Novo u digitalnoj biblioteci: Studija o Matarugama

4 komentara

1. 17. april 2017. u 13:08

   vojislav ananić

   I
   Dr Đurđica Petrović

   MATARUGE U KASNOM SREDNJEM VEKU

   U naučnim radovima u kojima se pominju tzv. „stari narodi: koji su živeli u jugozapadnim delovima današnje Jugoelavije, a naročito u Crnoj Gori i u istočnoj Hercegovini, navođeni su i Mataruge. Za njih se smatralo da su predstavljali u vreme kada počinju da se pominju u dubrovačkim arhivskim knjigama (XIV vek) ostatke poromanjenog starobalkanskog stanovništva („plemena”), koje je već jasno ukazivalo na duboka prožimanja i stapanja sa Orbima. V. Ćorović je bio sklon da te procese simbioze objasni zajedničkim stočarskim načinom života u planinskim oblastima, a što je bilo glavno zanimanje brđana kroz dugi niz vekova. U okviru tih etnogenetskih zbivanja pomišljalo se na mogućnost da su se Mataruge u dugotrajnom procesu istorijskog razvoja balkanskih naroda pretopili u druga plemena i odumrli, ili su bili potisnuti i razbijeni. S obzirom na to da još i danas ima porodica sa prezimenom Mataruge, a znatan broj porodica u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni pominje kao svoje pretke Mataruge, primenljiva je i pretpostavka da su Mataruge, pošto su se pomešali sa Srbima i primili u sebe jake slovenske primese, nametnuli nekim grupama Srba svoje ime.
   U narodnim predanjima o Matarugama u severozapadnoj i severnoj Crnoj Gori i u rubnoj istočnoj Hercegovini oni se pominju kao „stariji svijet”, „stari narod“, „silan narod“ koji su zatekli Srbi pri dolasku u te krajeve i u dugotrajnim sukobima desetkovali i notisli. U tim mutnim legendama Mataruge se čas pojavljuju kao najstarije stanovništvo Hercegovine, a čas, opet, kao došljaci koji su smenili dotadašnje najstarije stanovnike Španje. Matarugama su u nekim predanjima pridodavani Kriči, kao deo njihovog „plemena“, a u drugim pričama to su bile Macure.
   Upoređujući izneta mišljenja naučnika i usmenu tradiciju proizilazi da nisu međueobno protivurečni i da bi u Matarugama stvarno trebalo videti predslovenske stanovnike pomenutih oblasti u našoj zemlji. Prema tome, oni bi, u reliktima do danas očuvanim, predstavljali etnički kontinuitet iz antike. To uvreženo mganljenje o Matarugama pokušaćemo u ovom radu da proverimo na osnovu raspoloživih izvora, a istovremeno da pomoću istih izvora donekle rekonstruišemo način života i status Mataruga u kasnom srednjem veku. Za proučavanje Mataruga na raspolaganju se nalaze tri vrste izvora: arhivski zapisi, topografski nazivi i narodna predanja. Vrednost tih izvora je neujednačena, a time i mogućnost njihovog punog iskorišćavanja. Ipak, i one grupe izvora koje nemaju potrebnu preciznost, kao što su arhivska dokumenta, sadrže korisne podatke, dopune podacima iz arhivskih knjiga.
   Najvrednija svedočanstva o prisustvu Mataruga na našoj teritoriji pružaju beleške u dubrovačkim i kotorskim arhivskim knjigama iz XIV veka. Jedanaest dokumenata iz Dubrovačkog arhiva obuhvataju period od 1318. do 1398. godine, s tim što brojniji podaci o Matarugama započinju sa sedmom decenijom XIV veka. U Arhivu u Kotoru sačuvano je samo šeet dokumenata u kojima se pominju Mataruge, odnosno samo dva direktna podatka, i oni pripadaju poslednjoj deceniji XIV veka. U tim dokumentima zabeležena su imena Mataruga, nalaze se podaci o njihovim zanimanjima, kratke vesti o društvenoj strukturi i odnosu prema susednim vlaškim grupama, a može se nazreti i njihovo poreklo, kao i teritorija koju su zauzimali.
   Toj grupi izvora prvog reda pripada i turski katastarski popis Hercegovine iz 1477. godine, koji je, iako fragmentarno saopšten, važan informator o Matarugama, kao društvenoj grupi, i njihovoj teritoriji pri kraju XV veka.
   U toponomastici se mogu pratiti pomeni Mataruga na dosta širokoj teritoriji koja ulazi u sklop sadašnjih socijalističkih republika Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Srbije i Hrvatske. Ti nazivi se odnose na nekoliko geografskih pojmova, koliko se moglo utvrditi na oonovu uglavnom dosta neprecizno sakupljenih podataka, a to su: zemljište, polje, do, njiva, brdo, strana brda, potok, šuma, katun, selo, zaselak, kraj (deo sela). Među tim topografskim oznakama razlikuju se dve grupe, toponimi s kojima nije povezano predanje o Matarugama i toponimi povezani s pričama o „silnom“ i „starom” narodu. U prvu grupu dolazili bi sledeći toponimi:
   selo Mataruge na poluostrvu Pelješcu;
   brdo Motoruga kod Slanog u Dubrovačkom Primorju;
   zemljište i selo Mataruge u Piperima, u predelu Stijene, nešto južnije od Spuža, a pored reke Zete;
   selo Mataruge, polje Mataruge, u opštini Pljevlja; selo Mataruge, Mataruški potok (Mataruška reka) u opštini Prijepolje;
   selo Mataruge i Mataruška Banja u opštini Kraljevo;
   zaselak Mataruge kod Prijedora;
   Matarugin Han — ime kraja u selu Misoča u Visočkoj Nahiji.
   U drugu grupu toponima, uz koja postoje pričanja o Matarugama kao nekadašnjim stanovnicima, dolazili bi:
   Mataruge — naziv „strane više Zaslaba“ na teritoriji starih Riđana (Korjenići);
   Mataruški Do pod brdom Obljaj u zapadnom delu Banjana;
   Mataruška njiva u selu Velimlju u Banjanima;
   Matarugin Do u selu Podvrši u Rudinama;
   Matarugina Sniježnica u PetroviJem Dolovima u Goliji;
   u Pivskoj Planini (istočni deo Pive) nalazi se toponim Mataruge za katun eeverno od Todorova Dola, više Pišća, kao i šuma nazvana Mataruge.
   Za razliku od arhivskih zapisa skoro svi topografski nazivi ne poseduju sigurno vremensko datiranje. Jedino se zna da se selo Mataruge na Pelješcu pominje u XV veku, a drugo selo istog imena u Prijepoljskom kadiluku zapisano je u Kruševskom pomeniku, koji obuhvata period od kraja XV do kraja XVIII veka. Usled toga nedatirani toponimi koji se odnose na Mataruge mogli bi da posluže samo kao putokaz da su Mataruge, ili deo njih, duže ili kraće vreme boravili u oblastima gde se oni javljaju. No bez obzira na trajanje, taj boravak Mataruga je morao imati značaja za tu oblast, kestu, u bilo kojem vidu (demografskom, društvenom, ekonomskom) čim je nastao toponim.
   Poslednja raspoloživa grupa izvora su predanja pojedinaca ili kolektiva, koja su često zamagljena ličnim intervencijama istraživača, tako da je ponekad skoro nemoguće utvrditi šta u stvari pripada usmenoj tradiciji. Ta predanja su uglavnom bele žena u prve dve decenije XX veka, a informatori su bili, u većini slučajeva, useljenici iz drugih krajeva i iz znatno kasnijeg vremena od onog u kojem su stvarno živeli Mataruge u datoj ili u susednoj oblasti. Priče o Matarugama, kao i o drugim „starim narodima“ predstavljale su u vreme njihovog beleženja poslednju fazu u razvoju predanja i već su bile prekrivene novim saznanjima koje je nametao duh sredine i relevantnog doba. One su, u stvari, bile usmena hronika kraja, dehistorizovana i transformisana ranije postojeća realnost tokom dugog niza vekova, uz dodate vizije o starim narodima iz domena folklornih motiva.
   Te triče o Matarugama, koje su navodno Srbi dolazeći na Balkan desetkovali i dobrim delom proterali sa teritorije Crne Gore i Hercegovine, i koje eu se prenosile iz generacije u generaciju, definitivno su oblikovali doseljenici iz kasnijih vremena u fazi svog ekonomskog i društvenog razvitka kada su postojale potrebe da se intimno i javno samopotvrđuju (osnivali stare srpske manastire, učestvovali u bici na Koeovu, bili vojvode u srodstvu sa vladajućim kućama u srednjovekovnoj Srbiji i Zeti) i zvanično iskažu kao jedini i čisti predstavnici rezidencijalne populacije koja se bori za hrišćanstvo, srpstvo i slobodu (Mataruge su bili „druga vjera“, nisu znali srpski, mrzeli su Srbe, bahatno su se odno- sili prema drugim stanovnicima u tom mestu, kraju, prema bliskim srodnicima Ivana Crnojevića, Kastriota, sam car Dušan ih je prognao iz jugoistočne u zapadnu Hercegovinu itd). Usled toga Matarugama su pridodavane i specifične antropološke i psihičke oeobenosti, a ime Mataruge dobilo je pejorativno značenje.
   U širenju tih i takvih priča o Matarugama postojao je centar, ili centri, iz kojeg su te informacije dopirale u periferne oblasti pre svega kretanjima stanovništva, grupnim ili pojedinačnim. U tome su prednjačili Drobnjaci i stanovnici Stare Crne Gore. Karakteristično je da je najmanje takvih priča u krajevima gde su stvarno živeli Mataruge u kasnom srednjem veku, kao i u onim gde su se posle toga vremena razišle njihove pojedinačne porodice.
   Međutim, kad se ta predanja, katkad već i legende, oslobode naslaga docnijih tumačenja sa poremećenim hronološkim granicama i ličnostima, dobijaju se podaci koji se korisno mogu upotrebiti za razjašnjenje o nekolikim pojavama iz života srednjovekovnih Mataruga. To se odnosi na teritoriju, pravce kretanja, zanimanje, materijalno stanje i društveni status Mataruga, a o čemu će biti reči u daljem tekstu.

