Velika Župa (Prijepolje) do 1912. godine

PIŠE: Saradnik portala Poreklo Zoran Malešić

Velika Župa je predeona celina u okolini Prijepolja koju čini šest naseljenih mesta: Mioska, Kovačevac, Vinicka, Miljevići, Pranjci i Gračanica

Sam pojam “župa” ima geografsku, istorijsko-upravnu pa čak i versku dimenziju. U geografskom smislu pod župom se, danas, podrazumeva veće rečno proširenje, oivičeno pobrđem, sa pitomom, župnom, klimom. U srednjevekovnom periodu župe su bile upravno-teritorijalne jedinice sa županom na čelu. U župi Crna Stena nalazila se današnja Velika Župa. Kod Hrvata se verske teritorijalne jedinice nazivaju župama sa župnikom koji se stara o verskom životu pastve (nešto poput parohije kod pravoslavnih ili džemata kod muslimana). Šta je od ovih određenja uticalo na formiranje imena Velike Župe teško je odrediti. Prvi, dostupan, pisani pomen je s kraja 19. veka gde se u jednom pismu Crkveno-školske opštine Prijepolje mitropolitu Mihailu, potpisao i Risto Spasojević, paroh Velike Župe. U tom vremenu, prema pisanju Tanasija Pejatovića, postajala je Mala Župa (Kolovrat, Ratajska) i Velika Župa (u današnjim granicama). S druge strane dostupne generalštabne karte Austro-Ugarske poznaju Župu kao Gornju (Lučice, Divci, Gračanica) i Donju (današnja Velika Župa i Ivanje). Očito je nekadašnja Župa obuhvatala značajno veći prostor (od izlaska Lima iz Strugova do prirodnog suženja: Sokolica-Gradina, nadomak Prijepolja, što je, sa geografskog stanovišta očigledno), i da je on, vremenom, sužen na prostor današnje Velike Župe.

Nedoumice koje postoje oko prostorno-vremenskog definisanja Velike Župe, srećom, se ne protežu na sela koja je čine: sva su ona postajala u srednjevekovnom periodu i to, manje – više, pod današnjim nazivima. Neka od njih su mogli biti posedi manastira Mileševe ili nekog drugog manastira u blizini (Žitin, Pustinja), ali osnivačke povelje ovih manastira davno su nestale paljenjem i rušenjem ovih svetinja. Prve pomene nalazimo u turskim popisima poreskih obveznika, takozvanim defterima. U popisu Nahije Mileševo iz 1469. godine pominju se sela Milojević (današnji Miljevići), Mijoska i Žitno (Žitin) kao i Karino (Karin) – danas potes oko velikožupske zadruge. Kasnije se u popisu Hercegovačkog sandžaka iz 1477. godine, pominju: opet Milojević, Mijoska, Žitin i Karin, zatim Gornja i Donja Vinicka, Gračanica, Staro, Gljivine (Gnjevine), Dobroselce (Seoce) i Dumljani. Kao što se vidi, neka sela su postala zaseoci ili samo skupine kuća, ali se samo ime malo ili nimalo menjalo. Jasno je da se vreme nastanka pomenutih sela može, s razlogom, protegnuti na raniji period: u vreme nastajanja organizovane srpske države na ovom prostoru kao i na predslovenski period, za šta na terenu postoje očuvani tragovi materijalne kulture (Vilina stena u Gračanici i tumuli na mnogo lokacija – za praistoriju, Gradac u Vinickoj – za ilirski period, rimske stele i dr.).

* * *

Lim ili Zelena Voda – kako ga je nekad nazivao narod u njegovoj okolini – najveća je reka ovog kraja. Dolazeći s juga, od varošice Brodarevo, biva stisnut u strmim i nepristupačnim stranama Strugova, a onda ulazi u župsko-ivanjsku kotlinu oivičenu pobrđem koje, nizom blagih kosa, prelazi sa leve strane u Kamenu Goru, a sa desne u Jadovnik. Povoljan položaj, župna klima i dobri uslovi za ratarsko privređivanje činili su ovaj prostor, kroz celu istoriju, pogodnim za život.

