Poreklo stanovništva zmijanjskih sela Gornje i Donje Ratkovo i Stražice

Poreklo stanovništva sela Gornje i Donje Ratkovo i Stražica, opštine Ribnik i Banja Luka, prema studiji “Prilog proučavanju stanovništva Zmijanja” autora Miroslava Niškanovića. Priredio saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić.

      O PORIJEKLU STANOVNIŠTVA GORNJEG I DONJEG RATKOVA I STRAŽICA

Zadatak ovog rada je da, pored opšteg pregleda etničkih kretanja na teritoriji Zmijanja tokom istorije, datog u osvrtu na dosadašnja istraživanja porijekla stanovništva ove oblasti, dâ rezultate mojih istraživanja porijekla današnjeg stanovništva sela Gornje i Donje Ratkovo i Stražice.

Zmijanje je oblast u sjeverozapadnoj Bosni naseljena srpskim stanovništvom i pod ovim imenom pojavlje se od prve polovine XVI vijeka do danas. Pored imena Zmijanje u literaturi se spominje i naziv Kol Zmijanje ili Zmijanj kolo, a u periodu od kraja XIII vijeka do pojave naziva Zmijanje za ovu oblast se upotrebljava naziv Zemljanik.

Porijeklo naziva Zmijanje nije do danas dovoljno utvrđeno, mada je bilo pokušaja da se razjasni. Milan Karanović porijeklo riječi Zmijanje izvodi od turske riječi zimi (zimija), koju opet povezuje sa martološkom službom stanovnika ove oblasti. Nasuprot tome, narodno predanje izvodi porijeklo naziva Zmijanje od riječi zmija, a u kontekstu predanja o grčkoj kraljici. Petar Kočić, Karanović i Vladislav Skarić objašnjavajući naziv Kol Zmijanje prevode riječ Kol kao odred ili logor i konstatuju da je Zmijanje u martološku službu davalo jedan kol vojske.

U administrativno – političkom pogledu Zmijanje danas ne postoji kao posebna organizaciona jedinica i nalazi se na graničnom području opština Banjaluka i Ključ. Na osnovu objavljenih istorijskih izvora vidljivo je da je Zmijanje tokom istorije postojalo kao administrativna jedinica i da je od kraja XIII vijeka predstavljalo župu, potpadanjem pod tursku vlast polovinom XVI vijeka organizovano je kao nahija, u kojem statusu je bila do početka XIX vijeka. Iz pomenutih izvora uočava se da je Zmijanje u periodu postojanja kao administrativna jedinica često mijenjalo granice i da je najveći teritorij obuhvatalo u prvoj polovini XVI vijeka, kada zahvata prostor između rijeka Vrbasa i Sane i planina Kozare, Dimitora i Lisine.

O narodnom poimanju Zmijanja imamo srazmjerno dosta podataka, iz kojih se vidi da je ova oblast shvatana u različitim teritorijalnim okvirima. Prve podatke o narodnom poimanju Zmijanja donosi Kočić i na osnovu njegovih istraživanja ono se u narodu locira i kao područje jednog sela (Ratkova) i kao područje više sela na potezu Kadina Voda – Čađavica, te kao daleko veće područje ograničeno rijekama Sanom i Vrbasom sa zapada i istoka, a planinom Kozarom i izvorištem rijeke Plive na sjeveru i jugu. Problemom određivanja granica ove oblasti bavio se i Karanović. On je na osnovu svojih antropogeografskih istraživanja utvrdio da Zmijanje obuhvata prostor ograničen rijekama Vrbasom i Sanom na istoku i zapadu, linijom Banjaluka – Sanski Most na sjeveru i izvorom rijeke Plive na jugu. Ispitivač narodnih nošnji u sjeverozapadnoj Bosni Miroslav Draškić utvrdio je granice  rasprostranjenosti zmijanjske nošnje, za koje možemo reći da se poklapaju sa granicama, koje je utvrdio Karanović. Na osnovu mojih istraživanja na terenu danas Zmijanje sačinjava grupa sela na potezu Kadina Voda – Čađavica sa lokalnim centrima u Stričićima i Sitnici. Ova grupa obuhvata sljedeća sela: Stričići, Lusići, Dujakovci, Lokvari, Sitnica, Donje Ratkovo, Gornje Ratkovo, Stražice i Sokolovo.

Mada već krajem XIX vijeka u literaturi nalazimo fragmentarno objavljenu građu o naseljima i stanovništvu Zmijanja, treba napomenuti da se tek početkom ovog vijeka čine pokušaji da se na naučnoj osnovi, a na osnovu narodne tradicije i pristupačnih istorijskih izvora, razjasni porijeklo stanovništva ove oblasti u sjeverozapadnoj Bosni.

Prva istraživanja na terenu vrši 1909. godine Kočić, tada već poznat književnik i političar, inače rodom s ovog područja. Ova istraživanja Kočić vrši po uputstvima Jovana Cvijića, i to iz političkih razloga, a u sklopu svoje borbe za nacionalno i socijalno oslobođenje Srba u tadašnjoj Austro-Ugarskoj. Rezultatima svojih istraživanja Kočić se koristi u poznatom govoru u bosanskom Saboru, a u literarnoj formi objavljuje ih u pripovijeci “Zmijanje” u svojoj zbirci “Jauci sa Zmijanja”. Kao što je istakao Miroslav Draškić u radu “Kočićev rad na etnografiji i antropogeografiji”, Kočić je za istraživanje porijekla stanovništva dao vrijedne podatke o položaju Zmijanja i njegovim granicama u stara vremena, kao i podatke o porijeklu pojedinih porodica i stanovništva Zmijanja uopšte. Treba reći da se Kočić bavio istraživanjima porijekla stanovništva samo u tolikoj mjeri ukoliko su ona mogla potkrijepiti njegovu tezu da je oblast Zmijanja “od vajkada nesumnjivo srpska”, mada je i sam utvrdio da, pored starijeg stanovništva, postoji i sloj novijeg, što je vidljivo iz njegovog govora u Saboru kada kaže da više prava u rješavanju agrarnog pitanja svakako imaju doseljenici sa jugoistoka nego oni iz Male Azije. U periodu između dva rata intenziviraju se istraživanja porijekla stanovništva sjeverozapadne Bosne pod pokroviteljstvom tadašnje Srpske kraljevske akademije. Nekoliko veoma vrijednih monografija o pojedinim predionim cjelinama ove oblasti je poslije istraživanja objavljeno u ediciji “Naselja i poreklo stanovništva”.

