Priredio: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić
Iz obavještenja koje daju antički izvori proizlazi da su ovdje stanovali Mezeji. Kod grčkog geografa Klaudija Ptolomeja, koji je živio u drugom vijeku prije nove ere, nalazimo nekoliko podalaka o plemenu Mezeja. Prema nekim podacima Ptolomej Mezeje ubraja u Liburne. Prema drugim Ptofemaeus ih smješta iza Liburna, zapadnije od Deriopa, Derija i drugih, što znači da su se Mezeji nalazili odmah uz Japode, sjeveroistočno od Liburnije.
Podatke o Mezejima nalazimo kod grčkog geografa Strabona. U vrijeme u kojem je živio od 63. do 19. godine prije nove ere, piše: »Panonski narodi su Brcuci, Andizeti, Dicioni, Pirusti, Mezeji, Desidijati. . .do Dalmata i skoro do Ardijejaca na jugu«. Strabun je Mezeje uvrstio u značajnija panonska plemena. Apijan je pisao: »Panoni su jedan veliki narod na rijeci Dunavu, a njihovo područje pruža se po dužini od Japoda do Dardanaca«. Apijanove Panone možemo locirati na područje provincije Dalmacije. Tako su Mezeji prvi istočni susjed Japoda u dolini Une.
Ima više podataka o Mezejima iz vremena kada su oni bili u sklopu rimskog carstva u našim krajevima. Plinije piše da su Mezeji bili moćno i veliko pleme koje je sa 269 dekurtja pripadalo konvektu u Soloni. Pripadalo je provinciji Dalmaciji. Tad je provincija Dalmacija bila naseljena većinom Ilirima. To piše i Diona Kasije. Cassius Dio navodi da je Germanik pobijedio Mezeje udarivši na njih iz Panonije, što znači da su stanovali blizu panonsko-dalmatinske granice. Plinije i Dion Kasije Mezeje ubrajaju u Dalmate.
Više autora je Mezeje pripisalo skupini ilirskih naroda. U prvoj polovini XX vijeka prihvaćena je pretpostavka o ilirskoj pripadnosti Mezeja. I. K. Patsch je objavio u nekoliko članaka etničku pripadnost Mezeja. Zdravko Marić misli da sjeverna Bosna u predrimsko doba ima elemente kulture čiji su nosioci došli sa sjevera, iz Panonije, i da su nosioci te kulture bili narod Panoni. Stanovnici Donje Doline i njihovi srodnici u Sanskom Mostu i Zecovima, naselja sa teritorije plemena Mezeja. Zdravko Marić kaže da su stanovnici Donje Doline srodni Mezejima. U rimsko doba je ova zapadnopanonska etnička grupacija nazvana Panonima. Arheološki nalazi iz Donje Doline, Sanskog Mosta i Zecova pokazuju svoju sličnost.
Do sličnih rezultata, istražujući Majdanište u Blagaju na Sani, došli su Basler i Pašalić. Dalje na osnovu dosadašnjih istraživanja Mezeje treba pripisati grupi panonskih naroda. Međutim, arheološki nalazi iz doline Sane, upoređeni su nalazima iz bihačke okoline, pokazuju da u porečju Sane nisu stanovali Japodi, već neko drugo pleme. Pač smatra da su Japodi dopirali sve do Sane, a da su Mezeji zauzimali veliko područje Vrbasa i Vrbanje sve do rijeke Bosna.
Zdravko Marić misli da istočna granica Japoda, odnosno zapadna granica Mezeja, može da bude između dolina Une i Sane. Sjeverna granica teritorija Mezeja bila bi provincijska granica. Na osnovu tih podataka istraživači su Mezejima odredili lokalizaciju u sjeverozapadnoj Bosni, uglavnom u porečju Sane i Vrbasa. Na osnovu brojnih aulora može se zaključiti da se Mezeji nalaze između Japoda, Diciona, Desijata i Oserijata. Zapadna granica im je između donjeg toka Une i Sane, južna granica južnije od Jajca, istočna iza Vrbasa i Vrbanje, a sjeverna granica između provincija Dalmacije i Panonije. Dakle, Mezeji su kao velika plemenska skupina u kasno praistorijsko doba i posljednjih nekoiiko vijekova stare i prvih vijekova nove ere, kao i za vrijeme rimske vladavine, naseljavalo sjeverozapadni dio današnje Bosne i Hercegovine, prvenstveno porečje rijeke Sane.
Po završetku »Batonovog rata« u 9 godini nove ere, Rim je prišao da učvrsti svoju vlast na novoosvojenoj teritoriji. Dalmacija je stavljena pod upravu Oktavijana Augusta kao carska provincija. Raspodjelom provincije 9. godine nove ere Mezeji su priključeni provinciji Dalmaciji i uključeni u Saionitski konventus. To je bila granica prema provinciji Panoniji. To se odnosi na vrijeme poslije podjele dotadašnjeg Ilirika na provincije Dalmaciju i Panoniju. Od cara Avgusta Mezeji su regrutovani u dalmatinskim hordama (auksilijama), koje su bile razmještene po raznim krajevima rimskog carstva, a od Klaudija i u mornarici i raventskoj floti. Vojni rok je bio oko 20 godina, a onda su isluženi vojnici naseljavani u mjestima gdje su služili vojsku po domovini. Za vrijeme službe u vojsci naučili bi latinski jezik. Tako su jedan od važnijih nosilaca romanizacije u prvom vijeku nove ere bili muškarci koji su primljeni za služenje vojske. Uz rimsku vojsku su došli trgovci, zanatlije i rudarski stručnjaci. I oni su uticali na romanizaciju.
Natpis koji datira iz 75. godine nove ere, a nađen je u Samniumu, pokazuje da su Mezeji još tada sačinjavali plemensku opštinu kojoj je na čelu stajao praefectus civitatis. Što se tiče daljeg razvitka Mezeja i njihovog uređenja, važan je podatak Kasija Diona koji spominje utvrđena mjesta plemena Mezeja. Mogli bi biti sa mjestom koje spominje Kasije Dion. Tomašek na osnovu toga zaključuje da se Splounum (Splonum) nalazi na Sani, tj. kod Starog Majdana i da se mjesto razvilo kao rudarski centar. Spomenuti centar Republicae Splonislarum izgleda da je eraru u Soloni isporučivao prihode željeznih rudnika. Zasad bi se, prema podacima koje daju Kasije Dion i navedeni epigrafski spomenici, moglo Splaunum (Splonum). Ovaj grad se spominje i na natpisu iz Komina kod Pljevlja. Natpis nam ne objašnjava lokalizaciju mjesta, ali je značajan po tome što se njime ponovo potvrđuje da je Splonum imao rang gradske opštine kao i ostali gradovi koji se ovdje spominju.
Sa područja Mezeja potiče i nadgrobna stela iz Cikota kod Prijedora na kojoj se spominje dedikant veteranus Auresius Surus ex benefi-ciariis leg.X Gem. Lična imena u ovom natpisu pripadaju grupama običnih italsko-rimskih, ilirskih, tračkih, a možda i keltskih imena. Etnička pripadnost stanovnika je šarolika što se vidi iz pronađenih natpisa. Ilirskog porijekla je Tatonia Procula, njen muž Aurelius Surus, i sinovi Optatus i Firmianus. Zipandus je izgleda tračko ime. Quintus i Caro deklariraju se kao libertini iz Itatije, neodređenog je porijekla Aurelius Baosus i Sumpa. Ulpia Matera sa drugog spomenika iz Cikota je panonskog porijekla.
U Blagaju na spomeniku se susreću tri rimska imena: Ilpia Nona, Campanius Marcianus i Julia Marciana. Veoma česta su imena italskog porijekla koja su nosili conductori, a u drugom vijeku prokuratori. U području Argenlarije konstanovano je prisustvo Grka koji su se tu naselili kao rudarski stručnjaci i trgovci. Odavde je natpis i jednog dekuriona iz Sirmija koji je u srebrnjačkom rudarskom distriktu kupovao rudu za kovnice svoga grada. Po natpisima poznati su Heliodorus, Ork sa Orijenta, kao nasijednik u Rakanskim Baricama, i Philocvrius, takođe Grk ili Orijentalac, u Agićima; dakle, obadva sa rudarskog područja Japre-Bosanski Novi.