Sistematska arheološka istraživanja na velikožupskom području nisu vršena. Izuzetak je skorije iskopavanje na lokalitetu Borovice u Miljevićima, sprovedeno radi obnove crkve kao i delimična istraživanja ostataka rimskih stela na groblju u Polju. Nekoliko rekognosciranja terena od strane arheologa kao i sporadična istraživanja lokalnih ljubitelja starina pokazali su da je ovaj prostor više-manje naseljavan od praistorije. Dokaz tome su nekoliko abrija u klisuri reke Gračanice kao i Vilina stena na istom potezu gde se, čak i površnim pretraživanjem, lako nađu predmeti materijalne kulture iz najmanje dva kulturna sloja u neolitu. Na mnogobrojnim mestima evidentirani su praistorijski tumuli, a njihovi sadržaji uništavani u nekontrolisanim prosecanjima seoskih puteva (Sveta Gora, Kovačevac, Dumljansko i Viništansko brdo, Grobnice, Miljevići, Staro). Neposredna blizina starog rudarskog naselja na Kolovratu kao i nalazi mnogobrojnih šljakišta i tragovi u toponimiji pokazuju da je u pobrđu velikožupskog kraja mogla biti rudarenja u praistoriji i, dokazano, rimskom periodu. Praistoriji pripadaju ostaci gradine na brdu zvanom Gradac. kota 646. Ovo ostaci se, pogrešno, pripisuju srednjevekovnom periodu. U zaseoku Staro, kome i samo ime dosta govori, evidentnirana je jedna gradina i vidni tragovi praistorijskog naselja i devastiranih tumula. Kad je u pitanju praistorijski period od najvećeg su značaja buduća istraživanja klisure reke Gračanice zaključno sa mataruškim Gradcom, kota 916, u kome se očitavaju najmanje tri kulturna sloja (abri, gradina, gradac srednjevekovni).

Rimski period fragmentarano je prisutan kroz sekundarnu upotrebu rimskih stela za novije spomenika. Detaljnija istraživanja, vršena na groblju u Polju (blizu kuća Nestorovića), koja nisu publikovana, indiciraju postajanje objekata romanizovanog stanovništva iz upravljačkog sloja sa pratećom nekropolom. Ranije su na lokalitetu Crkvine na Dumljanima postajali ostaci rimskih stela i fragmenti stubova. Nešto od toga prenešeno je na aktuelno groblje, a od prvobitnih ostataka na lokalitetu stoji fragment stuba. Kod kuća Preljevića u Žitinu nalazi se jedna stela.

Najviše je ostataka iz kasnog srednjeg veka. Reč je o srpskim srednjovekovnim grobljima u narodu poznatima kao “grčkim”. Najpoznatija je publikovao Š. Bešlagić, potom R. Stanić. Na lokalitetu Sveta Gora, mestu zvanom Klanac nalazila se nekropola sa preko 200 belega. Svrstavana je među najveće nekropole u Jugozapadnoj Srbiji. Sada je potpuno zarasla u šiblje i devastirana izgradnjom puta, vodovoda i seoskog igrališta. S teškom mukom se dopire do nekoliko sanduka, jednog slemenjaka i desetak, još vidljivih i krupnih amorfnih spomenika. Ukrašena su, i uočljiva u periodu slabe vegetacije, tri sanduka sa motivima krsta, kruga, krsta u krugu i stilizovanom predstavom pokojnika. Najimpozantniji ukrašeni sanduk, sa arkadama i stilizovanom predstavom pokojnika, nalazi se samo na nekoliko metara od asfaltnog puta, a pored seoskog igrališta. Cela nekropola leži na nekoliko, povećih, praistorijskih tumula.