Sakupljanje ove građe bilo je poduzeto s namjerom da se utvrdi etničko jedinstvo srpskog stanovništva sjevero-zapadne Bosne sa stanovništvom Hercegovine, Stare Srbije i Makedonije, što je dalo veoma korisne podatke o oblastima koje su do tada bile gotovo sasvim nepoznate.

Antropogeografska istraživanja Zmijanja, koja je započeo Kočić, nastavlja Karanović, koji je u periodu između dva rata radio kao kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Mada je u više navrata objavljivao da je obavio svestrana antropogeografska istraživanja ove oblasti, Karanović se u većoj mjeri bavio pitanjem nasljedne kneževske porodice Kneževića, granicama rasprostranjenosti i nošnji i objavio samo rezultate tih istraživanja, a ostalu sakupljenu građu je publikovao u oko 50 manjih ili većih članaka. Karanovićeva istraživanja. objavljena u literaturi, daju nam vrijednu građu o narodnom poimanju granica Zmijanja, postanku imena pojedinih sela (Ratkovo, Stražice), porijeklu pojedinih porodica (Kneževića, Vlajića, Bogdanovića, Bosančića i dr.), a u razmatranju o porijeklu stanovništva autor ispravno uočava njegov dvojni karakter razdvajajući sloj novijeg od sloja starijeg.

Pored antropogeografskih istraživanja, vršeni su pokušaji da se s istorijskog aspekta razjasni porijeklo stanovništva sjeverozapadne Bosne. Iz ove grupe radova izdvaja se mišljenje Petra N. Gakovića, po kome je Bosanska krajina oduvijek naseljena srpskim stanovništvom, da u nju nije bilo doseljavanja i da je ona veoma ekspanzivna kao Crna Gora i Hercegovina. Nasuprot njemu, Skarić je u svom radu “Porijeklo pravoslavnog naroda sjeverozapadne Bosne« ukazao da je stanovništvo ovog područja dvojakog porijekla, i to da je starije doseljeno iz Hercegovine i Crne Gore i stanovništvo novijeg porijekla iz “zapadnih brdovitih krajeva” i sjeverne Dalmacije.

Tek u novije vrijeme, u vrijeme objavljivanja rada Milana Vasića »Etnička kretanja u Bosanskoj Krajini u XVI vijeku«, postali su dostupni podaci turskih popisnih deftera, koji omogućavaju da stvorimo kompletnu sliku o naseljima, stanovništvu i društveno- ekonomskim odnosima u vremenu kada su etnička kretanja na području sjeverozapadne Bosne bila najživlja.

Prema Vasićevim istraživanjima, nakon potpadanja pod tursku vlast 1527/8. godine ova oblast se formira u nahiju Zmijanje, koja je prvi put upisana u defter iz 1541. godine. Iz deftera koji je sačinjen oko 1563. godine saznajemo da je u intervalu između ova dva popisa formirana nova nahija Trijebovo, koja je obuhvatala jugoistočni dio nahije Zmijanje. Prema podacima ovih dvaju deftera, Vasić zaključuje da su naselja na Zmijanju već tada sasvim stabilna i da nije bilo nikakvog doseljavanja, niti odseljavanja stanovništva. Većina naziva sela Zmijanja pomenuta u ovim dokumentima nalazi se i danas na ovom području. Stanovnici ove oblasti su Srbi pravoslavne vjere i u defterima iz 1541. i 1563. većinom su upisani imenom oca, umjesto prezimenom, a ima već i formiranih prezimena. U ovoj oblasti zabilježeno je samo nekoliko slučajeva islamizacije. U društveno-ekonomskom pogledu stanovnici Zmijanja su filurdžije na čijem čelu se nalaze knezovi i primićuri. Na osnovu analize podataka ovih deftera Vasić zaključuje da stanovnici Zmijanja kojji su popisani u najstarijim turskim registrima i koji su se u vremenskom kontinuitetu tu održali do danas, nisu naseljeni tek poslije potpadanja pod tursku vlast i da ostaje otvoreno pitanje da li se radi o doseljenicima iz predturskog perioda ili o starosjediocima.

* * *

Pored navedenog osvrta na dosadašnja istraživanja i porijeklo stanovništva Zmijanja uopšte, u narednom izlaganju iznijet ću rezultate svojih istraživanja porijekla stanovništva sela Gornje i Donje Ratkovo i Stražice, a koja se pored objavljene literature baziraju i na mojim terenskim istraživanjima obavljenim u toku 1978. godine u pomenutim selima.