PORIJEKLO DANAŠNJEG STANOVNIŠTVA
Migraciona struja iz Starog Vlaha, Stare Raške, Zete i Huma, odnosno Stare Srbije, Crne Gore i Hercegovine u sjevernu Dalmaciju i Liku
Migracione struje srpskog stanovništva kretale su se iz tadanjeg Starog Vlaha i Raške, Zete i Huma, odnosno stare Srbije, Crne Gore i Hercegovine u sjevernu Dalmaciju, od Cetine preko Krke do Zrmanje i nastavljale u Liku. 0 tim migracionim strujama postoje istorijski podaci. Najstarije poznato naseljavanje iz navedenih centara, pravcem navedene migracione struje, pada u vrijeme Cara Dušana (1337-1351), koji je neke stanovnike iz tadašnjeg Huma, a današnje Hercegovine, preselio u krajeve oko Klisa i Skradina. Ovome ranom doseljavanju pripada crkva Vaznesenje Hristovo u selu Cetini. u parohiji Vrlici, osnovanu 1389. godine. Pravoslavne crkve koje su napravili ovi stanovnici posvećene su sv. Đurđu i sv. Nikoli. Vjerovatno su ti stanovnici imali te bratstveničke slave i njima posvetili i bogomolje. Đurđevštaci su iz Pađena, a Nikoljštaci iz Kuča u Crnoj Gori. Vjerovatno su to oni Vlasi, doseljeni iz XIV vijeka, koji se poslije nalaze u Lici na Velebitu godine 1433. i Cetini 1436. Jedan od tih Vlaha zove se Tomaš Aladinić. Mjesto Aladinići postoji u Dubravama kod Stoca, u Hercegovini. Vjerovatno je i Tomaš porijeklom iz toga mjesta. Turci su zauzeli 1522. godine Knin i Skradin, a 1524. godine Sinj. Narod iz Starog Vlaha ili Raške (stare Srbije), današnje Crne Gore i Hercegovine doseljavao je u sjevernu Dalmaciju i u periodu od 1523 do 1527. godine. U ovom periodu doselili su mnogi od Nikšića. Ovo stanovništvo iz sjeverne Dalmacije pomjeralo se i u Liku.
Drugi talas naseljavanja, uslijedio je poslije Turskog osvajanja Klisa 1537. godine iz navedenih krajeva u sjevernu Dalmaciju u periodu od 1567 do 1574. godine. Izgleda da je u ovom periodu najviše doselilo stanovnika iz područja današnje južne Hercegovine. U ovom periodu (1567-1574. godine) su crkve posvećene sv.Đurđu i sv. Joakimu i Ani. Smatra se da su tada doselili stanovnici sa tim bratsveničkim slavama i pravili crkve posvećene tim svecima.
I ovog puta pomjeranje naroda iz Dalmacije vršeno je i u Liku.
Preseljavanje naroda iz južne Hercegovine u sjevernu Dalmaciju spominje se i 1590. godine. U ovome periodu 1590. godine pravljene su crkve posvećene sv. Jovanu, sv. Iliji i sv. Nikoli. Smatra se da su tada doselili stanovnici sa tim bratstveničkim slavama i pravili crkve posvećene svojim svecima zaštitnicima. Preseljavanje naroda iz Starog Vlaha, Crne Gore i Hercegovine u sjevernu Dalmaciju bilo je i 1618. godine. Doseljenici od 1618, godine izgradili su crkve u Žegaru, Drnišu, Vrlici i Strmici posvećene sv, Đurđu, sv. Jovanu i sv. Nikoli. Smatra se da su doselila bratstva sa tim bratstveničkim slavama i pravili crkve svojim svecima zaštitnicima. Doseljenici su se naselili u Cetini, Žegaru, Drnišu, Vrlici i Strmici. Seoba naroda iz Crne Gore i Hercegovine migracionom strujom za sjevernu Dalmaciju bila je i 1682. godine. Doseljenici su se naselili u Obrovcu. Prvi doseljenici prave crkve posvećene sve. Lazaru i sv. Trojici, doselila bratstva sa tim slavama 1682. godine. Godine 1717. sa arhimandritom Stevanom Ljubibratićem 180 porodica iz Hercegovine, pretežno iz Zubaca, prešlo je u Imotsku krajinu (Dalmaciju). Istoga vremena braća Novolići sa 40 porodica iz Šume i Zubaca prešli su Neretvu.
Migracione struje iz Starog Vlaha, Crne Gore i Hercegovine u pravcu naseljavanja Bosne
Odmah kako su Turci zauzeli Bosnu 1463. godine, naseljavali su pravoslavno stanovništvo blizu granice. Turci su uglavnom oko 1480. godine držali oblast oko Kupresa, Duvna, Hlijevna, Glamoča i izvorni kraj rijeke Unca, nešto zemlje u Gornjoj Pljevi i na Sani do Kamengrada, Skoplja, Lašve i Vlašića, istočnu Bosnu sa Maglajem, Vlasenicama i Zvornikom. Svud tuda su Turci iz vojničkih obzira morali naseljavati Srbe, koji su kao martolozi i drugi neredovni vojnici čuvali granicu, četovali i u ratu vojevali na turskoj strani.
Do 1503. su turske granice na sjeveru otprilike iste, ali su se iza toga brzo mijenjale. Turci su 1512. godine uzeli srebreničku banovinu. Od jajačke banovine su držali Ugri i Hrvati još samo donju Pljevu i vrbasku dolinu od Jajca do Save. Od 1514. do 1528. godine oteli su Turci Liku i Krbavu, a 1528, i ostatak jajačke banovine od Sokota i Jajca do Save. Naseljavanje sjeveroistočne Bosne moglo je početi odmah poslije 1512, a krajeva oko srednjeg i donjeg Vrbasa poslije 1528. godine.
Prema literaturi proces raseljavanja Vlaha stočara iz Hercegovine i Crne Gore nastavlja se i u XVI vijeku, ali ovoga puta u Bosnu. U prvoj četvrtini XVI vijeka došlo je do ubrzanog prelaženja stočara na zemljoradnju. Turci su u novoosvojenim krajevima naseljavali Vlahe, ogromnom većinom pravoslavno srpsko stanovništvo, čiji se broj u bosanskom sandžaku u ovo vrijeme naglo povećao. Oni su se većinom doselili iz Hercegovine i Crne Gore. Tako se 1516. godine u popisu bosanskog sandžaka bilježe Vlasi u nahiji Ozrinju, Trebetinu, Usori, Vrbanji, Kupresu i Glamoču (Belgrad). I stara nahija Uskoplje naseljena je Vlasima. Oni su sačuvali svoje stočarske povlastice i naseljeni su tu kao kolonizacioni, ali i kao vojnički elemenat. (Vlah znači čovjek koji se bavi stočarstvom.) Dakle, direktno doseljavanje najprečim putevima iz tadašnje Stare Raške, Zete, Huma i neretvljanske pokrajine, odnosno današnjeg Sandžaka, Crne Gore i Hercegovine, Turci su vršili za svoje interese.
Turci su ovo naseljavanje pravoslavnim stanovništvom vršili iz ekonomskih i odbrambenih razloga, s obzirom da su ovi gorštaci-stočari bili i dobri ratnici, pa su ispočetka imali i rijetke privilegije. Poslije izvjesnog vremena dolazi do ukidanja privilegija ovim doseljenicima pa su uslijedila sve češća bježanja u Austriju. Savremenik, Benedikt Kurpešić, koji je 1530. prošao Bosnom skroz od Kladuše preko Ključa i Sarajeva, veli da su Turci doveli Srbe iz smederevskog sandžaka i naselili ih po Bosni. Godine 1551. javlja general Lenković da su Turci doveli iz unutrašnjosti više hiljada Morlaka ili Vlaha i da su ih naselili oko Srba i Knina.