   Kao i same Mataruge i njihovo ime bilo je predmet interesovanja, ali samo u naučnim krugovima. Jedino narodno tumačenje zabeleženo je u Polimlju u sedmoj deceniji XX veka, i prema njemu ime Mataruga potiče od matare — metalna čutura za tečnost putnika, putnička kožna torba, tj. Mataruge bi bili oni koji su nosili mataru, pa su se po tome i nazvali.
   Etimološka tumačenja reči Mataruge, do sada iskazana, nisu u skladu. Prema K. Jirečeku reč potiče od srednjovekovno latinskog matare, mesto mactacre, odnosno od albanskog mat a u značenju glagola meriti. P. Skok je tumači na osnovu latinskog mataris sa slovenskom izvednicom na — uga, a s osnovnom pojmovnom odrednicom — koplje, ili tačnije, keltsko koplje kratko za bacanje (matara). Iz toga je IVr. Šuflaj izveo da su „davno izumrli Mataruge prozvani tako zacijelo po svojim kopljima”. U Rječniku hrvatskog ili srpskoga jezika JAZU objašnjeno je da „ako ova riječ nije uzeta iz kojega tuđeg jezika, može se misliti da je izvedena od osnove pridjeva mator (star), pa da je o između t i r prešlo u a, da bi se izjednačilo s vokalom prvog sloga“.
   Druga grupa objašnjenja imena Mataruge više je usmerena ka utvrđivanju porekla Mataruga kao ljudske grupe. Tako je Ć. Truhelka smatrao da je reč ilirska i da označava dug put, dugu ulicu, tj. da se naziv Mataruge odnosio na neko ilirsko stanovništvo koje je živelo pored velikih rimskih puteva ili je te puteve čuvalo. V. Ćorović je indirektno povezao Mataruge sa poznatom albanskom vlasteoskom porodicom Matarango koja je posedovala u XIII i XIV veku krajeve između reka Vrega (Škumba) i Devola, provinciju Slanica i u unutrašnjosti zemlje do antičke Apolonije.
   Posebnoj kategoriji pripada tumačenje J. Erdeljanovića, koji je pretpostavljao da je ime Mataruga bilo „po svoj prilici nadimak srodan ili istovetan sa talijanskim matterugio, matterugiolo, a u smislu „glupak, ludak, budala“. Neosporno je da se J. Erdeljanović pri takvoj pomisli oslanjao na predanje o Matarugama koja je slušao u Staroj Crnoj Gori, a možda i u Crnogorskim Brdima, početkom ovog veka. Međutim, on je izgubio iz vida da imena iz kruga pravih ili pseudo srednjovekovnih etnikona, a koja mogu da nastanu na više načina i da imaju više značenja, nemaju pejorativni prizvuk u vremenu kada se istorijski potvrđuje postojanje nosilaca tih imena U suprotnom posednici „pogrdnih nadimaka“ ne bi se s njima javno iskazivali: u Dubrovniku 1368. godine »Cudelinus Mataruga, Goyslauus Mataruga faciunt manifestum.. ,«, „sudac Murlakov Gerg Bodolić“ (sin Bodola) na Krku 1465. godine. Pejorativnost nastaje kada, u interakciji društveno-ekonomskih i psiholoških uslova, preovlađujuće stanovništvo postiže osećaj lojalnosti prema vlastitoj grupi, stvara svoj model načina života i mišljenja, a ocenjuje i doživljava sve koji se nalaze van toga kruga kao ljude drugog reda ili neprijatelje. Na primer, u srednjem veku severni Albanci nazivali su sebe Mal’ok = brđanin; na početku ovoga veka taj etnonim je bio pogrdan naziv za Gege u Beratu. Opozicija je jasna: potpuna nerazvijenost društva i ekonomike i razvijenost. Na isti način razumljiv je i pejorativni apelativ Bodul za stanovnike Kvarnerskih, pa donekle, i srednjedalmatinskih ostrva iz prvih decenija XX veka. Ili, vratimo se Matarugama, postojanje priča o nadmoćnosti „srpskih plemena” u borbama sa Matarugama, pri čemu su Mataruge predstavljeni kao neprijatelji.
   Znatno drukčiju sliku imena Mataruga pružaju, međutim arhivski zapisi. U arhivskim knjigama u Dubrovniku i Kotoru ime Mataruga zabeleženo je na nekoliko načina: Mataruch (1318), Matarug (1387), Mataruga (13 65, 13 6 8), Matharuga (1389), Mattaruga (13 97), Motoruga (1397), Mottorugich (1397). Transkripcije ukazuju na postojanje nekoliko varijanti: ime sa suglasnikom na kraju i od njega izveden genitiv, analogno drug, -a, zatim substituisanje romanskog a slovenskim o, što se javlja u kotorskoj kancelariji, i ime u funkciji prezimena, a koje je nastalo poput ostalih prezimena koja su se formirala od ličnog imena sa završnim vokalom -a, i bez posesivnog dodatka -ov ili -ev, npr. Brata-Bratić, Gostiša-Gostišić, Malonša-Malonšić, Nenada-Nenadić itd.
   U okviru načina pisanja imena Mataruga posebnu pažnju privlači oblik Mataruch zabeležen u prvom pomenu Mataruga uopšte, avgusta 1318. godine. On se ponavlja kao Matarug 1387. godine, u vreme kada se već nalazio u opštoj upotrebi oblik Mataruga, -e, a zabeležen je i u spoju sa katunom — del catono de Mataruga (1339). Inače naziv u kombinaciji sa katunom dolazio je u pluralu: [… ] de catuno Mataruge (1379), pro [… ] chatonariis Matarughe (1398).
   Nameće ce pitanje da li ce oblik Mataruch(g) može označiti samo kao omaška dubrovačkih pisara. Naime, poznato je da su oni ponekad grešili pri transkripciji imena. Međutim, čini nam se da o tome nije reč u ovom slučaju.
   Mataruge se pominju u dubrovačkim arhivskim knjigama iz XIV veka u vremenskom razdoblju od 80 godina, a zatim u turskim izvorima od osme decenije XV veka pa na dalje, te, prema tome, imaju kontinuitet postojanja sa istim imenom u osnovi. Njihovo ponašanje, koje se sagledava iz sadržaja dokumenata, odgovaralo je ponašanjima vlaških katuna koji su se takođe javljali u dugom nizu decenija pod istim imenom. Za takve katuns sa odlikama kontinuiranog javljanja i imena, povezanog sa naslednim starešinetvom, D. Kovačević je argumentovano pokazala da su u davnoj prošlosti imali svog pretka koji je bio osnivač katuna. To se prvenstveno odnosi na velike i značajne katune, kao što su npr. bili Burmazi, Drobnjaci, Vlahović, Plijeske, Maleševci i drugi, a iz kojih su izrastali novi katuni, koji su takođe imali svoje osnivače (Ugarci, Dermani, Žurovići, Vragovići, Mirilovići itd).
   Za neke od osnivača tih velikih katuna, ili bolje rečeno skupa katuna, koji su u XIV i XV veku imali određenu ulogu u društvu i ekonomici Hercegovine, može se približno odrediti vreme kada se formirao njihov prvi katun, izrastajući iz nama nepoznatog matičnog katuna, ili na neki drugi način. Rodonačelnik najbolje poznatih Burmaza, ili Brumaza kako su zapisivani u dubrovačkoj kancelariji skoro do kraja osme decenije XIV veka, a samo izuzetno kao Burmazi, bio je Brumaz, koji se sa svojim sinovima pominje 1297. godine kao žitelj Plata, u delu koji je tada bio u posedu srpskog kralja. Osnivač poznatih Drobnjaka zvao se isto Drobnjak i najverovatnije je takođe pripadao poslednjim decenijama XIII veka. Naime, njegovi unuci, a deca njegovog sina Kaluđera i snahe Višnje, Hran, Bogoje i Dabiživ, podigli su crkvu sv. Bogorodice u selu Vaganešu 1354/55. godine. Dabiživ i njegov sin Ratko pominju se u dubrovačkim dokumentima 1325. godine, a Ratko je tada već bio sveštenik.
   Ova dva primera o oonivačima katuna, uz primere iste vrste koje je iznela D. Kovačević, dozvoljavaju da se pretpostavi da se i Mataruch, Matarug mogu označiti kao lično ime. Prema tome, Vladoje Mataruch, koji se javlja 1318. godine, bio bi potomak u direktnoj liniji (sin ili unuk) osobe koja se zvala Mataruch, i koja se može smatrati za rodonačelnika porodice, a zatim i roda Mataruga. Taj Mataruch je najverovatnije živeo u drugoj polovini XIII, možda i početkom XIV veka.
   Pretpostavku da je Mataruch bilo lično ime potkrepljujemo još jednim analognim primerom. U okviru katuna Velislava Burmaza (. . . de catono de Velislauo Burmas illis de Burmas) nalazili su ce 1335. godine Milten Sloruch i Milosauo Sloruch, čiji poslednji slog drugog imena ima isti završetak kao Mataruch, što olakšava upoređenje. Taj Milten i Milisavo morali su biti sinovi ili unuci nekog Sloruch-e, pa bi u ovom slučaju ime tog njihovog pretka bilo njihovo porodično ime. U procesu nastajanja novih katuna od sinova i unuka Brumasa i ljudi oko njega pominje se 1368. godine i katun Slorucha, sada već u slaviziranom obliku imena. Vladil Bunissich Moroblacus de Slocrucha. Prvobitno ime samo jedne porodice preraslo je, dakle, sada u ime zajednice ljudi okupljenih oko potomaka Sloruch-e, postalo je dodatkom vokala -a na kraju reči vrsta imena proširene porodice.
   Na takav isti način iskazivalo se i lično ime Mataruch. Vladoe Mataruch iz 1318. i Junach Matarug iz 1387. godine bili bi, na osnovu iznetog, direktni potomci rodonačelnika porodice, a oznaka Matarug uz njihovo lično ime takođe bi predstavljala porodično ime. Međutim, Crayslauus Stridslauich Mataruga, Radmillus Volchomirich Mataruga bile bi osobe koje su pripadale ili su se priključile toj Mataruginoj porodici, pa bi oblik Mataruga mogao opet da se protumači kao ime za proširenu porodicu. Oblik Mataruga javlja se nekoliko puta 1365. i 1368. godine što bi ukazivalo da je u to vreme već postojalo uvećanje prvobitnog nukleusa porodice Mataruge.
   Već je izneto da se katun Mataruga označavao pluralom od oblika Mataruga — de catuno Mataruge, međutim, 1389. godine javlja se uz popis 18 osoba formulacija: omnes predicti del catono de Mataruga (genitiv jednine od Matarug) — svi rečeni iz Mataruginog katuna. Na osnovu ove dve varijante relevantnog pojma pretpostavljam da su u okviru društvene grupe Mataruga postojale dve vrste katuna, katun na čijem se čelu nalazio po pravu nasleđa (koje nam je nepoznato, da li na principu primogeniture ili najmlađeg sina) direktan potomak po muškoj liniji rodonačelnika Mataruga, osnivača zajednice ljudi koja nosi njegovo ime, i katuni koji su nastali, usled prirodnog i mehaničkog priraštaja, od matičnog katuna i bili pod njegovim okriljem, a na čijem čelu su se nalazili prvo predstavnici porodice osnivača Mataruga (drugi sin po redu?) pa zatim možda tokom vremena i osobe koje su se iz bilo kojih razloga uključile u tu porodicu. Na taj način bi, na bazi proširene porodice, nastajao skup katuna u okviru jednog centralnog katuna, a oznaka za taj skup —- (katun) Mataruge — bila bi oznaka roda, i to kao institucije a ne samo krvne povezanosti. Vreme javljanja katuna Mataruga (množina), od 1379. godine na dalje, sugeriše na zakonitost razvoja te društvene grupe: porodica — proširena porodica — rod.
   Da bi proces pretvaranja ličnog imena u ime porodice pa zatim roda bio jasniji navešćemo još nekoliko primera iz XIV veka. Za oznaku tih prelaza sreću se u dubrovačkoj građi za Burmaze sledeće formulacije: Crayslauus Brumas, [. ..] de catono Brumasii (genitiv jednine od ličnog imena Brumasius) i [. . .] đe catono Bruma- sorum (genitiv plurala). Isti slučaj ponavlja se i kod Drobnjaka: Maroe Bogoeuich Dobrgnach i Pripchus Radoslauich Vlachus de catuno Drobgnachi. Te razlike uočavaju ce i kod Banjana, čije ime izgleda nije iz domena antroponimije već iz toponomastike. Od 1319. godine u dubrovačkim dokumentima nalaze se sledeće formulacije: Oraiislauus de Bocdar: de Bangna. Musbrat filius Cranislaui deli de Bangna, RadMan Zurzeuich de catano de Bagna, ali Millos Nichoeuich Vlachus de M Bagnani (1398).
   Takvih primera ima dosta u dubrovačkim arhivskim knjigama, a vreme promena ličnog u porodična pa u rodovsko ime bilo je uslovljeno nizom činilaca koji su delovali na celokupan razvoj određene grupe ljudi. K. Jiriček je označio pojavu oblika množine kod imena Vlaha kao rodovsko ime, što se u osnovi slaže sa rezultatom naše analize. D. Kovačević je, međutim, za istu pojavu imena u pluralu, stavila akcent na razgranjavanje jednog katuna (to je pokazala i naša analiza) i s tim povezan proces teritorijalizacije katuna.
   Iz svega rečenog mogao bi se izvući pretpostavljeni zaključak. Način transkripcije imena Mataruga u dubrovačkim dokumentima ukazuje na tri varijante naziva, a koje su korelativne sa ekonomskim i društvenim razvojem nosilaca tih naziva. Prvo, Mataruch, bez obzira na etnološko značenje same reči, je bilo lično ime osnivača porodice Mataruga, poput Brumas, Sloruch, Drobnjak. To lično ime zadržavali su bez promena u grafiji direktni potomci tog Mataruge u službi imena porodice, a prema pravu naeleđa tog imena i time i svega što iz toga sledi. Drugo, ostale osobe koje su se nalazile uz tu porodicu kao pripadnici glavnih i bočnih ogranaka porodice, domazeti, zatim i strane osobe koje su se iz raznih razloga i na razne načine uključivale u Mataruginu porodicu, predstavljale su već članove proširene porodice, a onda i roda, pa je ta razlika u stepenu srodstva ili nesrodstva s osnivačkom porodicom iskazivana u dokumentima kao Mataruga, Mataruge. Postfinalnu formu predstavljalo je pretvaranje tog imena porodice i roda u etničko ime — etnikon u narodnim predanjima.
   Izložene pretpostavke o fazama razvoja imena jedne društvene grupe iz kategorije srednjovekovnih Vlaha, a koje odgovaraju razvoju društvenih i ekonomskik struktura kod te grupe, možda bi mogle da budu odgovor na pitanje koje je postavila D. Kovačević primećujući razlike u pisanju imena pojedinih grupa Vlaha u srednjem veku, a to pitanje glasi — kada i zašto dolazi u obzir javljanje imena Vlaha u jednini, a kada i zašto u množini.