Prema popisu stanovništva iz 1971. godine, u pomenutim selima bilo je 667 domaćinstava sa 3.035 stanovnika. Sela su razbijenog tipa i unutar njih se razlikuju brojni zaseoci, koji se nazivaju po prezimenima porodica koje ih naseljavaju. Pored toga, postoje i manji predjeli koji mogu zaokruživati nekoliko zaseoka, kao na primjer: Zapoljak u Gornjem Ratkovu, Čungar u Stražicama i Banjica u Donjem Ratkovu. Porodice s istim prezimenima izvode porijeklo od istog pretka, a često i više porodica sa različitim prezimenima znaju za zajedničko porijeklo.

                                                  GORNJE I DONJE RATKOVO

Narodna tradicija lokalizira centar Zmijanja u današnja sela Gornje i Donje Ratkovo. Za ova sela se u narodu smatra da su se samo ona zvala Zmijanje i da su njihovi stanovnici oduvijek imali svoju zemlju i svoju “pravu”. Po predanju, Ratkovo je dobilo ime po knezu Ratku, koji je živio na predjelu Banjici. Po istom predanju, Ratko je ovo selo dobio od turskog vezira, a imenom Ratkovo nazvano je područje koje je on za jedan dan objahao na konju. Gornje i Donje Ratkovo se prvi put spominju u popisu iz 1541. godine i tada imaju 5 kuća, a nazivaju se i drugim imenom – Stražice. Stanovnici Ratkova su označeni kao vlasi koji u društvenom pogledu imaju strukturu karakterističnu za stočarske oblasti sa povlasticama filurdžija koje su zadržali i poslije ukidanja filurije. U ovom popisu, takođe, stoji da se na čelu ovog stanovništva nalaze knezovi i primićuri  i da je jedan od njih, Vuk sin Ratkov, knez stanovnika u selu Banjici i na mezrei Obrovac. Podaci ovog deftera potvrđuju tradiciju o povlasticama koje su uživali stanovnici Ratkova za vrijeme turske vladavine, a i tradiciju o tome da porodica Knežević, koja danas živi u predjelu Banjici, vodi porijeklo od osnivača sela kneza Ratka, za koga možemo reći da je realna istorijska ličnost iz prve polovine XVI vijeka. Pored Ratka, narodna tradicija za daleku prošlost vezuje i lik od Zmijanja Rajka. Od Zmijanja Rajko je epski junak koji je Zmijanjce vodio na Kosovo i prve stihove o njemu nalazimo u Vukovom “Rječniku”.

Kočić i Karanović identifikuju ove dvije ličnosti, mada i narodna tradicija ove ličnosti veže za dva različita vremenska perioda.

                                   Porijeklo porodica u Donjem Ratkovu

          Bajića ima oko 20 domaćinstava i slave Đurđevdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu. Karanović je zabilježio da vode porijeklo od Ratkovog brata Vlajislava i uvrstio ih je u grupu porodica koje slave Markovdan i preslavljaju ljetni Nikoljdan.

          Begića ima tri domaćinstva i slave Vartolomejevdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu. Po predanju, zajedničkog porijekla sa Begićima su još Guslovi i Jošići, koji vode porijeklo od tri brata Gusle, Joše i Bege. Karanović je ustanovio da u Pounju ima 65 kuća koje slave Vartolomejevdan, i to sa 6 različitih prezimena, i da im je “zakopina” Petrovačko i Bjelajsko polje. On navodi predanje da im je starina od Travnika “sa Hercegovine”, odakle su se doselili na Zmijanje. Po ovom predanju, njihovi preci su dva brata, od kojih se jedan nosio kao beg i njegovi potomci su prozvani Begićima, a drugi je lijepo guslio i po njemu su Guslići. Karanović je zabilježio i iseljavanje Guslova u Srpski Budelj, u Saničkoj župi, pred ustanak 1875. godine. Predak ovih Guslova je u Srpski Budelj došao kao “uljez” iz Ratkova.

Bogdanovića ima jedno domaćinstvo i slave Jovandan. U Donje Ratkovo se doselio njihov predak prije I svjetskog rata iz Stražica na “ženinstvo”.

          Čavića ima pet domaćinstava i slave Markovdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu i po predanju vode porijeklo od Ratkovog brata Vlajislava.

          Čovića ima dva domaćinstva i slave Mitrovdan. Oni su mlađi doseljenici iz Sitnice. Na Sitnici su živjeli u Jelića Dolu i pošto im je bila slaba zemlja, presele se u Donje Ratkovo. O daljoj starini ništa ne znaju.

Danilovića ima jedno domaćinstvo i slave Tripundan. Doselili su se pred I svjetski rat iz Gornjih Graca.

Dragoljevića ima 14 domaćinstava i slave Markovdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu i po predanju vode porijeklo od Ratkovog brata Vlajislava.

Đukića ima oko 20 domaćinstava i slave Nikoljdan. Porijeklom su od Ribnika. Po predanju, daljom starinom su od Dalmacije. Krajem XIX vijeka u Ribniku je bilo Đukića koji slave Nikoljdan.

Đurđevića ima jedno domaćinstvo i slave Jovandan. Doselili su se iz Gornjih Vrbljana. Krajem XIX vijeka u parohiji Vrbljani postojali su Đurđevići koji slave Đurđevdan.

Glišića ima četiri domaćinstva i slave Vartolejevdan. Smatra se da su porijeklom od Guslova i da su dobili ime po pretku Gliši.

Gnjatovića ima šest domaćinstava i slave Nikoljdan. Smatraju se jednim od najmlađih doseljenika iz okoline Livna.

          Guslova ima 24 domaćinstva i slave Vartolomejevdan. Zajedničkog su porijekla sa Begićima i Jošićima.

Jošića ima sedam domaćinstava i slave Vartolomejevdan. Zajedničkog su porijekla sa Begićima i Guslovima.

          Karlaša ima jedno domaćinstvo i slave Markovdan. Doselili su se sa Peći kod Ključa oko okupacije 1878. godine.