U daljnjem osvajanju prema sjeverozapadu i zapadu Turci naseljavaju osvojenu teritoriju srpskim življem iz Hercegovine i crnogorskih brda. Na taj način sliv rijeke Vrbasa, Sane, Une sa Uncem postaju krajevi naseljeni srpskim stanovništvom. Tursko područje zapadno od rijeke Bosne oko sredine XVI vijeka predstavlja teritoriju sa pretežno srpskim stanovništvom. Izmijenjena je etnička fizionomija turskih posjeda u Bosni. Još su svoj stari etnički izgled najviše sačuvali pretežan dio bivše kraljeve zemlje i dobar dio oblasti Pavlovića i Kovačevića. Vjerovatno je da je pred kraj 16. stoljeća Hasan-paša Predojević doveo iz Hercegovine, od Bileće, svoje srodnike i druge i nastanio ih u krajevima oko rijeke Une. Bez sumnje je velika seoba pred kraj XVII vijeka donijela doseljenike i ovome kraju. U narodu sjeverozapadne Bosne sačuvao se spomen na porijeklo iz Hercegovine i stare Srbije. Iz ovog se vidi da su brdski krajevi Starog Vlaha, Rašku, Crne Gore i Hercegovine bili rasadnik stanovništva koje se raseljavalo po Bosni i Dalmaciji, ali da nije nikad potpuno napuštalo i svoj rodni zavičaj.
Migracione struje iz sjeverne Dalmacije i Like za sjeverozapadnu Bosnu
Ova migraciona struja kretala se pravcem starih rimskih puteva, koji su tad korišćeni. Jedan rimski put bio je od Splita preko Klisa-Livanjskog polja-Glamočkog polja-Ključa. Drugi krak išao je dolinom Sane preko Jajca. Jedan krak bio je dolinom Vrbasa sve do Bosanske Gradiške i Save. Prije Livanjskog polja jedan pravac puta se odvajao preku Duvanjskog polja, Kupreškog polja za Uskoplje i nastavljao dolinom Vrbasa. Drugi pravac nekadašnjeg rimskog puta vodio je iz sjeverne Dalmacije i Like preko Knina-Strumice-Grahova na Unačko Vrtoće za Bosanski Petrovac (326,248). U vrijeme zadnjih decenija XV vijeka pada bez sumnje naseljavanje bosanskih brdskih krajeva, koji su graničili sa mletačkom i ugarsko-hrvatskom državom i sa jajačkom i sa srebreničkom banovinom. Poslije osvajanja neke teritorije nastajala je i kolonizacija. Oko 1530. godine spominju se Srbi u Glamoču, Uncu i na izvoru rijeke Une i već žele da pređu na teritoriju koja je pod okupacijom Austrije. Drugi su još 1526. godine prešli i naselili se po Žumberku (326,236). Oni koji su išli iz sjeverne Dalmacije i Like pravcem rimskih drumova naseljavali su slobodna mjesta; tu su jedni ostajali, a drugi pustepeno kretali dalje. Treba napomenuti da stanovništvo koje je naselilo neko mjesto nije ga lako napuštalo. Jedni su tu ostajali, a drugi iz bratstva išli dalje u potragom za boljom zemljom za obrađivanje i pašom za stoku. Tako su naseljena područja Unca, Glamoča, Grahova, Livna. Bosanski Petrovac sa susjednim ličkim krajem najprije je dobio malo doseljenika, ali su k;asnije doselili iseljenici iz Glamoča, Unca i sjeverne Dalmacije. Prema jednoj vijesti iz 1573. godine, ovaj kraj je imao toliko naroda da je mogao dati priličan broj vojnika (326,248).
Dalje naseljavanje je vršeno prema Ključu, Jajcu, u područje Zmijanja i Vrhovine. Sljedeća etapa bila je naseijavanje Potkozarja i Kozare.
Naseljavanje Kozare i Potkozarja
Dovoljno je napomenuti samo nekoliko istorijskih podataka koji će nam reći o pomjeranju stanovništva, o naseljavanju i raseljavanju u ovom graničnom pojasu, koji se često nazivao ničija zemlja, zemlje između dvije vojske na granici, između dvije carevine, a ponekada i između tri carevine. Otud i naziv Krajina.
Poslije poraza Ugarske kod Mohača 1526. godine neke gradove na Uni zaposjeda austrijski vladar Ferdinand, koji je na cetinjskom saboru 1527. godine izabran za kralja Hrvatske. Tada je napuštena prema Turcima prva linija na Vrbasu i prebačena na liniju rijeke Une. Padom Kostajnice 1556. godine pod tursku vlast stanovnici Knešpolja, bježe u susjednu Hrvatsku, a preostali dio odlazi s ugarsko-hrvatskom vojskom. Tako je ostao prazan prostor od Une do Kozare. Prije pada Kostajnice (polovinom XVI vijeka), Turci su zauzeli Blagaj, Dobru i Novi.
Vlasi su naselili brdske krajeve, dok po župama nije bilo nikoga. To je bila u punom smislu ničija zemlja. I Turci i Austrijanci počeli su da ničiju zemlju naseljavaju svaki sa periferije na svojoj strani. Kad su Turci osvojili Kostajnicu 1556. godine, postali su gospodari cijelog Pounja. Tada su naselili izvjestan broj pravoslavnog naroda kao svoju raju. Austrija je zadržala granicu na Uni do 1592. godine, kada je i ova linija napuštena i prebačena na liniju Glina-Korana-Mriješnica i lijeva obala Kupe. Kad su vođeni ratovi između Mađarskog kralja Matije Korvina i Turaka u ovim krajevima se došlo do pomjeranja stanovništva. Veliki broj je prebjegao preko Save i Une. Turci su u ove krajeve odmah naselili veliki broj pravoslavnog naroda kao svoju raju.
Prema Žitvadorskom miru od 1606. godine krajevi od rijeke Une do Karlovca trebali su biti neutralna zona i nezaposjednuti. Tada je Knešpolje bilo rijetko naseljeno. Preci današnjih Knešpoljaca počeli su doseljavati u Knešpolje. Doseljevalo se novo stanovništvo i vraćalo izbjeglo stanovništvo iz Like, Korduna i Banije. Naseljavanje je zavisilo od vojnopolitičke situacije između Austro-Ugarske i Turske carevine. Ti doseljenici su se doseljavali u ove krajeve sredinom XVII vijeka. Poslije turskog poraza pod Bečom 1683. godine Turci su ponovo utvrdili gradove na Uni i Savi, kao prirodnoj granici između ove dvije carevine.
Svi koji dosele u ove krajeve dobijali su besplatno kućišta, ali su doseljenici prevareni i postajali su kmetovi. Migraciona struja stanovništva iz Dalmacije i Like, pošto je popunila nenaseljeno područje oko Unca, Grahova, Glamoča, Bosanskog Petrovca, Ključa, Jajca, Zmijanje i Vrhovinu, kretala se dalje dolinom Vrbasa i Sane prema rijetko naseljenom Potkozarju i Kozari. Ovo pomjeranje stanovništva izvršeno je u dva perioda. Prvi period naseljavanja bio je odmah poslije 1700. godine. Zbog čestih graničnih ratova u prvoj polovini 18. vijeka, dolazi i do pomjeranja stanovništva iz ovih krajeva na području Banije.
Talas doseljavanja bio je za vrijeme Laudonova rata 1788-1799. godine. Turska vlast poboljšava odnos prema hrišćanskom stanovništvu. Godine 1793. sultan je uveo neke povlastice za ovaj narod, tako da su mogli sami sebi da biraju narodne starješine, s tim da ih paša potvrđuje. Osim toga, određeno je da se Turci ne smiju naseljavati po hrišćanskim naseljima i da ne smiju ništa na silu uzimati od hrišćana. Tad su se brojni stanovnici ovom migracionom strujom iz Dalmacije, upravo od Unca, Bosanskog Petrovca, Glamoča, Ključa, Jajca, Zmijanja, Vrhovine, doselili u Potkozarje i naselili prostor između Vrbasa i Une do Save.
Nije bilo prelaženja preko Save, jer je to bila granica između Austrije i Turske. Do Save je talas naseljavanja slabio zbog granice i političkih prilika. Bilo ih je tad koji su doselili u Potkozarje i iz Livanjskog polja. Među tim doseljenicima od Livna spominje se i bratstvo Šormazi. Kod stanovnika Potkozarja svježe je predanje o ovom doseljavanju iz Dalmacije i Like, preko Unca, Bosanskog Petrovca, Glamoča i Zmijanja, odnosno Vrhovine. Jedni su ostajali na zauzetim kućištima, a drugi iz istog bratstva išli i zauzimali zemlju dalje, pa su zato i ista prezimena na ovom migracionom pravcu.