Sledeća nekropola nalazi se nepun kilometar udaljena od prethodne, već pomenute, Crkvine. Nalazi se u ataru sela Dumljani i narod je zove Zborište. Tu se nakad završavala seoska litija organizovana uz svetotrojičke praznike, za Zavetinu. U našem kraju takve litije bile su poznate kao Krstonoše. Litija je bila zajednička za sela: Vinicku, Polje, Kovačevac, Svetu Goru, Miosku i Dumljane. Polazila je od škole u Vinickoj i obilazeći pravoslavna groblja u pomenutim selima kao i neka kultna mesta, gde su se Krstonoše zaustavljale zbog molitve, završavala na Zborištu. Sam lokalitet predstavlja nekropolu, najverovatnije, onog stanovništva odseljenog uz Veliku seobu i, potonje, manje. Za ovu nekropolu Bešlagić kaže: “Na lokalitetu Crkvine nalazi se nekropola sa 4 stećka (tri ploče i sanduk). Spomenici su dobro obrađeni, danas djelimično oštećeni. Postavljeni su u pravcu SZ-JI. Nemaju ukrasa. Ranije je ovde bilo više spomenika pa su neki iskorišćeni kao građevinski materijal. Uz nekropolu se nalaze praistorijski tumuli, zatim rimski nadgrobni spomenici i više amorfnih spomenika iz turskog perioda.” Jedan je izrazito visok pa bi se moglo desiti da je na njemu sagrađena manja crkva. Već je pomenuto da od nabrojanog materijala, osim fragmenta stuba, na lokalitetu nema ničeg, a i sam je devastiran izgradnjom stubne trafostanice. Postoje nagoveštaji za detaljnija arheološka iskopavanja na ovom lokalitetu.

U produžetku blage kose, koja započinje Savinim Brodom na Limu, uz Petku izlazi na Svetu Goru, pa preko Dumljana, Grobnica i Bojnice izlazi na prevoj Presego (kakav niz toponima?) nalazila se još jedna nekropola o kojoj je pisao Bešlagić. On je i naziva Presego, pominjući 28 belega (26 ploča i dva sanduka): “Obrada je osrednja, većina ploča su samo pritesane, više primjeraka je ispucalo, okrnjeno, utonulo i zaraslo….Ukrašen je jedan sanduk. Njegovi ukrasni motivi su dva obična i dva koncentrična kruga.” Danas, skoro pola veka od pomenutih opservacija, nema ni traga ovoj nekropoli i, verovatno je uništena izgradnjom regionalnog puta Mioska-Bijov Grob.

Na lokalitetu Borovice, na granici sela Žitin i Miljevići skoro su izvršena detaljna arheološka istraživanja, delimično publikovana. Radi se o praistorijskoj grobnici na kojoj je sagrađena crkvica čiji su temelji, delimično, očuvani. Okolo je nekropola koja nije istraživana. Na temeljima ove crkvice gradi se, trudom okolnih meštana, manja crkva, čiji su temelji osvećeni 2010.godine. I na ovom mestu je bilo zborno mesto seoske litije za ovaj deo velikožupskih sela.

Od ostalih nekropola, izmaklih očima istraživača, treba pomenutu onu u zaseoku Kajevići, u blizini škole u Vinickoj. Deluje impozantno i čini je preko 30 belega među kojima ima i obrađenih sanduka i nešto ploča. Detaljniji pregled nije vršen, a sama nekropola je delimično devastirana prosecanjem puta. U zaseoku Staro postoji nekropola poznata kao Crkvina. Zarasla je u hrastovu šumu i nisko šiblje i teško je pranaći belege jer su već utonuli u zemlju. Ima profilisanih spomenika sa predstavom krsta. Na lokaciji ima praistorijskih tumula. U ataru sela Žitin nalazi se nekropola sa starijom fazom koju čine ploče potpuno utonule u zemlju, mlađom fazom u vidu “srpskih nišana”, a koja se nastavlja aktuelnim grobljem za sela Žitin i Miljevići. U Gračanici se nalazi starija nekropola koju narod naziva “grčkim grobljem”.