Kljutića ima sedam domaćinstava i slave Markovdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu i, po predanju, vode porijeklo od porodice kneza  Ratka.

 Kneževića ima osam domaćinstava i slave Markovdan. Porijeklom su od kneza Ratka. Pitanjem porijekla ove porodice posebno se bavio Karanović i dalje porijeklo ove porodice veže za Hercegovinu.

Kondića ima jedno domaćinstvo i slave Nikoljdan. Doselili su se iz Sokolova. Za Kondiće kojih inače ima po čitavoj sjeverozapadnoj Bosni Skarić smatra da imenom podsjećaju na oblasti gdje se osjećao grčki uticaj. Prema Karanoviću, Kondići u Pounju su zajedničkog porijekla sa Jeličićima.

Krivokuća ima jedno domaćinstvo i slave Vasiljevdan. Porijeklom su iz Gornjih Graca. Pretka današnjih Krivokuća majka je dovela kada se udala u Mačkiće, oko okupacije 1878. godine. Krivokuća je bilo u parohiji Graci krajem XIX vijeka. Krivokuća koji slave Vasilijevdan danas ima oko 15 domaćinstava u susjednom selu Stričićima.

Kuridža ima jedno domaćinstvo i slave Đurđevdan. Doselili su se iz Stražica.

Lazičića ima tri domaćinstva i slave Sv. Stevana. Porijeklom su iz Gornjih Graca. Majka pretka današnjih Lazičića udala se u Guslove i prilikom diobe i on je dobio dio. Lazičića ima u susjednom selu Lusićima, ali oni slave Đurđevdan i smatraju da su porijeklom iz Trijebova. Pretka ovih Lazičića takođe je majka dovela. kada se preudala u Lusiće.

Macanovića ima 13 domaćinstava i slave Nikoljdan. Smatraju se mlađim doseljenicima iz Busija kod Ribnika. Macanovića je krajem XIX vijeka bilo u parohiji Ribnik, ali oni slave Miholjdan.

Mačkića ima 11 domaćinstava i slave Alimpijevdan. Danas Mačkića ima po čitavoj Jugoslaviji. Interesuju se za svoje porijeklo i redovno sastaju. O njihovom porijeklu od njih samih zabilježio sam slijedeće predanje: starinom su iz Rovaca, gdje su se prezivali Mihajlović. Odatle su se preseliliu okolinu Zaječara, gdje su se prezivali Živković. Pod ovim prezimenom su preko Uba doselili u Ratkovo kod kneza Ratka, koji im je dao zemlju. Predak koji se doselio imao je tri sina, od kojih se jedan odselio u Knežpolje i danas žive u Bosanskoj Dubici. Porodica drugog je izumrla, a treći je ostao u Ratkovu. Mačkićima su se prozvali prije 200 godina po pretku koji se kao mačak uzverao uz neki visoki spomenik. Mačkića ima u Gornjim Petrovićima u Pounju, gdje su se doselili od Sane, a slave Nikoljdan. U parohiji Turjak krajem XIX vijeka postojala je porodica Zmijanjac koja slavi Alimpijevdan. O porijeklu Mačkića ne možemo ništa određenije reći. Skarić iznosi da u Hercegovini nema porodica koje slave Alimpijevdan. Gaković smatra da porodice koje slave Alimpijevdan potiču iz Dalmacije, a da je prezime Mačkić nastalo u Bosni.

Marinkovića ima jedno domaćinstvo i slave jesenji Jovandan. Smatraju se starijim doseljenicima od Užica.

Matijaševića ima tri domaćinstva i slave Sv. Simeuna Bogoprimca. Narodna tradicija ih svrstava u najstarije stanovnike Donjeg Ratkova. Po predanju prvo su živjeli na Ratnoj glavici i tada su se prezivali Conji, na šta podsjeća toponim Conjski do.

Medara ima osam domaćinstava i slave Markovdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu i, po predanju, porijeklom su od Ratkovog brata Vlajislava.

Miškovića ima deset domaćinstava i slave Nikoljdan. Po predanju, doselili su se prije okupacije 1878. godine negdje iz Srbije.

Petrovića ima sedam domaćinstava i slave Markovdan. Oni su ogranak Medara.

Salaka ima dva domaćinstva i slave Nikoljdan. Žive kod izvora Salakovac i o njima nisam zabilježio nikakvo predanje.

Sirara ima oko 11 domaćinstava i slave Nikoljdan. Smatraju se starijima, a ime su dobili jer su bili dobri stočari.

Šajića ima dva domaćinstva i slave Đurđevdan. Smatraju se mlađim naseljenicima.

Tanasića ima devet domaćinstava i slave Nikoljdan. Doselili su se iz Rastoke kod Ribnika poslije okupacije 1878. godine.

Topalovića ima jedno domaćinstvo i slave Nikoljdan. Doselili su se nekoliko godina prije okupacije 1878. godine od Užica.

Volaša ima oko 30 domaćinstava i slave Nikoljdan. Po predanju su iz Dalmacije.

Vranješa ima jedno domaćinstvo i slavi Đurđevdan.