   Odgovori

2. 17. april 2017. u 13:13

   vojislav ananić

   II

   Polazeći od činjenice da je ime srednjovekovnih Mataruga neslovensko i da potiče od određeni ličnosti, a da je njihova pojava u pašim oblastima vremenski utvrđena dovedena su u pitanje mišljenja da su Mataruge bili starosedeoci u smislu potomaka predslovenskog stanovništva u oblastima gde ih kao takve locira usmena tradicija. Mi nemamo na raspolaganju istorijsku građu da bismo mogli sigurno utvrditi njihovu provenijenciju, ali nekoliko analogija upućivale bi da su Mataruge XIV veka imale „jaku natruhu albanske krvi“, kako se o njima izrazio M. Šuflaj.
   Na pretpostavku o albanskom poreklu Mataruga navodi pre svega njihovo ime, čiji prvi — mata — i drugi deo — rug — pripadaju krugu albanskih imena: Magaguž, Magarango, Sloruch, Cata rwc(os), a sličnost bi ce mogla naći još u praistoriji Prednje Azije (lokalitet Matarah u Iraku). U ovom kontekstu navodimo i predanje iz Grahova da Mataruge nisu govorili srpski; u Krivošijama je postojalo uverenje da Mataruge nisu bili pravoslavne vere. Karakteristično je da su tzv, stari narodi u predanjima u dinarskoj oblasti dobrim delom bili albanskog porekla: Španje, Lužani, Bukumiri, Mataguži itd.
   Ako se usvoji mogućnost da je Mataruch, osnivač porodice Mataruga bio poreklom s teritorije današnje Albanije, onda se može pretpostaviti da se on sam, ili sa svojom porodicom, ili njegovi preci, u okviru svoje ili tuđe grupe ljudi, mogao spustiti iz oblasti severne Albanije u dolinu Zete i Morače, i to u kretanjima albanskih stočara između XII i XIV veka. Na taj pravac dolaska Mataruga upućivao bi toponim vezan za zemljište i selo Mataruge u oblasti Stijene u Piperima, a pored reke Zete. Uz taj toponim nema predanja o Matarugama, a legende obično nedostaju uz toponime koji pripadaju daljoj prošlosti i zaboravljenim sećanjima na stanovnike zbog kojih je nastao topografski naziv. To je posebno uočljivo u krajevima gde eu se vršile korenite smene stanovništva. Sem toga, na taj pravac dolaska Mataruga na današnju našu teritoriju nazire se trag i u pričama u Nikšićkom Polju i Banjanima da su tamo Mataruge pristigle „ispod istoka“, tj. s juga (u okviru određenog znanja o zemljinoj kugli i stranama sveta). Ekspanzija albanskih stočara ka severu bila je naročito uočljiva krajem XIII veka, i morali su je izazvati neki unutrašnji ili spoljni događaji (ekonomski, društveni, psihološki, politički). Ali, tako isto su mogli da postoje i razlozi zbog čega je usledilo naseljavanje tih stočara prvenstveno na teritoriju današnje Crne Gore (Mataguži, Kuči, Rogami, Piperi, Bratonožići itd). To je u suštini vrlo kompleksno pitanje, koje zahteva posebne studije. Zbog toga bismo samo nagovestili da se jednim delom preseljavanje Albanaca s jednog, ili više, područja na drugo ili druga, a u okviru jedne države (reč je o srednjovekovnoj Srbiji) može shvatiti i kao vrsta kolonizacije iz određenih razloga, a u koje može da bude uglobljena i poluvojna služba.
   Za ilustraciju cilja i svrhe jednot takvog smišljenog naeeljavanja poslužićemo se odredbom mudrih, izdatoj u Veneciji 20. aprila 1402. godine radi populacije oetrva Evrbeje u Venecijanskoj Romaniji. U slobodnijem prevodu ta odluka glasi: treba obelodaniti da bilo koji Albanac ili pripadnik drugog naroda, a koji nisu mletački podanici, a žele da dođu i dođu sa svojim konjima da bi se naselili na ostrvu, biće oslobođeni za naredne dve godine fiskalnih obaveza (angarije) i dobiće neobdelna zemljišta, a pogodpa za obradu, pod uslovom da moraju da drže onoliko konja koliko sada imaju muških glava u porodici, da ne emeju da napuste ostrvo bez dozvole vlasti i da moraju da idu na konjima svaki put kada je to potrebno radi odbrane ostrva, kao i u napad protiv svakog ko hoće da nanese štetu ostrvu.
   Da se nešto slično dešavalo i na teritoriji istočne Hercegovine u srednjem veku može se pretpostaviti posmatrajući teritorijalni razmeštaj Burmaza, o kojima ima najviše podataka u Dubrovačkom arhivu, u odnosu na druge vlaške grupe, zahvaljujući činjenici da su bili najbliže Dubrovniku. Upravo zato oni bi mogli da posluže kao reprezentativni uzorak i za razumevanje društvenog statusa na teritoriji Mataruga.
   Već je pomenuto da se rodonačelnik Burmaza pominje u dubrovačkoj građi 1297. godine sa svojim sinovima u srpskom delu Belena (Plata). Tu, ili tačnije od reke Ljute počinjala je teritorija koja je pripadala Srbi.ji — „iz gradskih kapija (dubrovačkih) na obe strane po suvom stizalo se za sat i po na granicu, ad confinam Sclavorum“. Granica je išla od Ljute na zapad poviše vinograda i poseda Dubrovčana u Župi, Šumetu, Rijeci Dubrovačkoj sve do Kurila (Petrovo Selo). Tu teritoriju, koju su okruživali vrhovi nlanina, Dubrovčani su pokušavali da dobiju ili kupe od srpskih vladara. Jedan pokušaj je bio i 1323. šdine, koji ovde izdvajamo, jer se u uputstvu dubrovačkim poslanicima koji su bili određeni da idu kod srpskog kralja Stefana Dečanskog radi pregovora, izričito navodi da ta teritorija počinje na istoku »ab illis de Brumas et de Menchinic«.
   Postavlja ce pitanje šta su Burmazi radili na graničnom prostoru između Srbije i Dubrovnika. Na osnovu toponima koji su zabeleženi u dubrovačkim dokumentima iz XIII i XIV veka: mons Vardia, tere custodie, Mali Gradac, Veliki Gradac (Burnum), mons Castri, Tomba jasno je da je u pitanju bio utvrđen odbrambeni granični sistem, sa malim tvrđavama na srpskoj i dubrovačkoj strani. Tu se nalazila i Željezna (Lesna) Ploča, gde su se održavali sastanci radi rešavanja sporova koji su nastajali između Dubrovčana i Slovena iz zaleđa, a ona je bila i vratnica za prolaze i komuniciranja između Dubrovnika i tog zaleđa. Prem tome, Burmazi su na toj teritoriji mogli biti stražari, graničari u službi srpskih vladara ili njihovih oblasnih gospodara.
   Uključivanje Burmaza u odbrambeni sistem srpske države, ne u smislu plaćeničke, najamničke grupe, već više kao poluvojnih odreda, nije isključivalo da oni budu u isto vreme i stočari i ponosnici, upravo onako kako u odnosu na naseljavanje Albanaca u žitorodnu Evbeju navodi mletački dokumenat.
   Druga stvar koju je potrebno pomenuti uz razmatranja na relaciji Burmazi — Mataruge, odnosi se na kretanja Burmaza posle predaje tog dela Astareje Dubrovčanima 1357. godine. U izmenjenim političkim prilikama na tlu istočne Hercegovine u poslednjim decenijama XIV veka Burmazi su postali Vlasi kralja Bosne; 1397. godine njihov glavni katun nalazio se u Ljubomiru. Rasulo centralne bosanske vlasti navodi neke burmaške katune, nastale od matičnog, da promene gospodara, i 1419. godine jedan takav katun podčinio se vlasti Sandalja Hranića. Turski popis Hercegovine iz 1477. godine beleži nahiju Burmaz kod Stoca.
   Primerom Burmaza hteli smo da pokažemo da je pri razmatranju uzroka dolaska pojedinih albanskih grupa na našu teritoriju potrebno voditi računa i o mogućnostima da je između njih i gospodara područja gde se naseljavaju mogla postojati međuzavisnost na relacijama teritorija — služba, odnosno služba — teritorija. O Matarugama nemamo takvih informacija kao o Burmazima; bili su dalje od Dubrovnika, van domašaja direktnih dubrovačkih interesa, a u malobrojnim kotorskim arhivskim knjigama iz XIV veka nema odgovarajućih vesti. Ali, polazeći od pretpostavke da je i njihov dolazak na našu današnju teritoriju bio više namenski nego slučajan, onda su i oni mogli takođe da obavljaju neku službu. Tu pretpostavku pokušaćemo da proverimo na osnovu svih raspoloživih izvora.
   U Nikšićkom Polju se pričalo da je centar Mataruga bila Moštanica, odakle je, posle borbi i razaranja tog mesta, latinski car proterao manji deo preživelih Mataruga na Neretvu, a to bi značilo na zapad. U usmenoj tradiciji u Rudinama Mataruge je opet oterao u zapadnu Hercegovinu car Dušan.
   Na osnovu narodnih predanja i ličnih ispitivanja porekla stanovništva u Banjanima S. Tomić je ukazao da su se Mataruge nalazile u oblasti Banjana, zauzimajući zajedno sa Banjanima zapadni, veći deo oblasti, dok su se Drobnjaci nalazili u manjem istočkom delu. Glavna koncentracija Mataruga bila je u krajnjem jugozapadnom delu Banjana, u Gornjim Banjanima (Gornji Banjci), koje deli od Korjenića i Grahova reka Trebišnjica, a brdo Stražište od Donjih Banjana. U Gornjim Banjanima glavno mesto je bilo selo Petrovići, a ostala naseljena mesta sada su zaseoci tog sela, među kojima je i Parež, čije ime podseća na mons Pares — brdo Parež poviše Brgata i Šumeta, na nekadašnjoj teritoriji Burmaza. Kroz selo Petrovići, odnosno kroz Parež, prolazio je jedini pristojni put u Banjanima uopšte, a koji je išao od Dubrovnika preko Trebinja, Pareža, Riječana (u Banjanima) za Onogošt (Nikšić) i dalje.
