Poreklo stanovništva varošice Banjska, opština Zvečan – Kosovskomitrovački okrug. Prema knjizi Petra Ž. Petrovića „Raška“ – izdanje 2010. godine. Priredio saradnik Porekla Milodan.
Položaj varošice.
Banjska je sada više zemljoradničko naselje nego zanatlijsko i trgovačko. Ono je s kućama oko prirodnih toplih izvora kod manastira Banjske. Naselje je u sklopu brda Zabela, Rustova, Šančeva, Vučinjaka, Orlovca, Čunjkova, Sokolovice i Lojze, a između Banjske i sela Banjskog Suvog Dola je Smrdanski Krš. Manastir, posvećen sv. arhiđakonu Stefanu, podignut je na padini Šančeva, a niže njega izviru četiri topla izvora.
Tip naselja.
Po manastiru i po naselju vide se ostaci burne prošlosti ove stare i gotovo zapustele palanke: od monumentalnog manastira održali su se samo goli zidovi, sa izobličenim šupljinama u kojima su bili prozori i vrata, s kubetom i svodom na kojima ima nekoliko znatno oštećenih fresaka, c nespretno iskrpljenom ogradom („gradom“) od lamena i opeka oko manastira i njegova dvorišta, sa zapustelim i naherenim kućama odseljenih muhamedanaca i napuštenom džamijom, s dve grubo popločane ulice, pored kojih ima pokoja opravljena zanatska radnja i kućice današnjeg stanovništva. Postoji težnja, da se stare zgrade oprave za stanovanje banjskih posetilaca, da se popravi staro i podigne novo kupatilo, podigne restoran, oprave prilazni putevi, itd.
Vode.
U leto 1947. godine upotrebljavala su se dva zastarela i znatno oštećena kupatila. U naselju ima tri česme hladne vode, od kojih jedna izvire kod manastira a na dve je voda dovedena pomoću vodovodskih cevi. Jedna od česma bila je u manastirskom dvorištu, sada pustom, pa je spuštena u naselje.
Glavna topla i sumporovita voda izvire niže manastira i otiče nameštenim kanalima do kupatila u naselju. Muhamedanci su preko tople zemlje preko kanala sejali i rasađivali rasad povrća. Tako su dobijali povrće pre vremena, koje se inače ranije, pa i sada, mnogo negovalo u dolinskim naseljima Banjske prodavalo u banji, Mitrovici, Novom Pazaru a odskora i u industrijskom naselju Velikom Zvečanu. Između Vučinjaka i Pričešća u potesu Banjske je „majdan“ belog mramora, čiji se kamen upotrebio za zidanje manastira.
Zanimanje stanovništva, zemlje i šume.
Stanovništvo se bavi povrtarstvom i stočarstvom. Bašte s povrćem i njive su na ravni na desnoj strani Banjske Reke i na mestima koja se nazivaju Alin Do i Preslo; šume i ispaše su u Zabranu, Rušovu Potoku, Katinom Potoku, Simindolu, Zelenku, Belinom Dubu i u Selištu.
Ime naselja.
Dok je Banjska bila u turskoj vlasti ona se tada, za razliku od naselja istog imena kod Vučitrna, nazvala Turska Banjska, tako se nazvala po muhamedanskom stanovništvu u njoj.
Istorijat naselja.
O prošlosti naše Banjske pisao je St. Novaković krajem prošloga veka. Ja ću, piše Petar Ž. Petrović, u ovom radu izneti sažeti pregled Novakovićeve monografije o Banjskoj i dopuniti podacima koje Novaković nije upotrebio, kao i onim koji su nastali posle objavljivanja Novakovićeva spisa.
Postanak naselja.