Vranješa takođe ima u Dujakovcima i Kadinoj Vodi. Oni takođe slave Đurđevdan i istog su porijekla sa Vranješima  u Donjem Ratkovu. Vranješi se smatraju jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu i vjeruje se da su u Ratkovu bili u isto vrijeme kada i knez Ratko. Vranješa inače ima po cijeloj sjeverozapadnoj Bosni a ima i veliki broj porodica sa drugim prezimenima koja vode porijeklo od Vranješa a uzeli su drugo prezime. U Pounju Karanović je našao devet kuća Vranješa pod ovim prezimenom i 172 kuće pod petnaest izvedenih prezimena i svi slave Đurđevdan, a porijeklom su iz Vranovine u Bjelajskom polju. Za Vranješe u Vranješkom dolu (selo Vranovina) Rađenović, na osnovu svojih istraživanja, zaključuje da je stanovništvo parohije Krnjeuše koje je doseljeno, najvećim dijelom, od Karlovačkog mira 1699.godine naovamo. I ovi Vranješi slave Đurđevdan. Rađenović je u Uncu zabilježio predanje da su se negdje iz daleka, preko Dalmacije, doselila četiri brata: Momčilo, Burse, Vranješ i još jedan nepoznatog imena. Od njih su nastala četiri plemena koja slave Đurđevdan, i to: Momčilovići, Bursaći, Vranješi i četvrto pleme nepoznatog imena. Da su Vranješi veoma stari na Zmijanju, a i u cijeloj sjeverozapadnoj Bosni, govori nam podatak da je prema navedenim defterima iz XVI vijeka stanovnik sela Ljiljanovac Vranješ Dudak. Selo Ljiljanovac možemo ubicirati u današnjem selu Stričići gdje se nalazi brdo sa istoimenim nazivom.

Vujinovića ima pet domaćinstava i slave jesenji Jovandan. Nadimak im je Cvjetići i smatraju se jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu.

Vukovića ima jedno domaćinstvo koje slavi Nikoljdan. Doselili su se oko okupacije 1878. godine od Drvara, a daljom starinom su od Hercegovine.

Zelića ima dva domaćinstva i slave Ilindan. Doselili su se uoči II svjetskog rata iz Gornjih Vrbljana. Zelića koji slave Ilindan bilo je krajem XIX vijeka u parohiji Vrbljani.

                                   Porijeklo porodica u Gornjem Ratkovu  

          Aćimovića ima četiri domaćinstva i slave Nikoljdan. Živjeli su U Koritima pod Grčkom gradinom i zbog kuge su prešli na Batoš više Bunareva. Danas ih ima i pod Grčkom gradinom.

Babića ima sedam domaćinstava i slave Nikoljdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Gornjem Ratkovu i po predanju vode porijeklo od Sitvuka Babića, legendarnog vojskovođe Zmijanjaca prilikom zauzimanja Bihaća. Karanović kao savremenike kneza Ratka navodi porodicu sa prezimenom Sitvuković i kaže da potomaka ove porodice koji znaju za ovakvo svoje porijeklo ima pod više raznih prezimena 105 kuća. Osim pomenutih Babića, nismo mogli pronaći niti jednu drugu porodicu koja zna za ovakvo porijeklo. Inače, prezime Babić je vrlo poznato u našoj zemlji. Tako u susjednom selu Lusićima živi porodica Babić sa nadimkom Bugezica, a koji slave Sv. Simeuna Bogoprimca. Oni smatraju da su porijeklom od Glamoča. Prezime Bugeza sa slavom Sv. Simeun Bogoprimac nalazimo u parohiji Donja Medna krajem XIX vijeka i oni su vjerovatno doseljenici iz Medne, a u Lusićima su promijenili prezime.

Bjelića ima devet domaćinstava i slave Đurđevdan.

Blagojevića ima 11 domaćinstava i slave Lučindan. Smatraju se starijim doseljenicima iz Hercegovine. Karanović za Bilbije u Pounju zaključuje da su “jedno” sa Blagojevićima i da kod njih postoji predanje da su porijeklom od Nikšića.

Bosančića ima četiri domaćinstva i slave jesenji Jovandan. Smatraju se jednim od najstarijih u Gornjem Ratkovu i da su se tu nalazili u vrijeme kneza Ratka. Za Bosančiće u Pounju Karanović navodi da su porijeklom sa Zmijanja. Skarić, nasuprot tome, smatra da su Bosančići sa Zmijanja porijeklom od Bihaća ne navodeći izvor ovog podatka.

Božića ima šest domaćinstava i slave Đurđevdan. Smatra se da su porijeklom negde između Livna i Glamoča.

Čenića ima jedno domaćinstvo koje slavi Jovandan. Doselili su se s Ljubina, susjednog sela. Skarić smatra da su se doselili iz Dalmacije, od Zadra, ne navodeći izvor podataka.

Dekića ima jedno domaćinstvo koje slavi Đurđevdan. Oni su ogranak Gvozdenovića, koji su dobili ovo prezime po pretku koji se zvao Deko.

Đuričića ima osam domaćinstava.

Gvozdenovića ima 15 domaćinstava i slave Đurđevdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Gornjem Ratkovu, čiji su preci ovde živjeli za vreme kneza Ratka. Karanović je objavio predanje o pretku Gvozdenovića, Vuni Gvozdencu. Po tom predanju, Vuna Gvozdenac je živio na mjestu gde danas žive Kočići (u Stričićima) i koje se zove Gvozdenčeva dolina, a tragovi kućišta se raspoznaju i u Vunića dolini. Karanović je na osnovu svojih istraživanja porijekla stanovništva u Pounju, ustanovio da velika grupa porodica sa dvadeset različitih prezimena vodi porijeklo od pretka Gvozdena sa Zmijanja. Rađenović je u svojim istraživanjima porijekla stanovništva u Uncu našao 65 domaćinstava sa prezimenom Gvozdenović i drugim, a koji smatraju da vode porijeklo od Rade Gvozdenca sa Zmijanja. Ove porodice u Uncu takođe slave Đurđevdan.

Ilića ima devet domaćinstava i slave Jovandan. Porijeklom su od Ilića iz susjednog sela Pavići.

Jakovljevića ima 13 domaćinstava i slave Đurćevdan.