   U susednim Korjenićima (stara župa Vrm) pričalo se opet da su Mataruge bili najstarije stanovništvo njihove župe, a najviše ih je bilo prema grahovskom selu Zaslapu, ,,ka’ na gori lista“. Ali, „pao snijeg u ljeto, pa su svi Mataruge nekud iselili”, odnosno „grad im tukao često useve pa su se zaverili da se isele, što i unili“.
   Prema predanjim u Grahovu Mataruge su tu bili jedini stanovnici. Kada je, po tim pričama, u Grahovo došla u prvoj polovini XV veka udovica Dragoša Kastriota sa malim sinovima Mataruge joj nisu dozvolile da se među njima naseli. Potomci te udovice pričali su da su Mataruge često napadali putnike na putu Risan— Grahovo i dalje, a da su se „nenadno nekud odselili“. Na osnovu navedenih predanja o Matarugama uočava se pre svega da su oni u pričama upravo locirani u mesta ili oblasti kroz koje su prolazili srednjovekovni trgovački putevi. Tačnije, reč je o putu koji je vodio iz Dubrovnika za Trebinje, pa kroz Korjeniće, sela Petrovići (Parež) i Riječani preko starog rimskog mosta u Moštanici u Onogošt i dalje. To je bio put poznat iz dubrovačkih dokumenata kao »Via Anagasti« ili »La via de le planine inverso Anagasto«. C ovim putem ukrštao ce, nešto severnije od Grahova, put koji je vodio iz Risna preko Grahova u unutrašnjost zemlje i koji je dijelom prolazio i preko teritorije gde se pominju Mataruge u usmenoj tradiciji.
   Šta su Mataruge radili u područjima uz navedene puteve može se pretpostaviti na osnovu citiranih toponima u Gornjim Banjanima (Stražište, Parež) i priče iz Grahova o njihovim napadima na putnike. U oba slučaja Mataruge su prikazane kao naseljenici uz puteve s određenom namenom, a ta namena izgleda da se sastojala u obavljanju dužnosti čuvara određenih prelaza ili prolaza na trgovačkim putevima.
   Važne srednjovekovne saobraćajnice prolazile su kroz oblasti koje su bile u posedu ili vladara (srpokog, bosanskog) ili oblasnih gospodara. Priče o odlasku Mataruga iz nekog kraja mogle bi se u tom kontekstu shvatiti da su ti gospodari Mataruga (svi su u srednjem veku bili nečiji „ljudi“, bez obzira na društveni status), selili ih zbog svojih potreba s jednog mesta na drugo, ili su se gospodari promenili, pa time i njihove potrebe za čuvarima puteva. Zato mislimo da su mesta i krajevi koji se pominju u narodnim predanjima bili prostori na kojima je bilo vršeno smišljeno naseljavanje Mataruga. Na osnovu folklorne građe i toponima izgledalo bi da su Mataruge iz doline Zete došle putem u okolinu Onogošta, a odatle u Zapadni deo Banjana, župu Vrm i Grahovo, odakle su opet dalje preseljeni.
   Mi nismo danas u mogućnosti da u potpunosti proverimo na osnovu drugih vrsta izvora da se pretpostavljeno kretanje Mataruga baš tako odvijalo. Ali, sigurno je da su se Mataruge 1318. godine nalazile na nekom području gde su bili blisko povezani s Drobnjacima, Banjanima i Kričima. Da li se već tada radilo o zapadnom delu Banjana, gde ih smešta S. Tomić, ili je riječ o istočnijem području, bliže Onogoštu, ostaje za sada bez odgovora.
   Povezanost Mataruga sa navedenim grupama uočava se u prvom arhivskom podatku o njima, koji je od 7. avgusta 1318. godine. Tog dana zabeleženo je u dubrovačkom notarijatu da su Branislav Krič (Crichic), Prvoje zlatar i Vladoje Mataruch određeni za arbitre i procenitelje u sporu između jednog Dubrovčanina i Pribe Babića, Vlaha, koji je tom Dubrovčaninu ukrao jednog vola. U slučaju da imenovana trojica ne dođu do Božića u Dubrovnik radi utvrđivanja činjeničnog stanja, oštetu za vola platiće Stepan de Dobrigmacho (od Drobnjaka) i Medoš Sarbonich de Milessa. S druge strane kao jemci i platiše za 30 škopaca koje je ukrao već pomenuti Branislav Krič (Cricichouich) početkom 1319, ili nešto ranije, opet jednom Dubrovčaninu, javljaju se dvojica Banjana, od kojih je jedan izgleda bio katunar.
   Sve do 1365. godine nema u dubrovačkim dokumentima vesti o Matarugama. Od te godine pa do kraja XIV veka oni se češće pominju i dobija se utisak da su tada već predstavljali veću grupu ljudi, a na to je ukazivao i leksički razvoj njihovog imena, ali i kao da su se teritorijalno približili Dubrovniku. Te ponovne vesti o Matarugama sada jasno ukazuju da su oni bili povezani sa Banjanima. Među znatnom grupom Baljana, koji su 27. aprila i 5. maja 1368. godine sklopili ugovor u Dubrovniku radi prenosa salmi soli za Prijepolje, bio je i Bogavče Desimirić Mataruga.
   Najuverljiviji dokaz o zajedništvu Mataruga i Banjana pruža predanje o banu Rusenu, koga Banjani smatraju za svog rodonačelnika. Taj ban Rusen imao je svoje „dvori“ na Badovini u Rusenovićima (danas selište južnije od sela Miljanića, u neposrednoj blizini Velimlja, sadašnjeg centra Banjana). Njegova hroma kći Borina, jedino njegovo dete, udala se bila za nekog Milisava, koji je došao iz Katunske nahije i zaposlio se kao sluga kod bana Rusena. Predanje ne povezuje bana Rusena sa Matarugama, međutim, 1398. godine jedan od katunara Mataruga bio je Novak Rusinović, a 1412. godine knez banjanskih katuna zvao se Borin.
   Poslednje vesti o Matarugama u dubrovačkim i kotorskim arhivskim knjigama pripadaju poslednjoj deceniji XIV veka; čini se kao da su se Mataruge odselile dalje od područja interesovanja Dubrovčana i Kotorana. Predanja u Korjenićima o njihovom brzom odlasku i u Grahovu o „nenadnom” napuštanju tog kraja, kao i izreka u Banjanima za nekog ko se ne vrati na vreme „Otišao u Mataruge, ukazivali bi da su oni napustili relevantno područje, ali ne svojevoljno, već da je nekim događajem bio uslovljen njihov odlazak.
   Na osnovu narodnih predanja i toponima mogli bi se slediti pravci daljih kretanja Mataruga posle napuštanja područja gde su sigurno proveli najmanje pola veka. U Bilećima je V. Palavestra zabeležio 1962. godine da su Mataruge kratko vreme boravile u selu Pilatovcima, i to „prije kneza Pilata, koji se u Pilatovce doselio poslije Kosova”. — Pilatovci se već kao organizovana vlaška grupa pominju 1403. godine. Iz Bileća su Mataruge verovatno nastavile ka Goliji, gde postoje toponimi vezani za njih, a tu su mogli doći, prema legendi u Pivi, srednjovekovnim putem koji je povezivao Bileće sa Nevesinjem. Naime, u Pivi se pričalo da su Mataruge tamo prispele pošto su ih Srbi porazili u velikoj bici kod Nevesinja, a zatim, goneći ih dalje, nastavili su da se s njima bore pa je u Pivi poginuo i kralj Mataruga po imenu Sumor.
   Sa predanjima o Matarugama u Pivi. koje su tamo očigledno preneli useljeni Drobnjaci, a definitivno se oblikovala u onim delovima Pive gde su stvarno boravili Mataruge, završava se krug legendi o tom „starom narodu” na prostoru Nikšić — zapadni Banjani — Korjenić — Grahovo — Bileća — Golija — Piva.
   Ponovni susret s Matarugama pruža turski popis Hercegovačkog sandžaka iz 1477. godine. U sastavu Prijepoljskog kadiluka nalazila se i nahija Mataruge, izrazito vlaška nahija sa 3 katuna, 97 kuća i 10 neoženjenih članova. Na čelu jednog katuna od 47 kuća i četvoro neoženjenih nalazio se Dobraj sin Bukre, katunar drugog katuna od 30 kuća i troje neoženjenih bio je Dragić sin Branislava, treći katun je imao 20 kuća i tri neoženjena. Nahija Mataruge bila je u sastavu Prijepoljskog kadiluka i početkom XVIII veka.
   Kada se izneti podaci iz domena predanja, toponomastike i arhivistike povežu sa istorijskim zbivanjima na tlu istočne Hercegovine u XIV i XV veku dobija se osnova za bolje razumevanje jednog dela istorije kasnosrednjovekovnih Mataruga. Teritorija istočne Hercegovine definitivno je prešla u posed bosanskog kralja, odnosno njegovih krupnih feudalaca, posle silaska sa političke pozornice Nikole Altomanovića. Sigurno je da je oblast gde su se nalazili Mataruge u drugoj polovini XIV veka pripadala moćnoj porodici Pavla Radenovića, odnosno Pavlovića. Posle konačnog prelaska poseda Pavlovića u Primorju i u kopnenom zaleđu (Trebinje, Vrm sa Klobukom, Bileća) u ruke Stjepana Kosače, najkasnije početkom pete decenije, Mataruge su morale automatski da dođu pod njegovu vlast. Prelazak poseda Pavlovića u druge ruke bio je praćen nizom višegodišnjih sukoba između Pavlovića s jedne i Dubrovčana, Sandalja Hranića i Stjepana Kosače s druge strane. To je svakako uticalo i na Mataruge, koji su bili Vlasi Pavlovića, kao i Banjani, i na njihova kretanja koja bi se mogla povezati sa pričama o njihovom dolasku u Bileća, Goliju i Pivu. Takođe je moguće da su u to vreme nastale i priče o nadmoćnosti Srba u borbama s Matarugama i delimičnom njihovom uništavanju ili proterivanju, jer glavni tvorci tih kazivanja, kako smo već ranije izneli, izgleda da su bili Drobnjaci, a oni su u vreme pomenutih sukoba bili Vlasi Sandalja Hranića i Stjepana Kosače.
   Ne raspolažemo podacima na osnovu kojih bismo mogli da utvrdimo da li je Mataruge u okolinu Prijepolja naselio Kosača ili su ih tamo doveli Osmanlije, shodno njihovoj praksi kolonizovanja vlaških skupina na području gde su za to postojale potrebe. Činjenica je da je preko teritorije gde su se nalazile Mataruge išao ogranak puta od Onogošta prema istoku, pravcem Pljevlja — Prijepolje — Bijelo Iolje, i u dolini Ravne spajao se sa putem Brskovo — Bijelo Polje.
   Na području tog Prijeloljskog kraja završavala se istorija srednjovekovnih Mataruga, društvene grupe albanskog porekla, u službi gospodara na čijoj se teritoriji nalazila, a ta služba dala joj je pravo uživanja vlaških povlastica, ali i dužnosti. Ovim pretpostavljenim zaključkom dodirnuli smo i pitanje teritorijalizacije srednjovekovnih Vlaha i ukazali da je ona bila moguća i bez klaeičnog prelaska sa stočarstva na zemljoradnju.
   Razbacani toponimi vezani za Mataruge i sećanja pojedinih porodica da od njih vode poreklo u raznim krajevima Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Srbije, ro našem mišljenju su tragovi odcepljenih pojedinaca ili porodica iz društveno i pravno definisane zajednice Mataruga. Toj kategoriji pojedinačnih izlazaka iz društvene grupe pripadali su i Dobroslav Motorugić, drvodelja u Kotoru i Domuša, kći Radice Mataruga, takođe u Kotoru, koji su se tamo nalazili u poslednjim godinama XIV veka.
   * *
   *
   U dubrovačkim i kotorskim arhivskim knjigama ubeleženo je 35 ličnih imena i 23 patronimična prezimena Mataruga s izričitom oznakom da je o njima reč. Sređena po azbuci to su sledeća imena:
   Bilko (Bilcho) Nikojević 1389.
   Otac: Nikoje
   Bijeloje (Bielloe) Bogdanović 1389.
   Otac: Bogdan
   Bogavče (Bogauez) Desimirić 1368.
   Otac: Desimir
   Božica (Bosiza), žena Dobroslava drvodelje,
   stanovnik Kotora 1397.
   Budoš (Budos) Mirković 1389.
   Otac: Mirko
   Vitoje (Vitoe) Kostadinić 1389.
   Otac: Kostadin
   Vladislav (Vladisau) Kučmanić 1389.
   Otac: Kučma
   Vladoje (Vladoe) Matarug 1318.
   Vukota (Vucota) Stajhović 1389.
   Otac: Stajko
   Gojislav (Goyslauus) Mataruga 1365.
   Gojša (Goisa) Mataruga 1368.
   Dimitar (Dymiter) Rusinović 1398.
   Otac: Rusin
   Dobrašin (Dobrasin) Gojšić 1389.
   Otac: Gojša
   Dobračina (Dobraoina) Milčić 1389.
   Otac: Milča
   Dobroslav (Dobroslauo) Motorugić, drvodelja, 1397. stanovnik Kotora
   Domuša (Domussa), kći Radice Mataruge, 1397. stanovnik Kotora
   Junak (Junach) Matarug Junak Bogojević. Otac: Bogoje1389. 1389. 1389. 1389. 1376, 1398. 1389. 1389. 1389. 1389. 1389. 1389. 1389.
   Krajislav (Crayslauu.=) Stroislavić Otac: Stroislav
   Kudelin (Cudelinus) Mataruga 20 Makar (Machar) Radmilić
   Otac: Radmil
   Milat (Millat) Kunaljević Otac: Kunalj
   Milša (Milsa) Gojstišović Otac: Gojstiš
   Mihajlo (Michael) Radmilić Otac: Radmil
   24 Novak (Novach)Pycinović Otac: Rusin
   Obrad (Obrad) Radmilić Otac: Radmil
   Petko (Petcho) Tvrdojević Otac: Tvrdoje
   Radica (Radiza), majka Domuše
   Radman (Radman) Milošević
   Otac: Miloš
   Radmil (Radrnil) Vukomirović Otac: Vukomir
   Radovče (Radoues) Borsinić Otac: Borsina
   Radoslav (Radoslauus) Bogutović Otac: Bogut
   Radoslav (Radoslauus) Dobrilović Otac: Dobril
   Ratko (Ratchus) Borišić Otac: Boršpa
   Staver (Stauer) Mirojević Otac: Miroje
   Usko (Ussacho) Radmilović Otac: Radmil
   Sem ovih imena Mataruga u dubrovačkoj građi iz XIV veka ima još nekoliko pomena koji se najverovatnije odnose na Mataruge, mada to nije izričito iskazano: Kučman (Cugmanus) Dobretić, Vlah, 1370, neosporno je bio otac Vladislava Kučmanića, jer to su jedini pomeni tog ličnog imena u dubrovačkim dokumentima relevantnim za Vlahe XIV veka. Jamac i platiša na Junaka Matarugu bio je 1387. godine i Petižev (Petisiuus) Belojević, moguće sin Bijeloja Bogdanovića. Možda bi se u Mataruge mogli da ubroje i Stroislav Popović i njegov sin Milan (1379), Dobre globar Petrović Stroislav (13 6 6), Dobrovoj Stroislavić (1393), Tupač Stroislavić (13 93), mada je Stroislavića bilo i u katunu Njegovana Mirilovića (1368), kao i kod Malonšića (XV vek).
   Na osnovu patronimičnih prezimena nekoliko Vlaha u dubrovačkim dokumentima iz prve polovine XV veka pretpostavljamo da su i to mogli da budu Mataruge: Radmanić, braća Bijeloević — Milat, Dobrovoj, Radič i Radonja, Vlasi vojvode Sandalja (1432), zatim Ugrin Radmilović, Vlah (1435), Rusko Dimitrović (1436), koji se pominje zajedno sa Đurkom Đuraševićem, a za koga se zna da je bio Banjanin: Đurin i Ivan braća Đurašević Slathonosseuich de Bagnani (1436). Pominjemo još trojicu Vlaha iz katuna Rabijena Dobroslalića (1412) čija bi patronimična prezimena sugerisala da su bili sinovi Mataruga s istim ličnim imenima: Stjepan Michaelouich, Ninac, Kudelinović, Radelja Staverović. U slučaju da su ovi poslednji hipotetično pomenuti Vlasi bili Mataruge nazirala bi se pojava prelaska ljudi iz jednog katuna u drugi.
   Kao što ce vidi iz popisa ličnih imena Mataruga to su pretežno slovenska imena, ali ima ih i romanskog, grčkog, starohrišćanskog porekla, kao i takvih koja se ne sreću kod Vlaha u istočnoj Hercegovini: Kučman, Kunalj, i čije poreklo može da se različito tumači.
   Većina od navedenih imena sreće se u srednjem veku u gradovima na obali, u Albaniji, kao i u kopnenom slovenskom zaleđu. Tako npr. Vladoje, prvi pomenuti Matarug u dubrovačkoj građi, ima slovensko ime, a tako se zvao i predak albanske vlasteoske iorodice Bliništi. Lično ime Junak je hipokoristik od rimsko-romanskog Junlius, u upotrebi u srednjovekovnim dalmatinskim gradovima, u Albaniji se javlja kao Junk (deminutiv od Yon), a bilo je poznato i među Slovenima, npr. Junak Mrđić iz Trebinja. Kudelin Mataruga ima isto ime kao vlastelin iz Braničeva s kraja XIII veka, a tako se prezivala i jedna dubrovačka trgovačka porodica iz XIV—XV veka. Rusin se javlja od X veka na dalje u Italpji, na jadranskoj obali, u Grčkoj, a i među Slovenima. Prema tome, lična imena Mataruga zabeležena u dubrovačkim i kotorskim arhivskim knjigama ne bi mogla da posluže kao pokazatelj da li su Mataruge XIV veka bili već Sloveni, ili delimično slovenizirani, ili to nisu bili. Ta imena samo svedoče da su se oni zvali uglavnom isto kao i Sloveni, Romani, Albanci, Vlasi i da su živeli u to vreme na područjima gde su postojali između svih njih stalni kontakti, a to je uslovilo i preuzimanje imena različitog porekla! Davanje ličnih imena može da bude iz domena tradicionalnog nasleđivanja, što se obično javlja u društveno zatvorenim grupama, ili da bude ugledanje nižeg društvenog sloja na viši, koji mu predstavlja vrstu ideala, a može da bude i proizvod neke vrste mode, u smislu kopiranja novog imena koje se pojavi, sa ili bez društvenog i psihološkog konteksta!
   Na osnovu 58 ličnih imena Mataruga, koja su, izuzev pomena iz 1318. godine, zapisivana u dokumentima između 1365. i 1398. godine, može se utvrditi da nema ponavljanja istih imena — izuzetak je Radoslav, ali to je bilo vrlo rašireno ime uopšte — a to bi značilo da među Matarugama nije bilo razvijeno negovanje kulta porodične tradicije. Ta pojava je tipična za tzv. mali svet, a kome su pripadali i Mataruge, i gde je bilo važnije porodično ili rodovsko ime kao odrednica pripadnosti zajedničkoj grupi kroz koju su se iskazivali.
   Jedna znatna grupa ličnih imena Mataruga istovetna je sa ličnim imenima kod Banjana (10). Navodimo ona koja nisu bila česta među Vlaeima, a izuzimamo češće upotrebljavana, kao: Bogdan, Gojša, Krajislav, Novak, Radoslav Mataruge
   Nešto slabije je zastupljeno javljanje istih imena kod Mataruga i Drobnjaka (8). Navodimo ih prema istom kriterijumu kao kod Banjana (izuzev: Gojislav, Milat, Obrad).
   Ista imena, neka od njih davana su skoro u isto vreme kod Mataruga i Banjana ili Mataruga i Drobnjaka. Među tim imenima nalaze se i takva koja se ne sreću kod drugih skupina Vlaha na teritorši istočne Hercegovine, kao što su Junak, Desimir, Kostadin, Nikoje. Uopšte se može uočiti, prateći imena Vlaha u dubrovačkoj građi iz XIV veka, da je postojala izvesna koncentracija istih imena u vlaškim grupama koje su se nalazile na dodirnim područjima.
   Druga osobenost koja se može zapaziti u ovim popisima odnosi se na vreme upotrebe istih imena vodećih ljudi kod Banjana i Drobnjak s jedne i Mataruga s druge strane. Uočava se, naime, da se takva imena javljaju kasnije kod Mataruga. Katunar Banjana zvao se Junak, (od 1330. na dalje), direktan naslednik osnivača Matarugine porodice zvao se Junak (1337). Otac tog Junaka zvao se Bogoje (Junak Bogojević, 1389). Unuk rodonačelnika Drobnjaka takođe se zvao Bogoje (1354). Očigledno je da su članovi glavne porodice Mataruga dobijali imena članova porodice istog ranga kod Banjana i Drobnjaka. Da li se to dešavalo na nivou isto s istim, ili je to bilo potrebno Matarugama zbog njihovog samopotvrđivanja nije izvesno, ali na osnovu uvida u dubrovačku građu o Banjanima i Drobnjacima čini se da je u pitanju bilo ugledanje na ekonootsko i društveno moćnije prve susede.