Navedenim migracionim putem u Potkozarje, između ostalih, došla su i sljedeća bratstva: Arežine, Balaći, Balabani, Balorde, Bančići, Banjci, Basare, Basurići, Bašići, Berići, Bilbije, Bjelajci, Blagojevići, Bodirože, Bodići, Bokani, Bosančići, Bosnići, Bundali, Bursaći, Vejnovići, Veruše, Višekrune, Vranješi, Vrhovci, Vujasini, Vujasinovići, Vukoradi, Gajići, Gvere, Gvozdenovići, Glamočani, Glamočaci, Grahovci, Grabići, Gračani, Grbići, Grubiše, Grubar(n)?i, Gotovci, Guzijani, Dalmajije, Damjanovići, Debeljaci, Devići, Desnice, Dobrnjci, Domuzi, Dragajaci, Dragajlovići, Drljaće, Drče, Duvnjaci, Eruezi, Žeželji, Žunići, Zagarci, Zganjani, Zelići, Zeljkovići, Zmijanjci, Zorići, Inđići, Injci, Jajčani, Japundže, Jungići, Kajtezi, Kalabe, Kalabići, Kalinići, Kaponje, Karalije, Karani, Karanovići, Kauri, Kaurinovići, Katanići, Kačavende, Kekoduši, Kerkezi, Kesići, Keseri, Kecmani, Klinovci, Kovjenići, Kokoruši, Koljani, Komadine, Korenovići, Kordići, Kosovići, Kočići, Kraljevići, Kresojevići, Krnete, Krčmari, Kualje, Kudre, Kuliđže, Kupješaci, Kuprešaci, Kupreševići, Kupeši, Kurde, Kuridže, Kučine, Latinovići, Livnjaci, Lukači, Luščani, Ljevljevići,Ljubibratići, Majdanci, Marjanovići, Marčete, Matavulji, Mataruge, Mastikose, Macnoge, Macure, Medići, Meseldžije, Miletići, Misaljevići, Mokronoge, Morače, Mudrinovići, Neretvljanci, Oljaće, Omčikusi, Opačići,Ožegovići,Pađeni, Peulje, Peulići, Pinteri, Plavanjci, Plemići, Podgorci, Popare, Predojevići, Primošljani, Puhali, Puhače, Rađenovići, Ratkovci, Race, Reljići, Rodići, Ružvice, Sabljići, Santrači,Sanaderi,Sjenožete,Smoljani, Skenderije, Sovilji, Soldatići, Srdići, Suvajci, Stupari, Stojanovići, Timarci, Timotari, Tišme, Torbice, Travari, Tromošljani, Trijebovljani, Trkulje, Trninići, Trubarci, Tubini, Ćermanovići, Ćulibrci, Ćurguzi, Unčani, Here, Cikote, Crljenice, Crnobrnje, Čekići, Čenići, Čapljaci, Džapine, Šakote, Šarenci, Ševe, Šerbule, Šerbići, Šipke, Šikmani, Škorići, Šoboti, Šolaje, Šormazi, Šljivanjci, Štekovići, Štrpci, Šurlani.
Prema nekim podacima, jedna migraciona struja iz Starog Vlaha, Vasojevića i Polimlja kretala se preko Visokog, Zenice na zapad za Potkozarje do Une i Save. Za vrijeme turske okupacije u ovom pograničnom kraju oko Save stanovništvo je migriralo sa desne strane Save na lijevu na teritoriju Austrije. Oni koji su prelazili istim imenom nazivali bi svoje novo naseljeno mjesto, pa su zato ista imena naselja na jednoj i na drugoj strani Save. Tako imamo varošice Gradišku i Bosansku Gradišku, Dubicu i Bosansku Dubicu, Hrvatsku Kostajnicu i Bosansku Kostajnicu; od seoskih naselja Svinjar u Bosni, Svinjar u Hrvatskoj, Kobaš u Bosni, Kobaš u Hrvatskoj. Većina sela od Bosanske Dubice do Slavonskog Broda ima isto ime sa jedne i druge strane Save; Svinjar, Kobaš, Jablanac, Greda, Dvor itd. Tako je i sa prezimenima stanovništva. Ovo je jedan od dokaza da je stanovništvo selilo s jedne strane rijeke na drugu, iz jedne okupatorske carevine u drugu. Početkom XIX vijeka kod Dubice se graniče tri carstva: francusko, austrijsko i tursko.
Prve srpske porodice u Bosanskoj Dubici naselile su se iz obližnjih sela, iz okoline Prijedora, Sanskog Mosta, pa iz daljeg Glamoča. Od srpskih porodica doseljena je među prvim porodicama Bakić 1848. godine, zatim su došli Grgići iz Rakovice, Gajići iz Vrhovice, Misaljevići iz Bugojna, Mataruge iz Demirovca, Vujasinovići iz Klekovaca; Cikote (ranije zvani Reljići iz Jasenja, a starinom iz Cikota), Blagojevići iz Bjelajaca, Kosovići iz Dvorišta, Macure iz Jasenja i drugi. Naseljenici iz obližnjih sela bavili su se obično raznim zanatima, najviše kovačkim, pekarskim, kalajdžijskim, terzijskim itd. Ostali, ako bi imali više novca, bavili su se trgovinom. Među njima su se naročito isticali Hercegovci. Tako je bratstvo Bančić u Banjoj Luci, doseljeno iz Bančića od Ljubinja u Hercegovini, razvijalo kujundžijski zanat. Kujundžijski zanat u Bosni nije stariji od XVI stoljeća. Porijeklo naroda Krajine izučavali su Skarić, Milan Karanović, B. Milojević, Petar Rađenović, G.R. Grujić. Mitropolit Savo Kosanović skupio je podatke za mitropoliju Dabrobosansku o porodicama i slavama i to je štampano 1883. godine. Špiro Kulišić utvrđuje naseobinu Mataruga. Kad je ustanak Srba u Krajini 1858. ugušen, narod je prebjegao preko Une i Save na područje austrougarske okupacije. I u ustanku 1875. i 1876. godini narod je bježao na teritoriju koju su bili okupirali Austrijanci. Poslije okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austrije 1878. godine otpočelo je naseljavanje nekih Ličana na ovom području, a došlo je i do unutrašnjeg seljakanja stanovništva u Potkozarju.
Porijeklo nekih bratstava na području Kozare i Potkozarja
Abazi su porijeklom s Kosova (slave sv. Panteliju).
Abarde su porijeklom iz Polimlja.
Alavuci kod Dubice su porodica starovlaha iz Dobrnja od Višegrada (slave Jovanjdan).
Alaule su doseljenici iz Polimlja (slave sv. Đurđa).
Aladinići su porijeklom iz Aladinića u Dubravama, kod Stoca, u Hercegovini.
Arnauti su porijeklom s granice Albanije u Crnoj Gori (slave Đurđevdan).
Atelji su porijeklom iz Korjenića u Hercegovini.
Babaji su porijeklom iz Kuča u Crnoj Gori.
Babajići su iz Starog Vlaha (slave sv. Nikolu).
Babari su iz Starog Vlaha (slave Miholjdan).
Balorde su doseljenici iz Hercegovine.
Balabani su porijeklom iz sela Balabana od Morače, blizu Skadarskog jezera, u Crnoj Gori (slave Petrovdan).
Baljci su s Baljaka u Hercegovini.
Bando, Bandići i Bandolaji su iz jugoistočne Hercegovine.
Basare, Basore su porijeklom iz sjeničkog kraja, od Starog Vlaha (slave Đurđevdan).
Batnoga je iz Batnoga od Stoca, u Hercegovini.
Balaulovići su doseljenici iz Polimlja (slave sv. Aranđela).
Bencuni su doselili iz Polimlja (slave sv. Simeuna).
Bencuzi su iz Polimlja (slave Jovanjdan).
Benderi su iz Velje Međe u Popovu, u Hercegovini, a tu su došli iz Korjenića (slave Olimpijev dan).
Benderaći su porijeklom iz Džinove mahale u Nevesinju, a tu su došli iz Korjenića (slave sv. Jovana, a prislužuju Velikoj i Maloj Gospođi).
Berići su porijeklom iz Crne Gore. Njihova bratstvenička slava je sv. Stefan. Beronje su porijeklom iz Raške (slave sv. Jovana).
Bogdašići su iz Bogdašića od Bileće u Hercegovini.
Bogunovići su po porodičnoj tradiciji došli iz Raške preko Dalmacije (Zrmanje) i Like u ove krajeve. Njihovi su bratstvenici Beronje, Kovačevići, Pašići i Pjanići. Slave sv. Jovana.
Bodirože su porijeklom iz Crne Gore. Prešle su Hercegovinu i onda u sjevernu Dalmaciju. Smatra se da su doselili u prvoj migracionoj seobi. Iz sjeverne Dalmacije su se raselili po Bosanskoj Krajini. Slave sv. Stefana 9. januara.
Boze su od Abaza s Kosova (slave Pantelijev dan).
Bajinci su došljaci iz istočne Hercegovine.
Borčani su iz Borča u Hercegovini.
Belenzade su iz Belenića, iz Popova u Hercegovini.
Bukve, Bukvići su porijeklom iz Starog Vlaha (slave Stefandan).
Burazer, Burazori su iz Toplice u Srbiji (slave Nikoljdan).
Bulajići su porijeklom od Grahova u Crnoj Gori (slave Nikoljdan).
Bukomiri su porijeklom iz Kuča i Bratonožića u Crnoj Gori.
Brbori su iz Hercegovine.
Valjevići su iz Polimlja (slave sv. Simeuna).
Varcari su iz južne Hercegovine (slave sv. Iliju). Njihova dalje porijeklo su Bratonožići u Crnoj Gori.
Veleni su iz Velenića kod Tare.
Veloulovići su doselili iz Polimlja (slave sv. Stevana).
Veruše su došljaci iz Donjeg Polimlja i Vasojevića u Crnoj Gori.
Varsokovići su porijeklom od Skopske Crne gore.
Vranješi su iz Drobnjaka ili iz Polimlja, iz Crne Gore (slave sv. Đurđa).
Vrbice su porijeklom iz Vrbice od Bileće u Hercegovini.
Vukobrati su od Vukobratovića u zubačkom selu Turmentima (slave sv. Đurđa).
Vukovići su iz Trebinjske šume u Hercegovini.
Galičići su iz Popova polja u Hercegovini.
Galebine su iz Trebinjske šume u Hercegovini. Gafuri su porijeklom iz Drobnjaka u Crnoj Gori (slave sv. Đurđa).
Gaci, Gakovići su porijeklom iz višegradskog Starog Vlaha (slave Nikoljdan).
Gvarijani i Gerdijani su iz sela Orašja u Šumi kod Trebinja, u Hercegovini (slave Đurđevdan).
Gerini su porijeklom od Gerina iz Burmaza, kod Stoca, iz Hercegovine.
Goleši su porijeklom iz Polimlja. Prije su tu doselili s planine Goleša u Kosovu.
Grubač je porijeklom iz Opličića i Boljuna od Stoca u Hercegovini.
Grmuše su doselili iz Plava u Crnoj Gori. Darde su iz Kolašina u Crnoj Gori (slave sv. Panteliju ).
Devići su doselili iz Šekulara (slave Đurđevdan).
Drljače su porijeklom iz sela Babajića i Kozlića, Azbukovica kod Kolubare u Srbiji (slave sv. Trifuna).
Drakulići su iz Korjenića u Hercegovini (slave Mratinjdan).
Durbabe su od sela Doribabe, od bosanskog ugra.
Dulići su iz Dulića od Gacka u Hercegovini.
Đilasi su porijeklom iz Crne Gore (slave sv. Simeuna).
Zoranovići su porijeklom iz Hercegovine.
Zorići su porijeklom iz Drobnjaka u Crnoj Gori (slave Đurđevdan).
Zupci su sa Zubaca u Hercegovini (slave sv. Đurđa).
Jarakule su porijeklom od Raškovića iz Starog Vlaha (slave sv. Đurđa).
Jasnići su porijeklom s Kosova (slave Đurđevdan).
Jugovići su iz Gacka u Hercegovini.
Jugovci su iz polimskog sela Jugova ili od Juga iz Jugovića u gornjoj hercegovačkoj površi.
Kavenuše su porijeklom iz Polimlja (slave sv. Simeuna).
Kadijevići su porijeklom iz Zavale u Popovu, u Hercegovini.
Kalanji su iz Miruša kod Bileće, u Hercegovini (slave Nikoljdan).
Kalabe su porijeklom iz Drobnjaka u Crnoj Gori (slave Stefanjdan).
Kalabići su porijeklom od Nove Varoši iz Starog Vlaha.
Kalinovići su došli iz Kuča u Crnoj Gori (slave Nikoljdan).
Karugići su porijeklom iz Kolašina u Crnoj Gori (slave Jovanjdan).
Kelemanovići su iz Pocrnja, vjerovatno od Ljubinja u Hercegovini.
Kerkezi su porijeklom iz Gornjeg Dragačeva (slave Đurđevdan).
Kecmani su doselili iz južne Srbije preko Hercegovine i Dalmacije u ove krajeve (slave Vratolomijev dan).
Kovačevići su iz Raške (slave sv. Jovana).
Kozomore su porijeklom s planine Kozomor, Nova Varoš, Stari Vlah (slave sv. Jovana).
Komadine su Porijeklom iz Vasojevića u Crnoj Gori (slave Nikoljdan).
Kondići iz dubičkog kraja su porijeklom iz višegradskog Starog Vlaha (slave Nikoljdan).
Koraći su iz Popova u Hercegovini. Njihovo dalje porijeklo je Bratonožići u Crnoj Gori (slave sv. Iliju).
Korjenići su iz. Korjenića u Hercegovini.
Kosijeri su porijeklom iz Kosijereva u Crnoj Gori.
Kosovci su porijeklom iz Kosova.
Koturi u više sela dubičkog i gradiškog područja doselili su iz Starog Vlaha od Ibra (slave Nikoljdan).
Kočići su porijeklom od bratstva Maleševaca u Hercegovini (slave sv. Ignjatiju). Godine 1436. spominje se Blaž Kočić u Cetini. Vlasi kojima pripada Blaž u Hercegovci koje je naselio car Dušan oko Klisa i Skradina. Kočići su doselili od Maleševaca u Grahovu iz Crne Gore.
Kraljevići su doselili iz Hercegovine.
Krvavci su porijeklom iz Hercegovine.
Krčikovići su porijeklom iz Crne Gore (slave Nikoljdan).
Krtoline su od Lubura u Riđanima, iz Crne Gore.
Kruge su doselile iz Crne Gore. Kuvelji su od Sjenice (slave Đurđevdan).
Kuvalje su porijeklom od Sjenice (slave Đurđevdan).
Kukići su porijeklom iz Banjana u Crnoj Gori.
Kukići su doselili iz Hercegovine.
Kukulji su doselili iz Crne Gore.
Kužeti (Zorići) su se nazvali što su prekužili kugu, a negdje su bili kuvari u kužini i po tom nazvani Kužeti.
Lugonje su porijeklom iz Drobnjaka iz Crne Gore (slave Đurđevdan).
Lukači su porijeklom iz Kuča u Crnoj Gori (slave Jovanjdan).
Lopari su doselili od arbanaške granice iz Crne Gore (slave sv. Jovana).
Lopare su iz Trebinjske šume u Hercegovini.
Loparice su iz Crne Gore.
Ljubibratići i Puhali, velike ličke porodice, došli su iz Trebinja u Hercegovini sa vladikom Ljubibratićem, čiji su bratstvenici bili. Ovoga vladiku istjerali su Mlečani iz manastira Savine nakon osvajanja Herceg-Novog. To mu je pribavilo tursku zaštitu i putovanje na taku daljinu. To je izgleda bilo 1717. godine.
Mandići su neki iz Sandžaka, a neki iz gornje Hercegovine (slave Nikoljdan).
Majstorovići su doselili iz Hercegovine. Maleševci su od Bileće u Hercegovini.
Mataruge oko Kozare su porijeklom od starog bratstva Mataruga u Grahovu u Crnoj Gori. Ima ih i u Matarugama u Ćehotini, u slivu Lima. Svi slave Đurđevdan. Mataruge u Grahovu u Crnoj Gori prvi put se spominju 1318. godine.
Matavazi su iz Crne Gore, gdje se stvarno misli da su porijeklom Arbanasi.
Moravci su doselili iz Starog Vlaha (slave sv. Jovana).
Morače su iz Morače u Crnoj Gori (slave Nikoljdan).
Mastilovići su iz Gacka u Hercegovini.
Mačinko je doselio iz Hercegovine (slavi sv. Iliju).
Macnoge su doselile iz Hercegovine.
Macure su porijeklom iz Bratonožića u Crnoj Gori (slave sv. Arhanđela).
Medani su iz Hrasna u Hercegovini (slave Jovanjdan).