Jurišića ima tri domaćinstva i slave Nikoljdan. Porijeklom su od Ribnika, gdje ih ima krajem XIX vijeka i slave takođe Nikoljdan.

Kočića ima devet domaćinstava i slave Ignjatijevdan. Pored toga, u Stričićima, rodnom selu Petra Kočića, ima 15 domaćinstava Kočića, od kojih četiri domaćinstva slave Đurđevdan. Kočići koji slave Đurđevdan vode porijeklo od Dulića po pretku koji je u Kočiće došao na ženinstvo a zadržao svoju slavu. Smatra se da su jedni od najstarijih u Gornjem Ratkovu i da su njihovi preci bili savremenici kneza Ratka. O ovako velikoj starini Kočića na Zmijanju govori nam podatak da je na ovom području polovinom XVI vijeka postojala mezrea Kočić. Prezime Kočić pojavljuje se u istorijskim izvorima još ranije. Naime, u popisu Vlaha u Cetini iz 1436. spominje se Blaž Kočić. Skarić smatra da Kočići vode porijeklo od hercegovačkog plemena Maleševaca.

Koračak je jedno domaćinstvo čiji se predak doselio od Glamoča prije I svjetskog rata i držao han.

Makivića ima tri domaćinstva i slave Nikoljdan. Makivića ima i u Lusićima, četiri domaćinstva koja slave Vasiljevdan. Premda su kod ovih porodica sa istim prezimenima različite slave, smatra se da su zajedničkog porijekla.

Milanovića ima dva domaćinstva i slave Nikoljdan. Oni su ogranak Gvozdenovića i dobili su prezime po pretku Milanu.

Ožegovića ima tri domaćinstva i slave Nikoljdan. Rađenović je utvrdio da Ožegovići koji u Bravsku slave Sv. Stevana, vode porijeklo iz Srba u Lici, odakle su se doselili prije 100 godina. Karanović u Saničkoj župi nalazi da su Ožegovići iz Bravska, a starinom iz Srba. I oni slave Sv. Stevana.

Popovića ima četiri domaćinstva i slave Sv. Mratu. Smatra se da su se doselili oko okupacije 1878. godine iz okoline Rora kod Glamoča.

Ratića ima dva domaćinstva, koja slave Nikoljdan. Doselili su se oko 1878. godine iz Prek[r]aja kod Drvara, a po predanju su daljom starinom iz Crne Gore.

Šajića ima četiri domaćinstva i slave Đurđevdan. Zajedničkog su porijekla su sa Šajićima iz Donjeg Ratkova.

Trivića ima jedno domaćinstvo koje slavi Đurđevdan. Oni su ogranak Gvozdenovića, a ime su dobili po pretku koji se zvao Trivo.

Vlajića ima 7 domaćinstava i slave Markovdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Gornjem Ratkovu. Po predanju, porijeklo vode od Ratkovog brata Vlajislava. Prema predanju koje je zabilježio Karanović, njegovi potomci su preci porodica sa prezimenima: Medar, Bajić, Dragoljević, Čavić i Šipka, koji danas žive u susjednom selu Pavići.

Vulina ima šest domaćinstava i slave Miholjdan. Osim toga, Vulina istog porijekla i s istom slavom ima još i u Čađavici, Lusićima, Dujakovcima, Sitnici, Sokolovu i Stričićima. Doselili su se iz Ribnika, a, po predanju, daljom starinom su iz Dalmacije s etapnim zadržavanjem u Uncu. Karanović vjeruje da su iz Ribnika i da ih tamo ima preko 100 kuća sa raznim prezimenima. On nadalje smatra da im je staro prezime Kenjalo, u Ribniku ima zaseok Kenjali, i da su se odatle raseljavali po cijeloj Bosanskoj krajini i Lici, te da su neki ogranci zadržali staro prezime. U pomenutim selima Vulini se smatraju mlađim doseljenicima, a Karanović navodi da su se u Ratkovo doselili prije 150 godina.

Vujinovića ima šest domaćinstava i slave jesenji Jovandan. Istog su porijekla kao i Vujinovići iz Donjeg Ratkova.

                                                            STRAŽICE

Stražice se prvi put spominju u povelji bana Prijezde iz 1287. godine, u kopjoj su popisana sela župe Zemljanik. Kao što je već rečeno, ovo selo se spominje i u popisnim defterima iz XVI vijeka, u kojima se naziv Stražice upotrebljava kao drugo ime za sela Gornje i Donje Ratkovo.60 Narodna tradicija objašnjava porijeklo imena Stražice time što su stanovnici susjednih sela Gornjeg i Donjeg Ratkova za vrijeme turske vladavine u njemu čuvali stražu. Da je stanovništvo ovog i susjednih sela stvarno obavljalo stražarsku službu na ovom području, uslovio je i sam položaj ovih sela uz važan planinski prevoj na putu koji je išao od Jadranskog mora prema Posavini.

                                           Porijeklo porodica u Stražicama

          Baveljića ima četiri domaćinstva i slave Đurđevdan. Smatra se da su se doselili iz okoline Mrkonjić-Grada i da im je staro prezime Đukanović. U parohiji Gornja Medna krajem XIX vijeka živjele su porodice sa prezimenom Bevalja, koje su takođe slavile Đurđevdan.

Bogdanovića ima četiri domaćinstva i slave Jovandan. Po predanju, prvi su se doselili u Stražice i njihov predak je kumovao podizanju crkve, koju je sagradio knez Ratko.

Gajića ima pet domaćinstava i slave Jovandan. Oni su ogranak Miletića.

