Srednjovekovni grad Borač

Pojedini istoričari, među njima i K. Jireček, navode da je grad Borač bio omiljeno boravište i letnja rezidencija despota Stefana Lazarevića. Prema sačuvanim istorijskim izvorima može se utvrditi da je despot sasvim sigurno samo jedanput boravio u gradu Borču. Ipak ako se imaju u vidu činjenice da je u to vreme Borač bio najvažniji grad u ovom delu despotovine, i da je despot Stefan imao letnjikovac u Belom Polju, verovatno je da se on u Borču češće zadržavao nego što to pisani izvori pokazuju.

2. decembra 1405. godine, u gradu Borču, despot Stefan Lazarević je primio dubrovačke poklisare Martina Rastića i Matka Gradića i republici svetog Vlaha potvrdio stare trgovačke povlastice.
Sa srpske strane, pored despota Stefana, ovom činu su prisustvovali i logotet Bogdan, veliki čelnik Hrebeljan i vojvoda Miltoš. Ova povelja je prvi ugovor o srpsko-dubrovačkim odnosima izdat nakon 1389. godine.
Zabeleženo je da su 8. juna 1427. godine, dubrovački poklisari Paskoje Restić i Junije Gradić posetili despota u Belom Polju kod Borča.
O značaju srednjovekovnog grada Borča govori i činjenica da je prilikom podele srpske Despotovine na nove upravne jedinice “vlasti”, bila obrazovana i boračka vlast sa sedištem u gradu Borču.
U to vreme, Mletački kartograf fra Mavro radio je na svojoj karti sveta ( il Mappamondo), među malobrojnim označenim mestima na teritoriji tadašnje srpske države, on je sa Borazo označio grad Borač. Prema međusobnom odnosu naselja upisanih na karti može se nedvosmisleno zaključiti da Borazo predstavlja grad Borač u Gruži.

Nije poznato kada je tačno zasnovan grad Borač. Grad Borač je ozidan na ostacima Rimskih temelja. Posle propasti Istočnog rimskog carstva utvrđenje na Boračkom kršu je bilo porušeno i zapustelo. Verovatno je kasnije obnavljan u vreme Vizantije. Konstantin Jozef Jireček, češki istoričar, koji je rad posvetio izučavanju prošlosti balkanskih naroda, naročito Srba, smatra da je Borač kao naselje zasnovalo južnoslovensko pleme Bodrići koje je bilo naseljeno u oblasti Gruže. U različitim starim zapisima Borač se se spominje kao Gradь Borьčь, Boračь, Castrum Borich, Boroch, Borith, Borych, Borcz, Barch, Borac, Boraz, Boraç.
Prvi pomen Borča u istorijskim izvorima ne odnosi se na grad Borač već na župu istog imena.
Ime župe Borač u istorijskim izvorima se javlja 1220. godineu povelji kralja Stefana Prvovenčanog kojom on osniva manastir Žiču i daruje joj sela i župe.
U povelji piše: “U sije Župe priložismo pod oblast sije crkvi Krušilnicu, Moravu, Borač, Lepenice obeBelica, Levač, Lugoma, Rasina i Jelšanica.“ Kralj Stefan Prvovenčani je pored Borča i Toponicu gružansku i Sibnicu sa Okruglom naveo 1220.godine u darodavnici svojoj zadužbini manastiru Žiči.
Iz istorijskih izvora nije poznato ime ni jednog vlastelina koji je bio na čelu župe Borač. Po narodnom predanju, u vreme cara Dušana, Borčem je upravljao vojvoda Boris Krnjčetić. Prema P. Ž. Petroviću, u gradu Borču je živeo čelnik despota Stefana Radič Postupović, pa se posredno može zaključiti da je on bio gospodar Borča. Ipak ovaj podatak je objavljen bez citiranja izvorne istorijske građe pa se ne može uzeti kao verodostojan. Možda bi gospodara Borča trebalo tražiti među trojicom vlastelina koji su pored despota Stefana potpisali povelju o potvrđivanju trgovačkih privilegija Dubrovčanima.
Prvi pisani pomen grada Borča u istorijskim izvorima se javlja 1389. godine i u vezi je sa pohodom ugarskog kralja Žigmunda Luksemburškog protiv Srba. U oktobru 1389. Ugri su krenuli iz Mačve prema Rudniku i putem koji je vodio preko Vrbave, Belog Polja i Bečevice prodrli u Gružu gde su početkom novembra opsedali i zauzeli utvrđene gradove Borač i Čestin. O zauzimanju ovih gradova kranj Žigmund piše u najmanje osamnaest povelja a kraljica Marija u najmanje dve povelje. Kralj Žigmund je sedam povelja izdao pod samim gradom Borčem, gde se nalazio glavni ugarski štab.
Osmanlije su prvi put zauzeli Borač 1. jula 1438. godine prilikom pohoda sultana Murata II na despotovinu. Na osnovu Segedinskog mira 1444. godine, Borač je zajedno sa drugim osvojenim gradovima vraćen despotu Đurđu.
Borač je 1458. godine ponovo pao pod Osmanlijsku vlast.

Srednjovekovni Borač se nalazio na važnom putu koji je povezivao Beograd i Rudnik sa klisurom Ibra i dolinom Raške. Pored gružanskog srednjovekovnog grada Borča postojala su još dva srednjovekovna utvrđenja sa istim imenom. To su Borač kod Vlasenice u Bosni u posedu vlastelinske porodice Pavlovića i Borač u Drenici na Kosovu, kojim je upravljao Vuk Branković.
U popisnom defteru iz 1476.godine, Borač je naveden pod imenom Podgrad sa 5 domova. U istom defteru su popisana i sela Toponica (koja se tada zvala Topolnica) sa 14 domova, Prluga (Parlog, zaseok sela Guncati) sa 18 domova, Grivac sa 7 domova, Gornja Drača sa 8 domova i Donja Drača sa 3 doma, Dragošića (Dragušica) i Zaborovica (Zabojnica) opustela sela, Kniće (Knić) sa 27 domova i Konjuša sa 11 domova.

AUTOR: Saradnik portala Poreklo Saša Zarić