Merčepi su porijeklom iz Riđana u Crnoj Gori.
Mehteri ili Štrpci (to isto znači na turskom jeziku) doselili su iz Starog Vlaha.
Miroslavići su porijeklom iz sela Kapavice, kod Ljubinja, u Hercegovini. Ovi se u Kapavici sada zovu Gordići, a porijeklom su iz Mratinja od Nikšića (slave Nikoljdan).
Mostarci su porijeklom iz Hercegovine.
Mokronoge su došljaci iz donjeg Polimlja i Vasojevića u Crnoj Gori.
Neretvljanci su porijeklom iz Hercegovine.
Nikšići su poreklom od Nikšića u Crnoj Gori.
Obadi su iz Borča na Neretvi u Hercegovini.
Obućine su porijeklom od Kolašina (slave sv. Đurđa).
Odavići su porijeklom iz Hercegovine.
Ožegovići su iz sela Ožegovića, na Čevu, u Crnoj Gori (slave sv. Stefana).
Oljača imaju svoje imenjake u Oljačincima, u Dubnici, u Vranjskoj Pčinji, a oni su porijeklom iz Lopardinaca kod Preševa (slave Đurđevdan).
Oparice su doselili iz Levačkih Oparića (slave sv. Jovana).
Otasovci su iz Crne Gore.
Padežani su porijeklom s juga Srbije.
Pađeni su iz Pađena u Hercegovini (slave sv. Đurđa).
Palavestre su porijeklom iz Hercegovine.
Paruh je porijeklom od Taraila u Šumi kod Trebinja, u Hercegovini.
Pašići i Pjanići su došli iz Raške (slave Jovanjdan).
Perinovići su iz Nevesinja u Hercegovini, a oni su od Mučibabića.
Pišteljići su doselili od Trebinja u Hercegovini.
Plemići su iz sela Pleme u višegradskom kraju (slave sv. Nikolu).
Pocrnji su iz Pocrnja od Ljubinja u Hercegovini.
Popare su porijeklom iz Fatnice u Hercegovini.
Predojevići su porijeklom iz Rudina kod Bileće u Hercegovini (slave sv. Alimpiju).
Pribićevići su doselili iz Hercegovine.
Puhali su došli od Trebinja u Hercegovini.
Rendulići i Rendići su od Sjenice.
Rorići su porijeklom iz Nevesinja u Hercegovini.
Santrači su porijeklom iz Kolašina u Crnoj Gori (slave Pantalijev dan).
Selaci su doselili iz Starog Vlaha.
Silimići su iz Hercegovine (slave sv. Đurđa).
Sjenežete su došljaci iz donjeg Polimlja i Vasojevića u Crnoj Gori.
Skenderije su od Skadarskog sandžaka. Njihovo krsno ime je sv. Vrač.
Skoplje su iz Hercegovine.
Smoljani, Smolići, Smoloići porijeklom su s karsnog platoa između donje Tare i Pive u Crnoj Gori (slave Đurđevdan).
Smoljevići i Smoljo porijeklom su iz Drobnjaka u Crnoj Gori (slave sv. Đurđa).
Sopilji i Sovilji su iz Nevesinja, Hercegovina (slave Nikoljdan).
Srđeni su iz sela Srđevića u Gacku, Hercegovina.
Stiraci su porijeklom iz Vasojevića u Crnoj Gori (slave Jovanjdan).
Sunarići su iz Starog Vlaha (slave Simeunjdan).
Tankosavići su porijeklom iz Starog Vlaha (slave sv. Đurđa).
Tice su iz Polimlja.
Toromani ili Turomani od Dubice i Gradiške su porijeklom iz Polimlja (slave sv. Stevana).
Trninići su iz sela Trnina u Kolubari.
Trubari su iz Hercegovine.
Tubini su iz Burmaza kod Stoca u Hercegovini (slave Vartolomijev dan).
Tumarići su iz Tumarske, planina Konjuh.
Ćeranići su porijeklom iz Nevesinja u Hercegovini.
Ćermani su iz Ljubinja u Hercegovini.
Ubavići su od višegradskog kraja.
Ugarčići su porijeklom iz Nevesinja u Hercegovini.
Ugarci su iz Hercegovine.
Ugrenovići su porijeklom iz Starog Vlaha (slave Jovanjdan).
Hašani su doselili od Plava iz Crne Gore.
Here su porijeklom iz Hercegovine.
Cikote kod Dubice su porijeklom iz Starog Vlaha. Cikota ima u Crnoj Gori (slave sv. Đurđa).
Džepine su porijeklom iz Kuča u Crnoj Gori (slave Jovanjdan).
Šaponje su od Nove Varoši, Stari Vlah (slave sv. Vasilija).
Šatenci, Šamate su doselili od Bileće iz Hercegovine.
Šašari su iz Hercegovine.
Ševe su od Nikšića iz Crne Gore (slave Aranđelovdan).
Ševići su od Sjenice iz Starog Vlaha (slave Đurđevdan).
Šljivići su iz Starog Vlaha (slave Nikoljdan).
Šoboti su porijeklom od Mrnjavčevića iz Kuča u Crnoj Gori (slave Mitrovdan).
Šolaje su porijeklom iz Starog Vlaha (slave sv. Đurđa).
Štrpci su doseljenici s juga, iz Hercegovine.
Štekovići su iz Vasojevića. Prema drugim podacima, iz sela Štekovića u Priboju, gdje se spominju od 1642. godine, Crna Gora (slave Nikoljdan).
Šumljaci su doselili iz Šume u Hercegovini.
Šunjići su porijeklom iz Hercegovine.
Šumani od Dubice i Gradiške porijeklom su od Polimlja.
Šurlani su porijeklom iz sela Oraha u Šumi kod Trebinja, u Hercegovini. Izgleda da su Šurlani doselili preko Dalmacije.
* * *
U Drugom svjetskom ratu s područja Kozare i Potkozarja izgubilo je živote preko 40.000 stanovnika. Područje sreza Bosanska Dubica prije drugog svjetskog rata imalo je 33.350 stanovnika. Od toga broja je poginulo 18.495 stanovnika. Samo na području opštine Bosanske Dubice 463 domaćinstva ostala su bez naslednika po muškoj i ženskoj liniji. Njihova ognjišta su se ugasila. I ovo je jedan podatak koji pokazuje kako su ratovi uništavali stanovništvo na ovom području koje je ginulo, raseljavalo se i naseljavalo.