Ercega ima tri domaćinstva i slave Lučindan. Po predanju, doselili su se odmah poslije Bogdanovića iz okoline Nikšića u Hercegovini. Zajedničkog su porijekla sa Trubićima i Mejićima, koji takođe slave Lučindan. Po predanju, u Stražice su se doselila petorica braće od kojih su potekle pomenute porodice, a dvojica su otišla dalje u Lijevče. Ercega ima u čitavoj sjeverozapadnoj Bosni i većina slavi Lučindan. Njihovo toponomastičko prezime potvrđuje predanje o porijeklu iz Hercegovine, a slava Lučindan pobliže lokalizira njihovu maticu u okolinu Nikšića, gdje je ova slava česta.

Kuridža ima sedam domaćinstava i slave Đurđevdan. Po predanju, doselili su se prije 150 godina iz Ribnika, gdje su se prezivali Nikić, a daljom starinom su iz Kotara u Dalmaciji. U parohiji Ribnik krajem XIX vijeka bilo je i Kuridža i Nikića koji slave Đurđevdan. Skarić smatra da su porijeklom od Livna i Glamoča ne navodeći izvor podataka.

Maleševića ima devet domaćinstava i slave Nikoljdan. Smatra se da su porijeklom iz okoline Glamoča. U Glamočkom polju Maleševića ima na više mjesta, slave Jovandan, a porijeklom su iz Bjelajskog polja. U Pounju slave takođe Nikoljdan i porijeklom su iz Grahova. U parohiji Prkosi u protoprezviteratu Petrovac krajem XIX vijeka bilo je Maleševića koji slave Nikoljdan.

Mejića ima devet domaćinstava i slave Lučindan. Zajedničkog su porijekla sa Ercezima i Trubićima.

Miletića ima devet domaćinstava i slave Jovandan. Smatra se da su se doselili iz Ribnika. Skarić navodi da su se doselili iz okoline Zadra u Dalmaciji ne navodeći izvor podatka.

Petkovića ima pet domaćinstava i slave Jovandan. Smatraju da su porijeklom od Unca.

Stojića ima osam domaćinstava i slave Vasiljevdan. Doselili su se za vrijeme turske vladavine iz Kadine Vode, a daljom starinom su, po predanju, iz Crne Gore.

Trubića ima 11 domaćinstava i slave Lučindan. Zajedničkog su porijekla s Ercezima i Mejićima.

* * *

Na osnovu prethodnih izlaganja, u kojima smo iznijeli narodnu tradiciju o porijeklu pojedinih porodica i pokušali za svako to predanje pronaći potvrdu u postojećoj literaturi i objavljenim istorijskim izvorima, možemo konstatovati da najstariji sloj današnjeg stanovništva ispitanih sela u vremenskom kontinuitetu vodi porijeklo od stanovništva popisanog u defterima iz 1541. i onog iz oko 1563. godine. Za porijeklo stanovništva popisanog u defterima iz XVI vijeka može se prihvatiti mišljenje Milana Vasića, po kome su turska osvajanja zatekla ovo stanovništvo na teritoriji Zmijanja, a ostaje dilema da li se radi o doseljenicima iz predturskog perioda ili o starosjediocima. Ovom najstarijem sloju stanovništva pripada današnjih 165 domaćinstava pod 23 različita prezimena. Iz ove grupe od 23 prezimena može se izdvojiti 10 grupa prezimena koje, svako posebno, vode porijeklo od zajedničkog pretka.

Od tog vremena srpsko stanovništvo ovih sela, kao i sjeverozapadne Bosne uopšte, pojačavano je novim stanovništvom iz redova vlaha stočara, koji su se uslijed ekonomskih razloga, a prije svega poreskih olakšica u pograničnim nahijama Turskog carstva, kretali iz pravca jugoistoka i istoka u pravcu širenja turskih državnih granica. Ove migracije su se odvijale laganim pomjeranjem većih ili manjih grupa na dužim ili kraćim relacijama s etapnim zadržavanjima u pojedinim oblastima i trajale su neprekidno, sa različitim intenzitetom, do potpadanja Bosne i Hercegovine pod austrougarsku vlast. Prema podacima koje sam sakupio na terenu, osnovni pravac doseljavanja u ovom periodu za većinu porodica išao je iz sjeverne Dalmacije preko Livna, Glamoča, sela oko izvora rijeke Sane i okoline Mrkonjić-Grada. Ovaj pravac doseljavanja, u osnovnim crtama, poklapa se sa antičkim, srednjovjekovnim i savremenim putem Banjaluka – Split.

Ova naseljavanja bila su uslovljena turskim vojnim uspjesima i neuspjesima u blizini ili na samom području sjeverozapadne Bosne. Proces naseljavanja sjeverozapadne Bosne srpskim i muslimanskim stanovništvom bio je posebno intenzivan poslije Karlovačkog mira 1699. godine, kada Turska gubi posjede u Slavoniji, Lici i Dalmaciji i kada se dalje vojne operacije karakterišu više pozicionom borbom, a slabljenje centralne vlasti i jačanje čitlučkog sistema nameće stanovništvu sve veće poreske obaveze. Uglavnom, u ovo vrijeme padaju evidentirana doseljavanja iz sjeverne Dalmacije koja su na Zmijanju bila manjeg intenziteta u odnosu na pogranične dijelove Bosne i Hercegovine. U ovo vrijeme Zmijanje i dalje zadržava povlastice filurdžija i izvjesnu unutrašnju samoupravu.