Naselje Banjska je jedno među najstarijim u našim oblastima. Na mestu današnje Banjske postojalo je još starije naselje, s crkvom u ruševinama, pre podizanja današnjeg manastira. Po Gračaničkoj povelji Banjska je postojala i kao naselje u vremenu kralja Uroša I (1243—1276): „I vide kra(le)vstvo mi jere beše Banska upisana v o(t)činje mi hrisovule“. Kralj Milutin je na mestu ruševina stare crkve na izvorima toplih voda u Banjskoj podigao od 1313. do 1317. godine svoju zadužbinu, koju je posvetio arhiđakonu Stefanu. Uz podizanje manastira podizalo se i naselje neposredno do manastira, koje se spominje kao selo sa ljudima koji su bili zaposleni na manastirskoj zemlji. Među njima bilo je i majstora, pa je nesumnjivo naselje postalo zanatlijsko i trgovačko. Kako je izgledalo to naselje i kako se razvijalo nema podataka sve do kraja prve četvrti 16. veka. 1530. godine posetio je Banjsku B. Kuripešić, koji, u svom putopisu ništa ne kazuje o naselju, a to znači, da je, posle dolaska Turaka, zapustelo i da je bilo pusto i prilikom Kuripešićeve posete. Krajem 15. veka prošao je kroz Banjsku Vlatko Kosača na putu iz Carigrada za Dubrovnik. U svojoj putopisnoj belešci Kosača saopštava, da su usred Banjske dva topla kupatila.
Putopisci o naselju Banjska.
Turski putopisac E. Čelebija posetio je Banjsku 1661. godine. On je naziva turskim Ilidža i srpskim Banjska. Po njemu Mustafa-paša Kuršindžu-zade, po naredbi sultana Osmana P, sazidao je 1619. (po svoj prilici obnovio) na ulazu u tesnac kvadratnu tvrđavu od kamena). Ona je na niskoj steni, lepa je, ali je „izložena“ (istaknuta). U njoj stanuje turski komandant s pedeset vojnika i s trubačima, ima dovoljno municije, topova i magacina. Tu je i mala džamija, drugih zgrada nema. Dole u gradu (naselju) ima oko 300 sirotinjskih kuća, pokrivene crepom, Mustafa-pašina džamija, han i mnogo vinograda… Ovo je mala ilidža (banja) s pet-šest basena, koji leči razne bolesti. Sa raznih strana ovde dolaze ljudi, kupaju se i piju vodu pet–šest dana, pa kad ozdrave, vraćaju se kućama.
Dubrovački pesnik Jaketa Palmotić spominje Banjsku u svom stihovanom putopisu 1667. godine sa nazivom Banja. Po Kuripešićevim i Čelebijinim podacima doznaje se, da se naselje obnovilo oko sredine 16. veka i da je ono u prvoj četvrti 17. veka bilo poveliko naselje, mogućno tada najveće u svojoj prošlosti od postanka pa do danas.
Na jednoj austrijskoj vojnoj karti iz 1689. označena je Banjska kao mesto pored puta, po svoj prilici c hanom. Te godine su Austrijanci zauzeli Banjsku posle zauzimanja Skoplja. Ali posle poraza Austrijanaca na Kačaniku u zimu 1690. godine. Banjsku su opet zauzeli Turci i držali je sve do jeseni 1912, kada je konačno oslobođena od Turaka. Nekoliko fragmenarnih podataka u tom međuvremenu ne daju dovoljno jasnu sliku naselja, ali se po njima vidi, da je naselje preživljavalo teške krize u burnim istorijskim događajima toga vremena.
Marin M. Kaboga pošao je iz Novoga Pazara 5. avgusta 1706. godine preko Rogozne i istog dana stigao u Banjsku, u kojoj je bilo puno mineralnih banja i stara tvrđava, koja je „naopako sagrađena“. (nestručno).
Posle stotinu godina posetio je u proleće 1807. Banjsku H. Pukvilj i o njoj kazuje, da je ona malo selo, koje ima 40 do 50 kuća, da se na njoj vide posledice skorašnjeg rata (Srba s Turcima 1806). On je video manastir i džamiju i nekoliko zgrada koje su bile paljene.
S. Trojanović zabeležio je narodno kazivanje, da su Banjsku naselili muhamedanci, po svoj prilici doseljeni iz spaljenog Karanovca (Kraljeva) 1806. godine. Na Vukovoj karti Srbije označena je Banjska kao mesto s putnim daljinarom, a na karti koja je priložena u delo L. Rankea o srpskom ustanku Banjska je označena kao palanka. Ona je za četvrt veka napredovala i postala uglavnom gradsko naselje. U jednoj svešteničkoj ispravi zapisana je 1832. godine kao „šeher Bancko“. O tome da je Banjska tada bila napredno gradsko naselje svedoči i ova narodna izreka: „Varoš Banjska a Pazar palanka“. Godine 1832. kod Banjske je vodio krvave borbe bosanski kapetan Husejin Gradaščević s redovnom turskom vojskom.
Na svom putu za Carigrad prošao je 1836. J. Hadži–Besarović kroz Banjsku i o njoj zabeležio, da je „kasaba“, koja je spaljena 1832. Godine 1839. Banjsku je posetio Ami Bue i o njoj kazuje, da ima oko četrdeset kuća, većim delom na južnoj strani rečice. Manastir je postao turski gradić, u kome ima porušena munara i sahat-kula. Oko zgrade kod manastira je debeo zid sa stražarnicama, oblika kvadrata. Niže manastira je topla voda sa bednim kupatilima bez krova. Ima samo jedno kupatilo u koje se naizmenično kupaju muškarci i ženskinje. Po Gedeonu Jurišiću Banjska je 1850. godine, bila selo s velikom crkvom, uz koju su muhamedanci sazidali munaru, koja služi za džamiju.
Godine 1852. prošao je kroz Banjsku fratar I. Jukić i o njoj kazuje: „Ovo je varošica od pet kuća; ima toplicu (banju) i malu tvrđavu iz (od) samostana i crkve kalu đerske pretvorenu“. Od prolaza Ami Bue–a i Jukića prošlo je trinaest godina. U tom međuvremenu Banjska je skoro zapustela. Posle Jukićeve posete Banjskoj njeno se stanje popravilo.
A. Giljferding, koji je Banjsku posetio 1857. i 1858. godine, kazuje: „blizu grada, u dolini, po malenoj strmnini pružilo se jedno mestance Banjska, sa 50 kuća, među kojima ima samo 9 hrišćanskih. Debeli gradski zidovi, sa zupčastim otvorima za strelce, stoje u celini, i Turci ih, veli se, opravljali… u gradu žive Turci u neograđenim kućama“. Grad se noću zatvara jakim gvozdenim vratima. Iznad vrata bila je kamena ploča s natpisom koji je istrven. U gradu su tri drvena kućerka, pokriveni slamom, u kojima stanuju muhamedanci koji su se doselili iz Bosne. U dolini Banjske ima nekoliko toplih izvora, a na jednom je nedavno sagrađeno kupatilo od drveta.
Godine 1863. posetile su Banjsku engleske putnice Makenzijeva i Irbijeva i one su o njoj zabeležile: „dok su u okolnim selima stanovnici sve sami hrišćani, u Banjskoj su opet stanovnici sve sami slovenski muslimani“. Kupatilo je malo. Tvrđava ima samo jednu kulu i jednu stražarnicu na zidu, nekoliko kuća bez stanovnika i jednu mošeju. Među crkvenim ruševinama vire prednje šape dva lava od kamena. U Banjskoj ima i jedan han.
Godine 1869. posetio je Banjsku Martin Đurđević. Po njemu je ona selo, u kome ima topla voda, porušena džamija s minarom. T. Stanković bio je u Banjskoj 1891. On kazuje, da u njoj nema nijedne hrišćanske kuće, a muhamedanskih kuća ima 60. U grad (manastirsko dvorište) ulazilo se na dva ulaza: jedan je na severnoj strani, a drugi na zapadnoj. Zid na severnoj strani je oštećen. U gradu je bilo tri muhamedanske kuće. Po naselju je razneto tesano i uglačano kamenje. Od porušenog kamenja sazidano je banjsko kupatilo. Krajem prošlog i u početku ovoga veka stanovništvo Banjske bilo je muhamedanske, a po jednom drugom putopisnom podatku tada je preko reke postojao drveni most („ćuprija“), koji je vezivao varošicu sa glavnim putom Novi Pazar—Mitrovica.
Ostali podaci o Banjskoj.
Po saopštenjima meštana neposredno pre oslobođenja Banjske 1912. godine u njoj je bilo 4 hana, 2 pekarnice, 1 mešovita trgovačka radnja, 2 mesarnice, 1džamija u naselju, nekoliko hrišćanskih kuća, a u ograđenom manastirskom dvorištu bilo je 9 muhamedanskih kuća, koje su se pred oslobođenje porušile, jer su bile sklone padu, a stanovništvo ih je napustilo i raselilo se.
Hrišćansko groblje je na levoj strani reke, zapadno od napuštenog današnjeg muhamedanskog groblja. Starije, sada napušteno, muhamedansko groblje je neposredno do mosta na levoj strani reke. Tu ima nekoliko nadgrobnih „nišana“ od kamena.
Podaci o broju stanovnika po periodima.
Po podacima o brojnom stanju stanovništva od početka 19. veka pa do sredine 20, koje su zabeležili njeni posetioci, ona je imala: po Pukvilju 1807. godine 40 do 50 kuća, po Besareviću varošica je bila spaljena 1832. godine, a stanovništvo se raselilo; Ami Boue zabeležio je 1839. godine 40 kuća u njoj, a po I. Jukiću 1852. godine imala je samo 5 kuća. Tek posle 1852. varošica je počela da napreduje, pa je 1857. godine imala 50 kuća, među kojimaje bilo i hrišćanskih; po M. S. Milojeviću Banjska je imala 1870. stotinu muhamedanskih kuća i preko 30 hrišćanskih. Godine 1876. do 1878. trajali su ratovi između Srbije i Turske. Tada je broj stanovnika u Banjskoj opao. Treće godine po završenom ratu (1891) Banjska je, po T. Stankoviću, imala 60 kuća, a po M. Veselinoviću u početku ovoga veka oko 100 kuća sa trgovačkim radnjama. Njeno stanovništvo nosilo se po gradskom načinu života toga vremena, svi su bili muhamedanci, najviše doseljenih iz Karanovca.33 1912. stanovništvo je bilo privremeno napu stilo Banjsku, pa se povratilo. Po državnoj statistici od 1914. Banjska je imala 100 kuća sa 409 stanovnika. U ratovima 1914–1918. varošica nije pretrpela promene i gubitke u stanovništvu. Tek posle 1918. njeno muhamedansko stanovništvo počelo se odseljavati i to manji deo u Mitrovicu a veći u Tursku. Godine 1948. u njoj je bilo 8 stalno naseljenih rodova c 9 kuća i 81 stanovnikom.
Poreklo stanovništva.
-Salijević, 1 kuća, je pomuhamedanjeni stari rod.
-Apostolović, 1 kuća, slava Sv. Nikola, otac iz kosovskog Svinjareva došao u banjsku Bresnicu, pa ovamo prešao 1913. godine.
-Bojovići, 2 kuće su od Karadžića u Gornjoj Korilji.
-Miljković, 1 kuća, slava Sv. Đorđe Alempije, je od Trambovića u Lovcu.
-Milićević, 1 kuća, slava Lazareva subota, je doseljen iz sela Istoka kod Peći, 1919. godine.
-Radojković, 1 kuća, slava Sv. Petka, je Bjelopavlić iz kolašinskih Padina.
-Tomović, 1 kuća, Sv. Nikola, je Kuč, doseljen iz kolašinskog sela Veljeg Brijega.
-Stanković, 1 kuća, slava Sv. Nikola, iz Prizrena u Mitrovicu pa ovamo 1947. godine.
IZVOR: Prema knjizi Petra Ž. Petrovića „Raška“ – izdanje 2010. godine. Priredio saradnik Porekla Milodan.
Komentari (0)