Na prostoru Velike Župe sagrađena su, najverovatnije u 15. ili 16. veku dva manastira: Žitin i Pustinja. Prvi je u dolini reke Gračanice u mestu zvanom Luke. Ktitor i hramovna slava nisu poznati kao ni tačno vreme gradnje niti kada je porušen. Može se pretpostaviti da je posvećen Blagovestima jer se narod, ranije, tog dana okupljao u manastirskim ruševinama. Običaj je obnovljen poslednjih godina. Osnovne podatke o manastiru prvi je saopštio Milan Kašanin, a iscrpnije, u naše vreme, Marko Popović. To je jedini manastir u dolini Lima koji nigde nije pomenut na marginama crkvenih knjiga. Srećna okolnost je što materijal sa njega, po urušenju, zbog nepristupačnosti, nigde nije odnošen te bi, buduća detaljna istraživanja dala odgovore na mnoga pitanja vezana za manastir.

Drugi manastir, u narodu poznat kao Pustinja, nalazi se u klisuri Karoševske ili Pustinjske reke, nekad zvate Svetačica. Pomenut je u turskom popisu Prijepoljskog kadiluka 1572. godine kao manastir sv. Simjona (Simeona stolpnika). Manastiru je sada hramovna slava Sv. Petar i Sv. Pavle. Prilikom obnove manastira izvršena su delimična arheološka istraživanja. U crkvenim knjigama iz prve polovine 20. veka velikožupski parohijani vode se pri hramu Sv.Petra u Pustinji što znači, da do izgradnje crkve u Velikoj Župi, ovaj manastir ima ulogu parohijske crkve.

Iz turskog perioda malo je materijalnih ostataka. Ovo iz razloga što je proces islamizacije u prvim vekovima okupacije manje zahvatao seoske sredina, pogotovo one udaljene od frekventnih puteva. Islamizirano stanovništvo kao i pravi Turci – vojnički i upravljački sloj, živeli su po kasabama u šta su se, postepeno, pretvarale ranije karavanske stanice i trgovačka i zanatska naselja. Iz tog vremena datiraju nišani trojice paša u Ratajskoj: Vejsil-paše, Pirin-paše i Rataj-paše. Karakteristične su za ovaj period i kule koje su gradili turski feudalni gospodari po selima. Čuvena je bila Terkmen-zade kula na Kaldrmi, delu današnjeg Kolovrata, kao i Salihbegovića kula na Kovačevcu.

***

Nedostatak pisanih izvora i sistematskih arheoloških istraživanja ne dozvoljavaju da se bliže govori o naseljima i stanovništvu velikožupskog kraja sve do druge polovine 15. veka. Nema potrebe nabrajati šire poznate stvari o pripadnosti ovog prostora pojedinim kulturnim grupama, kroz praistoriju, Autarijatima u predrimskom periodu ili jezgru prednemanjićke Srbije. Ovaj kraj bio u srcu župe Crna Stena koja se pominje kod izgradnje manastira Mileševe. Podelom između Tvrtka i kneza Lazara, posle osvajanja poseda Nikole Altomanovića, velikožupska oblast postaje granična prema posedima, prvo Vuka Brankovića i, kasnije, Despotovine. Tako je nekadašnja granica između srednjevekovnih župa Crna Stena i Ljuboviđa, postala granica između Hercegovine i Despotovine. Ona se očuvala i u turskom periodu kao administrativna granica pokrajina – sandžaka.

Padom Mileševca 1465. godine Turci učvršćuju vlast u ovim krajevima. Ubrzo su, za poreske potrebe turske administracije, popisani novoosvojeni krajevi što je i prvi pomen velikožupskih sela u istorijskim izvorima. U poimeničnom popisu Hercegovačkog vilajeta, izvršenom u periodu 1475-77 godina, u nahiji Mileševa, navodi se 12 naseljenih mesta sa ukupno 91 domom od koji 18 pripada kategoriji “vojnuka” (tur.) – pripadnika posebnog turskog vojničkog reda regrutovanog iz domaćeg, hrišćanskog, pretežno vlaškog stanovništva. Zbog svoje vojničke obaveze bili su oslobođeni svih državnih i feudalnih poreza. Broj domova, njihova kategorija i visina poreza dati su tabelarno:

U popisu su navedeni ime i ime oca svih muških, za rad sposobnih, stanovnika tako da je teško suditi o ukupnom broju stanovnika. U konfesionalnom pogledu nema razlika pošto su svi popisani hrišćani što je i razumljivo s obzirom da islamizacija nije započeta.

Nekih stotinak godina kasnije, 1572. godine, defter Prijepoljskog kadiluka pominje neka velikožupska naselja. Gornja i Donja Mioska sa 9 hrišćanskih i jednom muslimanskom kućom; Sveta Gora sa dve muslimanske i 11 hrišćanskih kuća; Ratajska sa jednom muslimanskom i 8 hrišćanskih kuća; uz Ratajsku se pominje manastir Sv. Semiona; Staro sa 9 hrišćanskih kuća; Gornja i Donja Gračanica sa jednom muslimanskom i 18 hrišćanskih kuća; Donja Vinicka sa jednom muslimanskom i 8 hrišćanskih kuća i Gornja Vinicka sa 13 hrišćanskih kuća.

Uporedivost podataka iz oba popisa je nesigurana jer jer je nejasno kako su se menjali atari sela i kakva je obuhvaćenost pojedinih naselja. Broj domova je nešto smanjen u drugom popisu. Izvesno je da je započet proces islamizacije i da je učešće islamiziranih 7%. Najveći broj islamiziranih je u prvoj generaciji, ali ima i onih iz druge ili više. U Mioskoj: Hasan sin Džaferov, Turak sin Davudov i Ishak sin Mustafin; u Svetoj Gori: Sefer sin Mehmedov, primićur, Alija sin Bajezidov; u Ratajskoj: Sinan sin Dragićev, Husein sin Markov, Timur sin Abdulahov i Kurd sin Radivojev; u Gračanici: Kurd sin Šabanov i Piri-beg sin Žarkov (beg označava plemićko poreklo); u Donjoj Vinickoj: Iskender sin Radičev, primićur; u Gornjoj Vinickoj: Omer sin Rajičin.

Iz ovih popisa, obuhvatno gledanih, davno su uočene dve bitne tendencije. Pred naletom Turaka dolazilo je do seoba ratarskog stanovništva (u prvom popisu evidentirana pusta selišta – mezre – poput Ratajske, Zaluga, Taševa, Skokuća i skoro celog Kaćeva). Primetno je odsustvo knezova i vlastele – što znači da su izginulu u pružanju otpora ili, se povukli ka, od Turaka nezauzetim, hrišćanskim, krajevima. Vlaško stanovništvo brdskog područja, pokretljivo, teže se stavljalo pod kontrolu pa su im Turci davali posebne povlastice angažujući ih za vojne i poluvojne poslove. Vremenom ono silazi niže, navikava se na zemljoradnju i, često, prima islam. To je lako uočljivo na primeru velikožupskih sela posmatrajući raspored “vojnuka” iz prvog popisa.

U narednim vekovima turske okupacije nema podataka o velikožupskim selima. Nizak nivo proučenosti turskih izvora ne dozvoljava preciznije određenje zbivanja na jednom, relativno malom, prostoru kakav je predmet našeg interesovanja. U kontekstu opštih zbivanja, koja su naučno elaborirana, zna se da je ovaj kraj značajno zapusteo posle Velike seobe. Na terenu o tome svedoče impresivne nekropole na Svetoj Gori, Dumljanima, Vinickoj, Gračanici, Starom, Miljevićima i Žitinu. Sve su napuštene osim one u Žitinu gde aktuelno groblje veže uz srednjevekovno. Stanovništvo koje je ove prazne krajeve počelo naseljavati počev od 18. veka uglavnom je osnivalo nova groblja. Prospekcijom terena mogu se uočiti pojedine, nekad kultivisane površine. Još se naziru odorci i skladovi po šikarama ili hrastovim šumama oko škole u Vinickoj, na Seocu, na potezu Grobnice – Ljuta strana, od Paraća prema Dumljanima i drugde. Karakteristično je da se ti potesi vezuju za toponim (H)Aluge.