   Odgovori

3. 17. april 2017. u 13:16

   vojislav ananić

   III
   *
   * *
   Prema arhivskim vestima izgleda da Mataruge nisu predstavljali u XIV veku znatniju grupu ljudi, sasvim suprotno narodnim predanjima o njihovoj izrazitoj brojnosti. Pod pretpostavkom da su svi pomenuti u dokumentima bili živi u vremenskom rasponu od 1365 do 1398. godine, među Matarugama je bilo 33 odrasla muškarca, odnosno 56 sa njihovim očevima, koji su punopravno mogli da obavljaju svoje dužnosti i istupaju u ime svoje i svoje zajednice. Sasvim je moguće da je bilo nešto više odraslih muškaraca, ali ni u kojem slučaju nisu bili velika grupa. To nisu bili ni 1477. godine, kada su imali 97 kuća.
   Raspoloživi dokumenti ne dozvoljavaju da se sazna koliko je bilo porodica i kuća Mataruga u drugoj polovini XIV veka. Jedino se sigurno može govoriti o četiri uže porodice Mataruga: Vladoje, iz 1318 — (Bogoje) — Junak; Radmil sa četiri sina: Makarom, Mihajlom, Obradom i Uskom; Rusin sa dva sina: Novakom i Dimitrom i Gojša sa sinom Dobrašinom. Međutim, na osnovu pretpostavke koju smo izneli o značenju javljanja oblika Matarug, Mataruga u dokumentima pretpostavljamo opet da su osobe koje se navode u arhivskim izvorima sa ličnim imenom i porodičnim imenom Mataruga bile prvi rođaci s osnivačkom porodicom: Dobroslav Mataruga, Kudelin Mataruga, Gojislav Mataruga, Gojša Mataruga. Osobe koje su imale sem ta dva imena još i patronimično prezime mogle su predstavljati sledeću generaciju rođaka Bogavče Desimirić Mataruga, Krajislav Stroislavić Mataruga, Radmil Vukomirović Mataruga. Narednu generaciju bi činili sinovi očeva iz prošle generacije: braća Radmilić, braća Rusinović. Verovatno bi se na taj način mogli povezati i ostali pomenuti Mataruge, ali za to nema potrebnih pokazatelja, a mora se pomišljati i na uklapanje u grupu Mataruga i ljudi van te porodice. Ipak na osnovu nabrojanih 16 porodično povezanih Mataruga moglo bi se govoriti ne samo o osnivačkoj, već i o vladajućoj porodici u četiri generacije.
   Ovoj pretpostavci išla bi u prilog činjenica da su se samo označeni kao članovi porodice Mataruga pojavljivali u Dubrovniku kao kramari. A prenosioci dubrovačke robe u unutrašnjost zemlje bili eu u najvećem broju slučajeva članovi najuglednijih i najbogatijih kuća. Kudelin Mataruga i Gojislav Mataruga nosili su 1365. godine 3 salme soli u Bukovicu. Uz njih je išao i Krajislav Stroislavić Mataruga sa jednom salmom soli, očigledno početnik u ponosničkom poslu. Kramar je bio i Gojša Mataruga koji je 1368. godine preneo iz Dubrovnika u Prijepolje 21 salmu soli. Te iste godine Bogavče Desimirić Mataruga priključio se velikoj turmi Banjana, koja je takođe prenosila so u Prijepolje, u ulozi vođe grupe od šest ljudi sa najvećim brojem salmi — 32.
   Pored kramara, koji nisu bili katunari, sa Dubrovčanima su uopšte opštili samo predstavnici gornjeg društvenog sloja Mataruga. Oni su dolazili u Dubrovnik da bi poravnali dugovanja ili sredili nastale sporove, a koji su najverovatnije proizlazili iz krađe stoke i drugih vrsta dobara stanovnika tog grada. Vladoje Maturuch je bio jemac i platiša, Junak Matarug je imao aptag od 6 perpera, Radmil Vukomirović, čiji je sin Usko bio katunar 1398. godine, takođe je kao aptag imao 3 perpera, Mihajlo Radmilić, brat katunara, platio je 10 perpera u ime oštete za krađu stoke i odeće, Novak Rusinović, koji je bio katunar 1398. godine, javio se u ulozi garanta, njegov brat Dimitar, verovatno isto katunar, bio je jemac i platiša.
   Tom društvenom sloju pripadali su i oni koju su odlazili u Kotor ili u Dubrovnik i tamo ostajali da žive baveći se uglavnom zanatima. Od Mataruga to je bio Dobroslav Mataruga (Motorugić), drvodelja, koji je sa ženom Božicom i svojom porodicom prešao 1397. godine u Kotor, dobio od Kotorske opštine zemlju, posedovao dve kuće u Kotoru i nastavio da radi svoj zanat. Analognih primera ima i iz drugih tzv. vlaških grupa. Dubrovački zlatar Aleks (Alexkis, Alessius) bio je sin Kalojorga (Caloyorgi, Caloyergi, Calogeorgi) Crnojevića, čiji se katun pominje 1331. godine, a iz kojeg potiče zetska dinastija Crnojevića. Radin Bogojević Drobnjak prešao je 1391. godine u Kotor — Radin Bogojević rečeni Drobnjak iz Kotopa, a njegov praded Drobnjak bio je osnivač istoimene grupe. I iz porodice Brumaza bilo je zanatlija u Dubrovniku: Miho bačvar rečeni Brumaz (1318).
   O položaju, dužnostima i obavezama katunara unutar i van katuna, njegovih najbližih srodnika i ljudi okupljenih oko vladajuće porodice, nešto podataka pruža dubrovačka građa i informiše da su Dubrovčani bilo dobro upoznati sa strukturama katunskog društva i funkcionisanjem njihovih mehanizama.
   Dubrovčanin Branko Predojević žalio se 1398. godine da su mu katunari Mataruga Novak Rusinović i Usko Radmilović nasilno oteli jednu kobilu. U Dubrovniku je došao Dimitar, brat Novaka, da bi preuzeo na sebe fukkciju jemca i platiše Branku za tu kobilu. Međutim, pošto su osumnjičeni za krađu bili katunari spor se nije rešavao u Dubrovniku, kako je bilo uobičajena praksa u odnosima između Dubrovnika i kopnenog zaleđa, već je ugovoreno da Branko ode u katun Mataruga da bi se tamo, uz pomoć ondašnjih vladajućih pravnih normi, spor okončao. Međutim, kada je Makar Radmilić, koji nije bio katunar, ali je bio brat katunara, trebalo da odgovara za krađu konja, koji je bio svojina dvojice Dubrovčana, u Dubrovnik je došlo 18 članova katuna kojem je pripadao Makar da bi postali jemci za Makara i platiše za vrednost otetog konja, a prema proceni oštećenih Dubrovčana.
   Ali, prava koja su imali, shodno svojoj društvenoj moći, katunar i njegova porodica uslovljavala su i njihove određene dužnosti prema pripadnicima njihovog katuna. Mihajlo Radmilić iz katuna Mataruge, brat katunara obavezao se 1388. godine Dubrovčaninu Bogavcu Dosetkoviću da će mu pokazati kradljivce koji su mu oteli vola, kravu, tri škopca i dva gornja predmeta (sa zuppa de tela et 1 clarniide de rassda blancha). Ako to ne učini do utvrđenog roka on će biti proglašen za krivca. Mihajlo se sporazumeo sa Bogavcem i platio mu je 10 perpera.
   Pored vladajuće porodice, čija se prava i dužnosti, kao i obaveze članova katuna prema toj porodici, mogu naslutiti na osnovu iznetih primera, koji sem toga ukazuju da ta vladajuća porodica nije predstavljala homogenu celinu — razlike su postojale na nivoima katunar, njegovi sinovi, najbliži rođaci — bilo je među Matarugama i pripadnika nižeg društvenog sloja, koji su obavljali poslove koje nisu radili predstavnici najvišeg društvenog sloja. To su izgleda bili pastiri, ratari i slične kategorije ljudi, a od njih su se regrutovali robinje, sluškinje i sluge, koji su dovođeni ili sami dolazili u jadranske gradove. Ao su bili po poreklu te osobe nije jasno, možda članovi bočnih loza glavne porodice, „siromašni rođaci”, ili useljenici u grupu. Predanje u Grahovu navodi da je sin udovice Dragoša Kastriote bio sluga kod Mataruga. Motiv sluge javlja se i u legendama o banu Rusenu u Banjanima. U Dubrovniku je 1379. godine prodao 40 ovaca, koza i jarića neki Ratko Borišić, Vlah, iz katuna Mataruge. Taj Ratko sigurno nije pripadao porodici Mataruge. Njeni članovi se nisu predstavljali kao Vlasi. Da je postojalo useljavanje sa strane u grupe poput Mataruga ilustrujemo jednim primerom iz dubrovačke građe: 1347. godine Sasin Vladislavić, brat Miltjena i Miroslava, qui moratur aŠ Brumas, prodao je u Dubrovniku svoju kobilu.
   Prema tome, kod Mataruga je u drugoj polovini XIV veka, tačnije krajem stoleća, postojalo utvrđeno rangiranje prema poreklu i stepenu srodstva, odnosno nesrodstva sa vladajućom porodicom. Iz toga su proizlazili odnosi unutar i van katuna. U stvari, društvene strukture kod Mataruga bile su u malom slika rasporeda društvenih snaga sveta van katuna.
   Kod Mataruga je postojao krajem XIV veka zbor. U sporu između pominjanih Branka Predojevića i dva katunara Mataruga zbor je trebalo da odluči da li je opravdana optužba ili se ona odbacuje. U slučaju da zbor utvrdi da su katunari ukrali Branku kobilu zbor će i presuditi kolika je novčana vrednost te kobile, u protivnom Dimitar će biti oslobođen preuzete obaveze da bude jemac i platiša. Iz teksta se jaeno vidi da je jedino zbor mogao da punopravno presuđuje katunarima, ali mi ne znamo da li su se njegove kompetencije protezale i na sve pripadnike grupe Mataruga, ili je i tu lostojalo diferenciranje. Takođe ne znamo ko je sve sačinjavao zbor Mataruga; u dinarskom društvu u zbor su ulazili eve starešine kuća sa jednakim pravom glasa i oni su iskazivali volju roda, plemena.
   Dubrovačka građa omogućava da se po nešto sazna i o zanimanjima Mataruga. Pored pretpostavljene službe čuvara puteva i utvrđene ponosničke, odnosno kramarske, stočarstvo je moralo da bude jedno od glavnih zanimanja. Od salmi soli koju su prenosili za račun Dubrovčana u unutrašnjost zemlje polovina salmi uvek je pripadala kramarima, a so je bila neophodno potrebna stoci. Uostalom karsna banjska visoravan je bila najpogodnija za gajenje stoke, i to prvenstveno ovaca i koza. Iz već citiranih dokumenata vidi se da su Mataruge imali ovce, koze, krave, volove, škopce i konje. Izgleda da su konji za Mataruge predstavljali posebnu vrednost: pritužbe Dubrovčana na Mataruge uglavnom se odnose na krađu konja.
   U narodnim predanjima u Korjenićima Mataruge se pominju kao ratari i vinogradari. Sasvim je moguće da su delom i to bili i to tamo gde im je prirodna sredina za to pružala uslove, a nešto plodniji krajevi bili su Gornji Banjani gde su bili i skoncentrisani Mataruge. Uopšte, u Banjanima su smatrani za vredan svet, pa je još danae u upotrebi uzrečica „vrijedan kao Mataruga“.