Na ovo područje poslije drugog svjetskog rata stanovništvo se doseljavalo i naseljavalo iz Zmijanja i Manjače. Interesantno je navesti da je bila migracija poslije drugog svjetskog rata iz Zmijanja u Knešpolje, na mjesto gdje je izginulo stanovništvo. To su kupovali zemlju od onih koji su ostali i naselili se. Ovo je isti pravac nekadašnjeg migracionog kretanja od Zmijanja u Potkozarju. Dušan Divljak, star 70 godina, iz sela Pobrđana u Knešpolju, priča da je poslije drugog svjetskog rata doselio iz Dobrnje sa Zmijanja. Rajko Stanivuković iz sela Pobrđana u Knešpolju poslije drugog svjetskog rata je doselio iz Dobrnje sa Zmijanja. Dušan Tomaš iz sela Pobrđana u Knešpolju priča da mu je pričala prababa Mika da su oni davno doselili od nekud iz Dalmacije. Slave sv. Nikolu. I ovo je migracioni pravac Crna Gora-Hercegovina-Dalmacija-Potkozarje. Dušan priča da je njegova prababa Mika rođena u XIX vijeku. U fašističkoj ofanzivi na Kozari juna i jula 1942. godine poginula su Mikina tri sina: Stevo, Simo i Ilija. Tad je prababa Mika bila u poodmaklim godinama. Izginuvši sinovi i unuci, ali osta samo jedno praunuče, Dušan. Malo muško dijete koga baba Mika nije od sebe nikud odvajala. Mika bi govorila: »Dala sam otadžbini sinove i unuke. Hvala bogu, osta mi praunuk Dušan, moja glava kuće. I moje se ognjište nije ugasilo.« Godine 1943. nastupila je glad. Baba Mika u svojim poodmaklim godinama uze zastavu i krenu pred omladinom da bere noću žito prema Dubici. »Za mnom, djeco, ne bojte se, moramo od neprijatelja oteti naše žito!« Kad se završio rat 1945. godine baba Mika je sa svojim praunukom Dušanom podigla kućicu. Ostao je praunuk Dušan i nije se ugasilo ognjište. Kad je Dušana oženila i uputila u vojsku, baba Mika je govorila: »Za otadžbinu sam dala sinove i unuke, ali sam dočekala da iz moje kuće ponovo pošaljem vojnika da nosi pušku i brani knešpoljsku zemlju natopljenu krvlju njegovih djedova i očeva. Pjevajte, ljudi i veselite se! Danas sam najsrećnija prababa u Knešpolju. Baba Mika iz svoje kuće ponovo šalje pod pušku vojnika. Nije neprijatelj uspio da uništi ognjišta u Knešpolju!« Takve su bile majke Knežopoljke. One su svoje sinove i unuke davale u borbi protiv neprijatelja za slobodu otadžbine. Bile su srećne kad davaju vojnike da brane zemlju, ali nisu plakale kad su poginuli za otadžbinu. One su smatrale da nikakva žrtva za otadžbinu nije teška. Takve su majke Knežopoljke. Dok je njen praunuk služio vojsku, u 1957. godini, umrla je prababa Mika, jedna od brojnih majki Knežopoljki koja se radovala slobodi i rastu otadžbine. Tradicionalno se pamti svoje porijeklo prenošenjem predanja od oca sinu. Evo nekoliko primjera, Krnete, Baslaći, Sadžaci, Milanovići doselili su iz Like u Potkozarje. Prema rodoslovu koji je posjedovao Stanko Krneta, oni su u Liku došli iz Sjenice. Dakle, Sjenica-Lika-Potkozarje – to je bio pravac migracione struje. Krnete u Dragotinji, Volaru i Prijedoru slave Tomindan. Krnete u Marinima i Jutrogošti slave Jovanjdan. Evo kako je došlo do promjene slave. Seobom iz Like jedan Krneta se zadržao u Cazinskoj krajini, a drugi odoše u Marine i Jutrogoštu. Ovaj Krneta što osta u Cazinskoj krajini ubio je dva bega i pobjegao u drugi feud, ali je po kazni morao promijeniti slavu. Od tih su Krnete u Dragotinji, Volaru i Prijedoru, koji slave Tomindan. Inače, stara slava Krnetama, dok su bili u Sjenici i Lici, bila je Jovanjdan. Simatovići su se zvali Regode. Prvi Regoda došao je iz Ključa u Palančište. Dakle, pravac migracije Hercegovina-Dalmacija-Ključ-Potkozarje. Taj Regoda imao je sina Simu-Simata. Simatovi sinovi po ocu Simatu dobiše prezime Simatovići. Mahala se zvala Simatovića. Simat je bio prvi u Simatovićima. Od njega pred drugi svjetski rat bilo je više od 20 kuća, domaćinstava. Prezime Simatovići dobili su ima preko 100 godina. Regode su slavile Đurđevdan. Tu slavu naslijedili su Simatovići. Kosova ima u Babićima, a slave Ignjatovdan. Ne znaju otkud su doselili u Krajinu. Koliko se dugo pamti i prenosi s koljena na koljeno predanje o svom prijeklu govori i ovaj podatak. Bratstvo Kovrlija živi i danas u selu Božići na Kozari, a došli su iz Bosanskog Grahova. Tri rođena brata: Stevan, Jovan i Rade (njen pradjed). U isto vrijeme je i Đurađ Kovrlija došao sa svoja četiri sina: Lazarom, Draganom, Milanom i Jankom i naselio se u Brezičane. Rade Kovrlija (njen pradjed) je doveo u Božiće sina Vukana (njenog djeda) od 9 godina. Slavio je Božić. Specijalno bi sedam dana prije Božića pošao na konju u Dalmaciju kod svoje rodbine pa bi se vratio tačno uoči Božića dogoneći vino i bakalar (riba) i nešto smokava. To je bilo veliko slavlje i doživljaj, posebno za djecu. Inače, krsna slava mu je bila sveti Vasilije (14. januar). Vukan Kovrlija oženio se mlad i u prvom braku imao je šestero djece: Mićo (njen otac), kapetan I klase u penziji, živi u Prijedoru, Dara umrla 1948, Boško živi u Beogradu; Smilja udata Končar, živi u Beogradu, Rade i Dušan poginuli u narodnooslobodilačkom ratu. Prva žena je umrla rano, te se ženi i drugi put i imade sina Branka (umro u 31. godini života). Vukan (njen djed) ubijen je 1941. godine od strane neprijatelja. On je bio sposoban građevinski preduzetnik. Radio je mnoge objekte u Prijedoru (stara bolnica), a i širom Bosne i Hercegovine. Cijela porodica Kovrlija učestvovala je u NOP od 1941. god.
Iz ovog se vidi da je bratstvo Kovrlija u Božićima i Brezičnirna na Kozari došlo istim migracionim pravcem i da su oni još između dva svjetska rata imali svoju rodbinu u Dalmaciji i posjećivali je. Dakle, to je migracioni pravac koji je nastajao u Raškoj ili Crnoj Gori i kretao se preko Hercegovine, sjeverne Dalmacije, a onda preko Grahova za Kozaru. Bratstvo Miodrag u Donjim Garevcima ili Orlovcima doselilo je iz Guče u Srbiji. Prezime Miodrag staro je 200 godina. Slave sv. Đurđa. Ćatrnje u Garevce su doselili od Knina, a slave sv. Jovana. Mitrovići u Garevce su doselili od Sinja. Vile i Turudije smatraju se najstarijim doseljenicima u ovim krajevima. Gligići u Knežici doselili su od Bosanskog Petrovca i tamo su se zvali Milosavljevići. Dakle, migracioni pravac Hercegovina-Dalmacija-Bosanski Petrovac—Potkozarje. Ima više od 110 godina kad je jedan Milisavljević došao u sukob sa Turcima i morao je bježati od Bosanskog Petrovca i promijeniti prezime. Tad su došli u Strigovu (Balj) i tu se naselili. Po djedu Gligi dobili su prezime Gligići. Iz Strigove preseliše u Knežicu u Knešpolje na čitluk bega Kanefera Jugovca. Tu su i ostali. Slave sv. Nikolu koji je 19. decembra svake godine. Ovo je ispričao stari Milan Gligić, koji je zapamtio predanje od svoga djeda i starih Gligića. Radakovići su doselili iz Like u Rekovce kod Banje Luke. Iz Rekovaca su došli na posjed kod Bosanske Dubice. Orlići i Mirići su doselili iz Like u Agince. Trubarci u Grabovačkom potoku (Široka Luka, Mlječanica), doselili su iz Trubaraca. Slave Lučindan. Trubarci su doselili iz Dalmacije. Kondići su u selo Sabinju davno doselili iz Dalmacije, a slave sv. Nikolu. Đurđevići u Vrbašku su se doselili iz Đurđevića Tare u Crnoj Gori negdje oko prve polovine XIX vijeka. Slave sv. Nikolu (posna slava). Nekoliko porodica Đurđevića naselilo se i u Kijevcima. Od 7 domaćinstava Đurđevića u Vrbaškoj drugi svjetski rat je preživio samo jedan muškarac, koji se poslije rata vratio na zgarište, podigao kuću, oženio se i dobio 4 djece. Na zgarištu prema kazivanju Laze Krnete iz Prijedora zaseoka Đurđevića ostalo je jedno ognjište, jedan odžak, jedna glamlja, nije neprijatelj uspio da ugasi bratstvo. Preostali Đurđević priča o strahotama rata i ne želi da se ona ikada više ponove. Priča kako je od sedam domaćinstava svoga bratstva Đurđevića ostao samo on i na starom domu svojih pradjedova podigao kuću i naložio vatru na ognjištu da se vidi dim da nisu svi Đurđevići uništeni. Bratstvo Sinik u selu Resanovcima, na padinama Kozare prema Prosari, prema predanju starijih došlo je odnekud iz Hercegovine. Slave Alimpijev dan 9. decembra. Đurđevići u Jakupovce su doselili iz Crne Gore i stare Hercegovine, a slave sv. Jovana. Milanovići, Todorovići i Stupari u Bakince su doselili od Mrkonjić-Grada, a tamo su se zvali Čulići. Čulići ubiše bega i moraše da bježe od Mrkonjića i da promjene prezime. Tamo su bila tri brata: Milan, Todor i Stojan Čulić. Od Milana su Milanovići, od Todora Todorovići, od Stojana Stupari u Bakincima. Milanović, Todorović i Stupari slave Časne verige. Bratstvo Čulića kod Mrkonjića slavi isto Časne verige. Slavu nisu promijenili.