Sledeći, dostupan popis je iz 1851. godine koji je izvršila administracija Omer-paše Latasa. To je zbirni popis kojim su popisani domovi i duše hrišćana i muslimana. Za velikožupska sela on izgleda tabelarno:

Publikovan je i ukupan broj domova hrišćana koji je početkom 20. veka, preko svojih poverenika naložila srpska vlada iz Beograda. On za Veliku Župu iznosi 90. Kako nema podatka o broju muslimanskih domova interpolacijom rezultata popisa iz 1851. godine došlo bi se do grubog podatka od 135 domova. U odnosu na 15. vek, kad imamo prvi poznati popis, to je povećanje od nepunih 50 % !?

***

Izvori za poreklo stanovništva u velikožupskim selima su oskudni. Svode se na podatke iz antropogeografske studije Tanasija Pejatovića “Srednje Polimlje i Potarje” objavljena 1902. godine u Beogradu i usmena, veoma štura , kazivanja potomaka. Fragmentarno, podataka ima i u knjigama objavljivanim u edicijama Srpske kraljevske akademije: “Naselja srpskih zemalja” i “Naselja i poreklo stanovništva srpskih zemalja” koje je pokrenuo, prvu davne 1894. godine, neumorni Jovan Cvijić.

Nekoliko opštepoznatih stavova o kretanju stanovništva u našim krajevima treba istaći i ovde. Starinačkog stanovništva nema već je sve doseljenik i to poglavito od druge polovine 18. veka pa na ovamo. Glavni priliv je iz crnogorskih Brda i to etapno sa kraćim ili dužim zadržavanjima na pojedinim staništima. Najčešći motivi seljenja su ekonomski: nerodica, gladne godine, prenaseljenost… potom zulumi, krvne osvete, epidemije… Življe kretanje stanovništva bilo je na desnoj obali Lima i to preko Korita, na Pešter pa preko Javora ka Šumadiji. Značajna seoba, koja je na desnoj obali Lima nastala po okončanju Karađorđevog pohoda na Sjenicu, nije se bitno odrazila na levoj obali Lima gde leže velikožupska sela. Položaj zavisnog seljaka – raje nije se bitno promenio usled reformi u Otomanskom carstvu vršenih kroz ceo 19. vek. Ta promena više je došla do izražaja u planinskim selima gde su postajala pojedina zadružnija domaćinstva koja su na bazi kurentnije stočarske proizvodnje, često i kiridžiluka, jačala i do pozicije slobodnog seljaka sa sopstvenim posedom i manjim poreskim dažbinama. Promene posle Berlinskog kongresa zapljusnule su i ovaj kraj talasom izbeglica – muhadžera, koje su turske vlasti i begovi, uglavnom, naseljavali po seoskim utrinama ili potiskivanjem postojećeg, srpskog elementa. U ovom vremenu prisutna je migracija na liniji selo grad nastala kao plod pojačane aktivnosti austrougarskih garnizona na izgradnji vojnih objekata i putne infrastrukture. Nesređene prilike i stalna previranja u Turskoj dovodile su do pojačanog iseljavanja prema oslobođenoj Srbiji.

U 17. veku, a naročito posle Velike seobe, u Polimlje se doselio veliki broj Kuča i Bratonožića. Njihov je priliv u predeo Komarana takav da su, kasnije, njegove stanovnike zvali Skenderijašima, a po turskom nazivu za Skadar, sedište sandžaka kom su pripadali Kuči. Oni su prodrli sve do Mažića, a od njih su Ratkovići (poreklom od Brahovića iz Kuča), Nestorovići, Lučići, Potežice, Tomaševići, Bakovići a od muslimana Preljevići. Neki od doseljenih Kuča su primili islam, a neki ostajali u staroj veri. Ne zna se za Preljeviće da li su se islamizirali u na putu ovamo ili su islam primili u Komaranu. Zna se da su bili moćno bratstvo i imali svoje čitluke po Komaranu i Žitinu. Od njih su Kamberovići, Tahirovići, Nukovići, Viličići i Baševići. Kučkog porekla su Kukuljci i od njih Tumbuli, Talovići, Šiljevići i Đuhići kao i veliko pleme Micana iz Kolašina, gde su islamizirani i od kojih su Boškovići i Kujovići. Slično je i sa Kajevićima s tim da su oni kasniji doseljenici. Durakovići su iz Bratonožića, potomci starog naroda, Bukumira, a po nekima, srodnici Selmanovića. Zekovići su od albanskih Kastrata.