U XIX vijeku broj slobodnih seljaka je rapidno smanjen. Stanovnici Ratkova u to vrijeme se grčevito bore za očuvanje povlastica koje su posjedovali tokom čitave turske vladavine i koje su se vremenom stalno smanjivale. Borbu stanovnika Ratkova za očuvanje ovih sloboda opisao je Kočić u svom “Zmijanju”. Za ovaj period karakteristično je lokalno seljakanje pojedinih porodica sa jednog feudalnog posjeda na drugi, u čemu su ih podsticali i sami feudalci. Kao odraz ovih kretanja stanovništva, sela Gornje i Donje Ratkovo i Stražice dobijaju uglavnom pojedinačne doseljenike iz okolnih i nešto udaljenijih sela, koja su i sama pripadala nahiji Zmijanje, a koja više ne postoje. Za ove porodice nismo u većini slučajeva mogli utvrditi dalje porijeklo, osim njihovog postojanja u selima iz kojih su se po kazivanju doselili. Dok su se naseljavanja ispitanih sela, i Zmijanja uopšte, vršila raznim pravcima, uglavnom sa jugoistoka i istoka, iseljavanja su uglavnom usmjerena prema sjeveru i zapadu. Ova iseljavanja su imala karakter permanentnog odlaženja pojedinaca ili čitavih porodica u oblasti koje su pružale bolje ekonomske uslove. Istraživanja porijekla stanovništva u oblastima iseljenja utvrdila su postojanje velikog broja porodica sa različitim prezimenima koje vode porijeklo sa Zmijanja. Podatke o iseljenicima iz ispitanih sela nalazimo u radovima Karanovića i Rađenovića navedenim kada je govoreno o svakom porodičnom prezimenu posebno. Iseljavanja iz ove oblasti i ispitanih sela u XX vijeku dobijaju sasvim nova obilježja, što je uslovljeno izmijenjenim drustveno-ekonomskim odnosima. To se naročito uočava poslije II svjetskog rata, kada se iseljavanja vrše prema industrijskim centrima, a i izvan granica Bosne i Hergegovine, prije svega putevima poslijeratne kolonizaciie u Vojvodinu.

Na kraju treba reći da naša istraživanja pokazuju da narodna tradicija, koju su zapisali prethodni istraživači, i danas živi u narodu, mada je II svjetski rat i ubrzan razvoj društveno- ekonomskih odnosa u poslijeratnom periodu uticao na njeno gubljenje, kao i na nestajanje tradicionalne kulture uopšte. Gubljenje tradicije o porijeklu stanovništva očituje se, prije svega, u tome što nalazimo izvjestan broj porodica za koje nismo uspjeli zabilježiti nikakvo predanje, a i time što danas većina, uglavnom, zna samo za posljednju etapu doseljenja.

Zapoljak je zaseok u Gornjem Ratkovu. Smešten na granici između Gornjeg i Donjeg Ratkova, pripada Gornjem Ratkovu. Čine ga četiri celine – u njima žive stanovnici koji nose isto prezime: Popovići, Jurišići, Ratići i Čenići.

Zapoljak se nalazi u dolini ispod Rovanjca, gde visom dominira Veliki kamen. Preko Rovanjca je ulazak u Zapoljak putem koji vodi iz Gornjeg Ratkova i ide ispod Pučine, sitnogorične guste šume. Levo, kod Malog kamena, skreće se u Jurišiće, a pravo, preko njiva, u Popoviće. Drugi ulaz je iz pravca Sokolova, preko Turskog polja.

Na samom ulazu u Popoviće nalazi se Popovića lokva. Lokve su obeležja svih mesta u kojima ne postoji izvor ili neka druga vrsta tekuće vode. Lokva se stvara na niskim mestima (gde obično postoji nepropusni sloj zemlje) na kojima se zadržava voda od kiša i snega (snega na tim visinama ima u izobilju, služi kao pojilo za stoku i, eventualno, pranje).

Niže Popovića lokve prostire se Crljenska glavica koja jednim delom natkriljuje muslimansko mesto Crljeni. Veza između Crljeni i naših njiva postoji kroz “klanac”, teško prohodan nazovi put. Taj put izlazi na Medića vratnice (kroz koje se ulazi na Medića njivu; njiva se uglavnom kosila i bila livada, ne sećam se da je  nekad sejana, a ime je zadržala jer je nekada davno otkupljena od nekog Turčina Medića).

Odatle se, zaokružujući Zapoljak, nastavlja Gaj, uzan pojas visoke hrastove šume. Iz Gaja se preko poljane izlazi na Orlovaču, vrh nešto niži od 1000 m. Zatim se preko Vjenca (visa) spušta do Prljuge, na Rovišta. Preko njih ide put za Crljeni, na čijem početku se nalazi Vujinac. Neposredno pred ulazak u Crljeni nalaze se naše poslednje njive – Krčevina koja je postala krčenjem šume i, verovatno, kupljena od Turaka; svuda okolo je sitnogorična šuma, sa po kojim većim stablom.

Ispod Rovišta je Kobilina dolina uglavnom obrasla bujadi (paprat), na koju se nastavljaju manji platoi – čistine obrasle travom i bujadi: Antukin vinograd, Tabačište, Kupusište – sve do potoka. Sa druge strane potoka nalazi se put koji jednim krajem vodi u Banjicu, a drugim u Sredenik u kome se nalazi crkva za ceo kraj. Potok je, u stvari, jaruga kojom se voda sliva od Točka i atmosferskih voda koje se spuštaju sa viših strana i teku u Banjicu. Iznad ovog puta uzdiže se strana do Velikog kamena i puta preko Rovanjca.

IZVOR :  MIROSLAV NIŠKANOVIĆ – PRILOG PROUČAVANJU STANOVNIŠTVA ZMIJANJA “O PORIJEKLU STANOVNIŠTVA GORNJEG I DONJEG RATKOVA I STRAŽICA”. Odabrao i priredio saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić.