarene lopte i sante leda. Čuveni srpski psihijatar Veselin Vesko Savić u predgovoru autobiografije slikara Milića Stankovića napisao je: „Za Milića od Mačve sam oduvek bio siguran da je lud, ali genijalno lud, i stoga mogu uvek izdati uverenje da je čisti genije“. Haplogrupa J2b-M205>Y22059.

Slobodan Samardžić
Slobodan Samardžić je rođen 10. marta 1953. godine, porijeklom je od bratstva Samardžića iz Krivošija. Doktor je političkih nauka, profesor na Fakultetu političkih nauka u Beogradu i narodni poslanik u Skupštini Republike Srbije. Bio je ministar za Kosovo i Metohiju u drugoj vladi dr Vojislava Koštunice u periodu od 2007. do 2008. godine. Haplogrupa Samardžića sa Krivošija je J2a-M92>Z8096>S8230>Z38463.

Nasim Nikolas Taleb
Nasim Nikolas Taleb rođen 1960. godine, libanski je esejista i pisac. Njegova knjiga Crni labud, proglašena je od strane Sandej tajmsa za jednu od dvanaest najuticajnijih knjiga u svijetu od Drugog svjetskog rata. Haplogrupa J2b-M205 (Descendants of haplogroup IJ-M429, 2017).

Adam Sandler
Adam Sandler je američki glumac jevrejskog porijekla, rođen 9. septembra 1966. godine. Poznat je po filmskim komedijama kao što su: Hepi Gilmor, Vodonoša, Gospodin Dids i Bez ljutnje molim. Haplogrupa J2a-M67>Z30390 (Hay, Actor Adam Sandler may belong to Y-haplogroup J2a1, 2017).

Ben Aflek
Bendžamin Aflek je američki je glumac, rođen 15. avgusta 1972. Poznate filmske uloge su u filmovima Armagedon, Perl Harbor, Argo, Iščezla, Betmen protiv Supermena: Zora pravednika i Liga pravde. Haplogrupa J2a-M319 (J2-M172 Project, 2018).

Članak možete preuzeti u PDF formatu OVDE.

Literatura:

1. J2-M172 Haplogroup Research. (2018, February 28). I4331 Checked Y-SNPs. Retrieved from J2-M172 Haplogroup Research: https://docs.google.com/spreadsheets/d/1pJeiAQX5PleDhTznupb-TLW7xp1G9OD9_uy-gWmhiq4/edit#gid=0 and https://j2-m172.info/2018/02/y-snp-analysis-of-i4331-j2b2a-l283-bronze-age-croatia-mathieson-et-al-2018/
2. Anagnostou, P. (2011). The Genetic Signature of Neolithic in Greece. Bologna: University of Bologna.
3. Battaglia, V., Fornarino, S., Al-Zahery, N., Olivieri, A., Pala, M., Myres, N. M., & Semino, O. (2008). Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in southeast Europe. European Journal of Human Genetics, 820-830. doi:10.1038/ejhg.2008.249
4. Broushaki, F., Thomas, M. G., Link, V., López, S., van Dorp, L., Kirsanow, K., . . . al., e. (2016). Early Neolithic genomes from the eastern Fertile Crescent. Human Genetics. Science. doi:10.1126/science.aaf7943
5. Cinnioğlu, C., King, R., Kivisild, T., Kalfoglu, E., Atasoy, S., Cavalleri, G., . . . Underhill, P. (2004). Excavating Y-chromosome haplotype strata in Anatolia. Human Genetics, 127-148. doi:10.1007/s00439-003-1031-4
6. de Barros Damgaard, P., Martiniano, R., Kamm, J., Moreno-Mayar, J. V., Kroonen, G., Peyrot, M., . . . al., e. (2018, May 9). The first horse herders and the impact of early Bronze Age steppe expansions into Asia. Science. doi:10.1126/science.aar7711
7. Descendants of haplogroup IJ-M429. (2017, December 26). J2: Nassim Nicholas Taleb. Retrieved from Descendants of haplogroup IJ-M429: https://haplogroupijm429.wordpress.com/2017/12/26/j2-nassim-nicholas-taleb/
8. Eupedia. (2017, June). Distribution of European Y-chromosome DNA (Y-DNA) haplogroups by country in percentage. Retrieved from Eupedia: https://www.eupedia.com/europe/european_y-dna_haplogroups.shtml
9. Finocchio, A., Trombetta, B., Messina, F., D’Atanasio, E., Akar, N., Loutradis, A., . . . Novelletto, A. (2018, May 10). A finely resolved phylogeny of Y chromosome Hg J illuminates the processes. Scientific Reports. doi:10.1038/s41598-018-25912-9
10. Gamba, C., Jones, E. R., Teasdale, M. D., McLaughlin, R., Gonzalez-Fortes, G., Mattiangeli, V., & al., e. (2014, October 24). Genome flux and stasis in a five millennium transect of European prehistory. Nature Communications. doi:10.1038/ncomms625 7
11. Genetiker. (2015, September 1). More Y-SNP calls from Iron and Bronze Age Bulgaria. Retrieved from Genetiker: https://genetiker.wordpress.com/2015/09/01/more-y-snp-calls-from-iron-and-bronze-age-bulgaria/
12. Genetiker. (2017). Y-SNP calls for I4185. Preuzeto sa Genetiker: https://genetiker.wordpress.com/y-snp-calls-for-i4185/
13. Genetiker. (2017, August 3). Y-SNP calls for Minoans and Mycenaeans. Retrieved from Genetiker: https://genetiker.wordpress.com/2017/08/03/y-snp-calls-for-minoans-and-mycenaeans/
14. Grugni, V., Battaglia, V., Hooshiar Kashani, B., Parolo, S., Al-Zahery, N., & al., e. (2012, July 18). Ancient Migratory Events in the Middle East: New Clues from the Y-Chromosome Variation of Modern Iranians. PLOS ONE. doi:10.1371/journal.pone.0041252
15. Grugni, V., Raveane, A., Mattioli, F., Battaglia, V., Sala, C., Toniolo, D., . . . Semino, O. (2018). Reconstructing the genetic history of Italians: new insights from a male (Y-chromosome) perspective. Annals of human biology, 44-56. doi:10.1080/03014460.2017.1409801
16. Haber, M., Doumet-Serhal, C., Scheib, C., Xue, Y., Danecek, P., Mezzavilla, M., & Youhanna, S. (2017, July 1). Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences. The American Journal of Human Genetics. doi:10.1016/j.ajhg.2017.06.013
17. Hay, M. (2017, February 2). Actor Adam Sandler may belong to Y-haplogroup J2a1. Retrieved from Eupedia: https://www.eupedia.com/forum/threads/33598-Actor-Adam-Sandler-may-belong-to-Y-haplogroup-J2a1
18. Hay, M. (2017, February 22). Migrations to Bronze Age Italy. Retrieved from Eupedia: https://www.eupedia.com/forum/archive/index.php/t-33622.html
19. Hay, M. (2018, September 28). Haplogroup J2. Retrieved from Eupedia: https://www.eupedia.com/europe/Haplogroup_J2_Y-DNA.shtml
20. J2a-M67 (J-M67 or former J2a4b) Project. (2018, October 5). J2a-M67 (J-M67 or former J2a4b) Project. Retrieved from Family Tree DNA:: https://www.familytreedna.com/public/J2a4b?iframe=ycolorized
21. J2b-M102 – Project. (2018, October 5). J2b-M102+. Retrieved from Family Tree DNA: https://www.familytreedna.com/public/m102/default.aspx?section=yresults
22. J2-M172 Haplogroup Research. (2018). Scientific Papers:Ancient J/J2 DNA. Retrieved from J2-M172 Haplogroup Research: https://j2-m172.info/links/scientific-papers/
23. J2-M172 Project. (2018, October 10). J2-M172 Project. Retrieved from Family Tree DNA: https://www.familytreedna.com/groups/j2-m172/about/background
24. Jewish DNA Project. (2018, October 4). Jewish DNA Project – Y-DNA Classic Chart: J2a4&J2b2 (M12). Retrieved from Family Tree DNA: https://www.familytreedna.com/public/JewishDNAProject?iframe=yresults
25. Jones, E. R., Gonzalez-Fortes, G., Connell, S., Siska, V., Eriksson, A., Martiniano, R., & al., e. (2015, November 16). Upper Palaeolithic genomes reveal deep roots of modern Eurasians. Nature Communications. doi:10.1038/ncomms9912
26. King, R. J., Ozcan, S. S., Carter, T., Kalfoğlu, E., Atasoy, S., Triantaphyllidis, C., . . . Underhill, P. A. (2008). Differential Y‐chromosome Anatolian Influences on the Greek and Cretan Neolithic. Annals of Human Genetics, 205-2014. doi:10.1111/j.1469-1809.2007.00414.x
27. Lazaridis, I., Mittnik, A., Patterson, N., Mallick, S., Roland, N., Pfrengle, S., . . . al., e. (2017). Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans. Nature. doi:10.1038/nature23310
28. Lazaridis, I., Nadel, D., Rollefson, G., Merrett, D. C., Rohland, N., & Mallick, S. (2016, July 25). Genomic insights into the origin of farming in the ancient Near East. Nature, 419–424. Retrieved from https://www.nature.com/articles/nature19310
29. Lipson, M., Szécsényi-Nagy, A., Mallick, S., Pósa, A., Stégmár, B., Keerl, V., & al., e. (2017, Mart 6). Parallel ancient genomic transects reveal complex population history of early European farmers. BioRxiv, Nature. doi:https://doi.org/10.1101/114488
30. Mathieson, I., Alpaslan Roodenberg, S., Posth, C., Szécsényi-Nagy, A., Rohland, N., & al., e. (2017, May 9). The Genomic History Of Southeastern Europe. BioRxiv, Nature. doi:10.1038/nature25778
31. Mathieson, I., Lazaridis, I., Rohland, N., Mallick, S., Patterson, N., Alpaslan Roodenberg, S., . . . al., e. (2015, December 24). Eight thousand years of natural selection in Europe. BioRxiv, Nature, 499–503. doi:10.1038/nature16152
32. Montgomery Project. (2018, October 10). Montgomery. Retrieved from Family Tree DNA: https://www.familytreedna.com/groups/montgomery/about/background
33. Mršić, G., Gršković, B., Vrdoljak, A., Popović, M., Valpotić, I., Anđelinović, Š., & Stenzl, V. (2012). Croatian national reference Y-STR haplotype database. Molecular Biology Reports, 7727–7741. doi:10.1007/s11033-012-1610-3
34. Russian Nobility. (2018, October 5). Russian Nobility. Retrieved from Family Tree DNA: https://www.familytreedna.com/groups/russian-nobility-dna/about/background
35. Rottensteiner, C. (2013, April 13). Three J2 found at Merovingian buriel site (Roman-Frankish transitional period). Retrieved from J2-M172 Haplogroup Research: https://j2-m172.info/2015/04/three-j2-found-at-merovingian-buriel-site-roman-frankish-transitional-period/
36. Rottensteiner, C. (2016, January 23). Exogenous Roman era York 3DRIF-26 is J2b1-M205 and likely Middle Easterner. Retrieved from J2-M172 Haplogroup Research: https://j2-m172.info/2016/01/exogenous-roman-era-york-3drif-26-is-j2b1-m205-and-likely-middle-eastener/
37. Rottensteiner, C. (2016, Jun 23). First ancient J2 from Iran (Mesolithic, Copper Age) and Levant (Bronze Age) – Lazaridis et al. first farmers. Retrieved from J2-M172 Haplogroup Research: https://j2-m172.info/2016/06/first-ancient-j2-from-iran-mesolithic-copper-age-and-levant-bronze-age-lazaridis-et-al-first-farmers/
38. Sanders, R. (2013). J2-M172 Y-DNA Basic Population Size Analysis. 2013: Arnhem.
39. Shuhu, L., Yilihamu, N., Bake, R., Bupatima, A., & Matyusup, D. (2018, February). A study of genetic diversity of three isolated populations in Xinjiang using Y-SNP. Acta Anthropologica Sinica, 146-156. doi:10.16359/j.cnki.cn11-1963/q.2017.0067
40. Swedish Nobility DNA Project. (2018, October 5). Swedish Nobility DNA Project – DNA-projekt för svensk adel. Retrieved from Family Tree DNA: https://www.familytreedna.com/public/swedishnobilitydna?iframe=yresults
41. The Pople family of High Ham, Somerset, England. (2017, October 3). Last name: Pople (Lepeuple). Retrieved from The Pople family of High Ham, Somerset, England: https://poplefa.carbonmade.com/projects/4638348
42. Turkic World. (2018, October 3). Turkic World – Y-DNA Classic Chart. Retrieved from Family Tree DNA: https://www.familytreedna.com/public/Turkic/default.aspx?section=yresults
43. Wang, C.-C., Reinhold, S. R., Kalmykov, A., Wissgott, A., Brandt, G., & al., e. (2018, May 16). The genetic prehistory of the Greater Caucasus. BioRxiv. doi:10.1101/322347
44. YFull. (2018, 10 3). J-S8230. Retrieved from YFull: https://www.yfull.com/tree/J-S8230/
45. YFull. (2018, 10 3). J-Y22059. Retrieved from YFull: https://www.yfull.com/tree/J-Y22059/
46. Bešić, Z., Garašanin, D. G., & Kovačević, J. (1967). Istorija Crne Gore 1. Beograd: Naučno delo.
47. Vukićević, I. (2018, septembat 29). Rodovi starobalkanskog porekla u Crnoj Gori. Preuzeto sa Poreklo: https://www.poreklo.rs/2017/11/19/rodovi-starobalkanskog-porekla-u-crnoj-gori/
48. Demić, P. (2017, oktobar 15). Kriči – tragom izgubljenog plemena (genetika). Preuzeto sa Poreklo: https://www.poreklo.rs/2017/10/15/krici-tragom-izgubljenog-plemena-genetika/
49. Demić, P. (2017, oktobar 2). Kriči – tragom izgubljenog plemena (drugi dio). Preuzeto sa Poreklo: https://www.poreklo.rs/2017/10/06/krici-tragom-izgubljenog-plemena-drugi-dio/
50. Erdeljanović, J. (1926, 1978). Stara Crna Gora. Beograd: Slovo ljubve.
51. Luburić, A. (1930). Drobnjaci – pleme u Hercegovini. Beograd: Srpska kraljevska akademija.
52. Poreklo, SDNK. (2018, Septembar). Srpski DNK projekat. Preuzeto sa Poreklo: https://dnk.poreklo.rs/DNK-projekat
53. Rajevac, M. (2018). Drevna J . Beograd: Društvo srpskih rodoslovaca “Poreklo”: Srpski DNK projekat.
54. Teučež, I., Počešhova, Э., Shalяho, R., Dibirova, H., Agdžoяn, A., Utevskaя, O., . . . Bogunov, Ю. (2013). Genofondы abhazo-adыgskih narodov, gruzin i armяn v evraziйskom kontekste. Vestnik Moskovskogo universiteta, Antropologiя, 42-62. Preuzeto sa http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/library/papers/Teuchezh2013.pdf