   Posebnu vrstu zanimanja predstavljala je pljačka. U tom pogledu Mataruge su ee ponašali isto kao i Sloveni i Vlasi toga vremena; za sve njih je pljačka putnika, trgovačkih karavana bila normalna stvar, nešto obično, svakidašnje, način dolaženja do potrebnih dobara putem takvog načina privređivanja. Aptage i sume novca koje su Mataruge bili dužni da plaćaju Dubrovčanima posledica su upravo takvog shvatanja, a ono je preovlađivalo među raničkopljačkaškim družinama srednjeg veka, kojima su pripadale i Mataruge.
   Mataruge su poput drugih grupa albanskog i vlaškog porekla bili organizovani u katune. U dubrovačkim arhivskim knjigama pominje se katun Mataruge prvi put 1379. godine, pretpostavili smo prema formulaciji — catuno Mataruge — da je reč o katunu koji je nastao od matičnog katuna cafono de Mataruga, koji se opet pominje 1389. godine. Relativno kasno javljanje katuna bilo bi u skladu s ritmom uvećavanja osnivačke porodice Mataruga putem prirodnog, ali i mehaničkog priraštaja.
   U raspoloživim dokumentima nema direktnih podataka o katunaru ili katunarima Mataruga sve do 1398 godine, kada se javljaju već više puta citirani Novak Rusinović i Usko Radmilović. Može se pretpostaviti da je na čelu matičnog katuna bio Junak (Bogojević) Matarug, koji se pominje 1387. i 1389. godine.
   O veličini tih katuna nema podataka. U katunima Mataruga nalazilo se 1389. godine 19 osoba, ali se ne zna da li su oni predstavljali ceo katun ili samo jedan njegov deo, kao ni koliko je kuća obuhvatao jedan katun. Neujednačen broj kuća u tri katuna Mataruga 1477. godine (47 , 30, 20) sugerisao bi da ie to bio slučaj i u katunima Mataruga u XIV veku.
   * *
   *
   Dok u dubrovačkim i kotorskim arhivskim knjigama ima podataka koji dozvoljavaju da se nasluti ili utvrdi sastav i društveno rangiranje grupe Mataruga po poreklu i generacijama, postojeće društvene i ekonomske strukture, kao i stav Dubrovčana prema tim strukturama, u istim izvorima nema pomena o društveno-pravnom položaju Mataruga kao jedinstvene grupe u okviru države na čijoj su se teritoriji nalazili, niti o njihovim podaničkim i fiskalnim obavezama prema toj državi. S obzirom na to da je područje gde su Mataruge obitavale u XIV veku pripadalo prvo Srbiji, pa zatim Bosni, to su i za njih morali važiti vladajući zakonski propisi tih država, odnosno oblasnih gospodara.
   Na osnovu raspoloživih podataka o Matarugama i Burmazima i objavljenih obaveštenja o vlaškim grupama na teritoriji Hercegovine iz XIV veka čini nam se da su postojale izvesne razlike u ponašanju između grupa albanekog i grupa vlaškog porekla, među kojima su opet uočljiva diferenciranja, a što je moralo da počiva upravo na njihovom statusu u okviru države. Dok ne budu objavljena sistematska ispitivanja takve vrste skloni smo pretpostavci da su grupe albanskog porekla, poput Mataruga, Burmaza, imale više karakter vojničkih organizacija, bez obzira da li su bile čuvari spoljnih ili unutrašnjih limesa ili redari. To bi bile poreski privilegovane društvene kategorije slobodnih ljudi, naoružanih konjanika u službi određenih gospodara, a uz to i stočari.
   Međutim, te grupe su se u okolnostima, nama za sada nepoznatim, a sigurno u povezanosti s unutrašnjim ili spoljnim zbivanjima, sjedinjavale ili stapale sa pravim vlaškim grupama, koji su na prvom mestu bili stočari, ali takođe izvršioci i drugih dužnosti u odnosu na svog gospodara. O takvom spoju obaveštava turrski popis Hercegovačkog sandžaka iz 1477. godine, koji svrstava nahiju Mataruge u Prijepoljskom kadiluku u vlašku nahiju.
   Pošto su se Mataruge 1477. godine nalazile na području koje je do 1465. godine, kada su ga Turci zauzeli, pripadalo zemljama hercega Stjepana, na njih se morao odnositi i zakon o skupinama Vlaha vilajeta hercegova iz iste godine. Taj zakon su Turci preuzeli prilikom osvajanja Hercegovine, te se na osnovu njega doznaje i o podaničkim i fiskalnim obavezama Mataruga iz vremena koje nas interesuje.
   Taj zakon je propisivao da svaka kuća daje svake godine na Đurđevdan 1 ovcu sa jagnjetom, 1 ovna, odnosno novčanu protuvrednost od 27 akči, a 50 kuća zajedno daju 2 ovna i 1 čergu, ili njihovu vrednost u novcu (60 + 100 akči). U odnosu na vojnike zakon precizira da „[…] kad bude pohod iz svakih 10 kuća izlazi 1 konjanik pod oružjem i na konju učestvuje u pohodu“.
   Što se tiče obaveza Vlaha, pa time i Mataruga, kao stočara, mislimo da bi se na hercegovačke Vlahe mogao primeniti zaključak D. Bojanić relevantan za Vlahe Srbije da su oni u vremenu pre turskih oevajanja izvršavali svoje obaveze u naturi, a ne u novcu, i da ta davanja nisu bila iz kategorije feudalnih poreza, već su predstavljala vrstu ugovora koji je bio baziran na stalno obnavljanom odnosu između gospodara s njegovim ispašama i planinama i Vlaha, njegovih „ljudi“, koji iskorišćavaju te pašnjake.
   Što se tiče obaveza Mataruga kao vojnika nova saznanja o tome iruža katastarski popis Hercegovačkog sandžaka iz 1477. godine. U njemu je zapisano da je Dragić sin Branislava bio starešina katuna Mataruga od 30 kuća i 3 neoženjena člana, a da je posedovao i timar od 450 akči u nahiji Kukanj. Samim tim što je Dragić katunar bio timarnik hrišćanin on je prema turskom shvatanju timarnika bio pripadnik sitnog plemstva. Prema tome, u jednom od tri postojeća katuna Mataruga — za druga dva nisu objavljeni takvi podaci — izvršeno je bilo do momenta kada je popis fiksirao zatečeno stanje društveno pregrupisavanje najvišeg do tada društvenog sloja u katunu, katunara u vlastelićića iz kategorije vojnog nobiliteta.
   Ne raspolažemo podacima da li se to prerastanje starešine katuna u sitnog plemića desilo pre, u toku ili posle turskog osvajanja područja gde su se nalazili Mataruge. No, u svakom slučaju ono je realizovano na osnovu vojnih zasluga, a to je važno, i odgovaralo bi zakonitostima u razvoju vojnog plemstva vojnik — vojni starešina — vlasteličić i dalje, koje su poznate i iz drugih naših oblasti.
   Iznete činjenice i pretpostavke dozvoljavaju, dakle, da se donekle sagleda i društveno pravni položaj Mataruga u okviru države i njihove podaničko-fiskalne obaveze prema njihovim gospodarima, a što, verujemo, nije se mnogo menjalo u toku druge polovine XIV i u XV veku.
   * *
   *
   Priloženi tekst predstavlja prvi pokušaj da se monografski prikaže jedna društvena grupa iz kasnog srednjeg veka, koja je svojim ponašanjem bila bliska vlaškim grupama koje su se uglavnom nalazile na području Hercegovine u istom vremenu, ali koja je imala i svojih specifičnosti. Uz pomoć tri vrste raspoloživih izvora došli smo do izvesnih zaključaka ili pretpostavljenih zaključaka od kojih neki predstavljaju potvrdu ranije izrečenih mišljenja, a neki lokreću nova pitanja koja bi trebalo još istraživati
   Proverena su do sada izrečena mišljenja o Matarugama kao predslovenskim stanovnicima u severozapadnoj i severnoj Crnoj Gori i u graničnom području istočne Hercegovine, i utvrđeno je da su Mataruge predstavljale u XIV veku društvenu grupu albanskog norekla, čiji je rodonačelnik Matarug namenski došao na našu teritoriju najverovatnije krajem XIII veka.
   Ukazano je da se može prema načinu pisanja imena osnivača porodice uočiti da li je reč o porodici, proširenoj porodici ili o rodu. Javljanje ličnog imena u formi prezimena u množini kao oznaka roda, na šta je već ranije ukazivano u relevantnoj naučnoj literaturi, time je potvrđeno.
   Ukazano je da je dinamika razvoja porodice ka proširenoj porodici i rodu — termini su uslovno uzeti i danas imaju nešto drukčije značenje — tekla paralelno sa ekonomskim i društvenim usponom osnivačke porodice koja je prerasla u vladajuću porodicu i dala svoje ime svima koji su se iz nekih razloga njoj priključili, tj. celoj toj društvenoj grupi. Time je prošireno i potvrđeno ranije dobro dokumentovano mišljenje da su grupe albanskog i vlaškog porekla u Hercegovini, a koje su pokazivale kontinuitet u javljanju u dužem vremenskom periodu i u imenu, imale svog rodonačelnika i nasledno starešinstvo. Potvrđeno je da od stepena razvitka društveno-ekonomskih odnosa u grupi zavisi gibanje u katunu i njegovo grananje.
   Ukazano je da je postojalo društveno rangiranje unutar katuna, pri čemu je vladajuća porodica predstavljala gornji društveni sloj, ali ne homogen, već na nivoima u odnosu na stepen srodstva, a niži društveni sloj — pastiri, ratari i dr. — činile bi osobe namerno ili nenamerno infiltrirane u širu rodbinsku zajednicu. ali ne u srodstvu ea vladajućom porodicom. Iz toga su proizlazili odnosi unutar i van grupe.
   Pokazano je da su članovi osnivačke i vladajuće porodice mogli biti čuvari uz važne srednjovekovne trgovačke puteve.
   Postavlja se pitanje da li su ti čuvari reda na putevima imali više karakter vojničke grupe naoružanih konjanikaa manje pastirski, i da li su to na prvom mestu bile grupe ljudi albanskog porekla.
   Postavlja se pitanje da li je bilo razlike između tih pretpostavljenih grupa voj nika-konjanika i vlaških grupa pastira i šta je prouzrokovalo njihovo spajanje, ako je razlika poetojala. Pošto se čini da je pitanje složeno u radu je za Mataruge upotrebljavana odrednica „društvena grupa“.
   Postavlja se pitanje društveno-pravnog položaja takve društvene grupe u odnosu na gospodara u čijoj su službi, odnosno u okviru države, i o njihovim podaničkim i fiskalnim obavezama.
   Na primeru Mataruga i Burmaza ukazano je da su postojale veze između službe koju su određene grupe obavljale i teritorijalizacije, čime se ponovo postavlja pitanje sesilnosti grupa albanskog i vlaškog porekla, i to već od kraja XIII veka.
   Analiza ličnih imena i patronimičnih prezimena Mataruga, koji se pominju u arhivskim knjigama, podstiče na ponovno pokretanje pitanja da li se na osnovu imena mogu donositi sigurni zaključci o etničkoj pripadnosti njihovih nosilaca.
   I na kraju, upoređivanje arhivskih vesti sa podacima iz narodnog predanja ukazalo je na puteve nastanka etničke grupe u usmenoj tradiciji od stvarne srednjovekovne društvene grupe.