Iz Rovaca se zbog krvne osvete na Kruševo sklonio Luka i tu primio islam dobivši ime Mumin. Od njegovih devet sinova su svi Rovčani od Zavinograđa, Bukovika, Đurova Brda, Potkrša preko Gračanice do Dušmanića. Iz istog su kraja, od Bulatovića, Ćatovići i Mehonići s tim da su prvi došli ranije i imali svoje čipčije na Starom i Ždrijelu dok su drugi kasniji doseljenici izbegli posle Kolašinske razure i crnogorskih oslobodilačkih ratova u predvečerje Berlinskog kongresa. Ovim drugim pripadaju Kozice (za one iz Zavinograđa zna se da su od pravoslavnih Cupara), Ćosovići (od Grnčevića Rama iz Podmučja koji je bio “ćosav” – bez dlake po licu), Đozgići (iz plemena Micana, od Kuča), Kaljići (poreklom od Kalezića iz Bjelopavlića: došao nekakav Kaljo iz Morače u najam kod Mušovića gde se oženi i poturči i od njega se izrodi čitavo pleme Kaljića), Vesnići i Kordići (iz Potpeći kod Pljevalja), Delendžići (od Nikšića), Lujinovići, Spahići… Jusovići su došli od Kule (gde je čuvena Jusovića kula). Henjaši su poreklom iz Banja Luke odakle je došao njihov predak koji je bio berberin kod kadije. Po prezimenu i položaju mesta iz kog su došli, verovatno, pripadaju islamiziranim Mađarima. Isto bi se zaključilo i za župske Tandire koji su rod sa ovim iz Hisardžika, a opet se zna da u tom delu ima potomaka islamiziranih Mađara.

Najstarije muslimansko bratstvo u Župi su Hadžalići. Po nekim istraživanjima prispeli su u naše krajeve, preko Dubrovnika i Sarajeva, baveći se unosnim trgovačkim poslovima i staro im je prezime Džilit. Od njih su Hadžalići, Dervišići, Halilbegovići i Ferhatovići. Zaimali su veliko bogatstvo i imali velike čitluke po Župi. Nekim sticajem okolnosti su osiromašili i bili prinuđeni da se na nekom od preostalih imanja nastane u Paraćima. Starija su bratstva i Brajanci, verovatno islamizirani Vlasi, te Tolani (izumrli u muškoj liniji) i Habibovići iz Mioske.

Kad se govori o pravoslavnim rodovima u velikožupskim selima navešćemo podatke koje daje Pejatović u već pomenutoj studiji. Tamo je dato ime roda, selo gde žive, odakle su došli i slava:

¹⁾ Rovčana ima pravoslavnih i muhamedanaca. Ovi potonji su se skoro isturčili. Od njih su Đekići i Parandile, dok drugi vele za Parandile da su Verusi

Za pravoslavne rodove poreklom iz Kuča već je rečeno i oni pripadaju najstarijim doseljenicima. Na terenu se zapaža i to na primeru seoskih grobalja (Dumljani, Polje) kako je tekao proces doseljavanja. Kultno mesto na groblju, ono na kom sada sveštenik “čita” čitulje, obično je označeno starijim spomenikom, rimskom stelom ili delovima kamene plastike. Tu je nakad mogla biti drvena crkvica za što, na primer ima indicija za groblje na Dumljanima. Okolo tog mesta nije se, ranije, sahranjivalo. Nešto podalje, sahranjivali su se familije koje su se prve doselile i formirale novo groblje. Okolo drugi po vremenu doseljavanja, a domazeti i novoseli tamo gde su se prizetili, odnosno kupili imanja. Tako, na primer, na groblju u Dumljanima: Nestorovići, Lučići, Milanovići, Pejovići, Potežice, Malešići, Lazarevići, Sredojevići, Minići, Divci, Stojadinovići, Marići i Vukovići.