   IZVOR: GLASNIK CETINJSKIH MUZEJA, X KNJIGA —TOM X, 1 9 7 7. CETINJE

   Odabrao i priredio: Vojislav Ananić

   Odgovori

4. 31. maj 2018. u 04:57

   Vojislav Ananić

   MATARUGE. 1. Vrlo staro ileme. Spominje se 1318—1398. u okolici Grahova, Crnoj Gori. Ime M. nije srpskog- podrijetla. Postanak mu se različno tumači. M. su po svoj prilici bili amalgam balkanskih starosjedilaca i starih Srba. Osim u Grahovu, M. su stanovali nekada i u drugim krajevima Crne Gore i Hercegovine. Bilo ih je u plemenima stare Crne Gore, Krivošijama, Banjanima, Pivi, Drobnjaku. Narod za njih tamo kazuje da je to bio »stari svijet«, »stari narod«. U nekima su od ovih plemena uskoci, koji su došli iz okolnih srpskih zemalja po Kosovu, zatekli M., nastanili se i razvili među njima, pa ih postepeno potiskivali ili asimilirali. Česta su tamo, kao i u drugim našim zemljama, porodična i topografska imena izvedena od imena M.
   Literatura: Glasnik Geografskog Društva (sv. 11). P. Š.

   IZVOR: prof. St. Stanojević, NARODNA ENCIKLOPEDIJA SRPSKO-HRVATSKO-SLOVENAČKA, II KNJIGA , I—M, IZDAVAČ: BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D. D. ZAGREB, GUNDULIĆEVA 29 ZASTUPA DR- ERIK MOSCHE, MIHANOVIĆEVA ULICA 1, 1928.

   Odgovori