Osim iz Kuča, doseljeni velikožupski rodovi su iz Drobnjaka (većinom ne znaju staro prezime iz Drobnjaka, osim jednih iz Miljevića koji, vele, da su se ranije prezivali Grbović, tu su još Kurcule – sada Dragojlovići i, možda, Minići – po slavi), Vraneša ( Savinci: Sredojevići, Gojkovići, Lazarevići, Čaraveše i srodni im Milikići i Vukašinovići kojih nema u Župi), Morače (Ćubići, Moračanin), Veruše (Veruovići, Parandile)… Kasniji doseljenici su Vlaovići, Marići, Vukovići, Stojadinovići (tri poslednje familije se svojataju da su iz jedne “krlje” te da im je staro prezime: Tripković). Špice, ranije Petrović, su iz Velike, Malešići, ranije Zelenkape, iz Hercegovine… Milanovići, stari doseljenici su, po nekim, iz Požara kod Ostroga, a, možda, i Kuči. Lojanice su iz Babina.

Malo je podataka o porodicama odseljenim iz Velike Župe. Spominju se Minići u Baricama i Tocima da su došli iz Vinicke kao etapne stanice na putu od crnogorskih Brda. Za Lazarević Marka i Toma, dunđere na radu u Miloševoj Srbiji, i to na podizanju Ivanjice, kaže se da su iz Velike Župe kod Prijepolja. Za Ristoviće i, opet Lazareviće, iz Ljubanje kod Užica, hroničar navodi da su se doselili iz okoline Pljevalja, zadržavši se jedno vreme u Velikoj Župi kod Prijepolja. Na terenu su prikupljene informacije da su stare župske familije bili Adamovići. Živeli u Gračanici i zbog krvne osvete prebegli u Brančiće i Gurdiće. Za Avramoviće su nađeni spomenici sa natpisima na groblju u Polju, ali drugih saznanja i njima nema.

Nekoliko pomena ima o dunđerima iz Velike Župe. Očito je dunđerski zanat bi izvor prihoda za mnoge iz, inače, mnogoljudnih porodičnih zadruga. Pored već pomenutih Lazarevića, koji su i nastariji, poznati, dunđeri pominju se na obnovi manastira Banje: Vaso i Savko Vlaović, Milisav Dragojlović i Mihajlo Tomašević. Oni su podizali crkvu u Prijepolju i mnogobrojne gradske i seoske kuće. Tu su i Potežica Gvozdo i Nedeljko koji se spominju na obnovi mosta na Limu, odnetog za vreme Velikog povodnja, u jesen 1896. godine.

U osvit slobode, pred Balkanske ratove, Velika Župa se nekoliko puta pominje u prepisci srpskih konzula na Javoru i pismima poverenika Srpske vlade, Sretena Vukosavljevića. Reč je o pritiscima na čipčije da potpišu ugovore o zakupu zemlje kojima su svoj, i onako težak položaj, činili još težim i dolazili u situaciju da ih aga, za bilo kakvu sitnicu otera sa zemlje. U tom kontekstu pominju se Vaso Vlahović, Vlada Drobnjak, Milan i Jovan Špica koje Mehmed Šaćir Alić tera da se vežu ugovorom da će mu ubuduće davati 1/3 umesto 1/4 od povrća i voća. Slično je sa Vasom Nestorom i Milovanom Kursulom u odnosu na agu Hadži Mahmutovića iz Sjenice, a koje od zuluma begova pokušava, pred turskim vlastima, zaštititi seoski kmet, Milovan Čaraveša, završivši, pri tom, u tamnici.

AUTOR: Saradnik  portala Poreklo Zoran Malešić