Bratstva Borojevići, Ratkovići, Smiljanići, Maleševići, Milakovići i Tatići, svi su porijeklom od Grahova u Crnoj Gori i doselili ima 250 godina u Bakince i Jakupovce. Ratkovići slave sv. Nikolu, Smiljanići sv. Đurđa. Ovo su mi ispričali stari Smiljanići i Miloševići. Kovačevići u Bakincima su doselili iz Srđevića od Gacka, a u Srđeviće kažu da su došli iz Crne Gore od Nikšića, dok neki spominju i Grahovo. Kovačevići u Bakincima slave sv. Đurđa. To su mi ispričali stari Kovačevići, koji prenose predanje svojih pradjedova. Skenderija je porijeklom iz Hercegovine, negdje od Trebinja. Slavi sv. Vrača. Milivoje Rodić, pišući o dijalektološkim ispitivanjima, o porijeklu stanovništva piše: »Prema dosadašnjim pouzdanim naučnim istraživanjima zna se da stanovništvo sjeverozapadne Bosne potiče iz istočne Hercegovine. Ima veoma sigurnih dokaza da pravoslavni živalj u sjeverozapadnoj Bosni nije autohton, već »došljak s daleka juga«.
Kada se izvršilo to doseljavanje i kojim pravcima
Poznato je da su na migracije stanovništva najviše uticala turska osvajanja. Dolaskom Turaka u naše krajeve, počela su složena pomjeranja narodnih masa, koje su se selile od juga i jugo-zapada ka sjeveru i sjeverozapadu. »Motivi tih migracija bili su raznovrsni, ali je osnovni, najdublji uzrok uvijek bio isti: teška, tragična ljudska patnja. «Migracije su ispremještale većinu stanovništva kome je govorni jezik srpskohrvatski, pa u nekim oblastima preovlađuju starosjedioci, u drugim područjima su, opet, mnogobrojniji doseljenici. U sjeverozapadnoj Bosni su same pridošlice. Zna se, takođe, da su neki krajevi u prošlosti dugo vremena imali ulogu »izvorišta seoba«. Najjača migracija potiče iz istočne Hercegovine, dakle iz starog Huma, istočno od Neretve, i iz trebinjske oblasti. Hercegovinu tu treba shvatiti u njenim istorijskim granicama, onima iz doba hercega Stjepana koji se 1448. krunisao u Mileševu za »hercega ođ svetoga Save« i po kojemu je Hercegovina dobila ima. Iz tih planinskih predjela seobe su raznijele Srbe jekavce sa novoštokavskom akcentuacijom u mnoge krajeve naše domovine: u zapadnu Srbiju, istočnu i sjeverozapadnu Bosnu, Baranju, Slavoniju i drugdje. Preseljavanja su počela kad su Turci osvojili Bosnu (1463). Najprije su se na dalmatinskim i hrvatskim granicama, a zatim i u sjeverozapdnoj Bosni pojavile velike mase pravoslavaca. Njihova doseljavanja odobravali su Turci. Prvi doseljenici s juga pristižu u sjeverozapadnu Bosnu početkom XVI vijeka, ali se doseljavanje nastavlja i kasnije, jer je poznato da se nije izvršilo odjednom. Naseljavanje sjeverne Dalmacije i sjevernih i zapadnih oblasti Bosne tijesno je povezano. Te seobe imale su etapni karakter i trajale su duže. Dalmatinski Srbi isto su došli s juga. Matica ovih doseljenika je Hercegovina. Po nekim istraživanjima prvi pravoslavci iz Huma stigli su u sjevernu Dalmaciju između 1523. i 1527. godine i tu se nastanili.
Naseljavanje sjeverozapadne Bosne Srbima iz Huma i Travunije vrši se preko sjeverne Dalmacije, u grupama i postepeno, onako kako se širila i Turska na sjever i zapad. Turci nisu sprečavali kolonizaciju stanovništva u osvojenim oblastima. Oni su i sami naseljavali bosanske pogranične oblasti pravoslavcima iz unutrašnjosti radi odbrane tek uspostavljenih granica i učvršćenja svoje vlasti. O tim migracijama lijepo nas obavještava dr P. Ivić. Od svih naših dijalekata – piše on -istočnohercegovački jekavski je u eposi migracija doživeo najjaču ekspanziju. Njegovi pripadnici, Srbi, iz nekadašnjeg Huma i Travunije, preplavili su zapadnu Bosnu u čijem današnjem stanovništvu oni sačinjavaju veliku većinu. . .« Otuda je govor ljudi sjeverozapadne Bosne veoma sličan istočnohercegovačkom govoru; to je prirodni nastavak govora istočne Hercegovine, što se jasno vidi i na dijalektološkoj karti srpskohrvatskog jezika koju je priredio profesor Ivić. I naseljavanje Knešpolja izvršeno je takođe za vrijeme turske vlasti, u sklopu velikih seoba s juga na sjever. Srbi doseljavaju u ove krajeve najviše iz Vrhovine (»Vrhovine«), tj. sa područja srezova: Bosanski Petrovac, Ključ, Sanski Most i Mrkonjić-Grad. Knježopoljci i danas Vrhovinom nazivaju svoj stari zavičaj, koji je za njih nešto divljačniji od pitomog Knešpolja. Njih su iz visinskih predjela pokrenuli ekonomski i politički razlozi: potrage za boljom zemljom i sklanjanje ispred turskog zuluma. Ovdje na obroncima Kozare lako se dolazilo do nezaposjednutih površina. Osim toga, u dugom begovatu čovjek koji se bio ogriješio o turski zakon bio je oslobođen svake odgovornosti. Vrhovina je, dakle, jedno izvorište doseljenika. Drugo izvorište je Lika. Naseljavanje Knešpolja Ličanima novijeg je datuma. Ono je počelo sa austrougarskorn okupacijom 1878. godine i kraće trajalo, ali se ipak za to vrijeme dosta Ličana naselilo po Knešpolju. Pojedina knežopoljska sela čitava su naseljena doseljenicima iz Like; u drugima su, opet, Ličani izmiješani s ranijim pridošlicama. Iako su neki Knežopoljci Vrhovljani, a neki Ličani, u govoru se ne razlikuju jer su, u stvari, i jedni i drugi istog prorijekla-hercegovačkog. Valja, svakako, istaći još jednu važnu činjenicu: u Knešpolju je neznatan broj starih direktnih doseljenika iz dalekih krajeva. Ova doseljavanja su mlađa od onih u južnija područja sjeverozapadne Bosne, jer su se pravoslavci kasnije spuštali iz brdovite Vrhovine u potrazi za zemljištem i mirnijim životom. Ipak, koristeći se podacima naučnih istraživanja, danas možemo bar orijentaciono odrediti ne samo bližu nego i dalju postojbinu ovih pridošlica. U mlađem naseljavanju Knešpolja učestvovale su, kako je već rečeno – Vrhovina i Lika, i posredno Hum. Za pojedine porodice zna se otkuda su doselile i njihovo približno porijeklo.
Vladislav Skarić, koji je istraživao porijeklo pravoslavnog stanovništva sjeverozapadne Bosne, navodi da su u Knešpolje i na šire područje Kozare doseljenici stigli iz ovih krajeva: iz Starog Vlaha (Bukove, Ugrenovići, Cikote, Burazori), iz Crne Gore (Obućine, Zlojutre, Komadine), iz Hercegovine (Šurlani, koji nisu došli direktno već preko Dalmacije), iz Dalmacije (Macure, Balaći, Kauri, Marčete, Crnobrnje, Bursaći, Rodići, Torbice, Mudrinići, Drče), od Livna (Šormazi, Trkulje, Kučine), od Grahova ili Unca (Krnete), od Unca i Drvara (Kecmani, Trubarci, Bokani, Zorići, Karani, Šipke, Grbići), od Unca ili Petrovca (Morače, Banjci, Medići), od Petrovca (Bjelobrci, Stupari, Balabani, Drljače, Tubini, Latinovići) i od Sanskog Mosta, Ključa i Jajca (Predojevići, Kačavende, Bundale, Jajčani, Ćurguzi). Ovu podjelu treba, svakako, uslovno primiti jer, npr., uopšte ne spominje ličke doseljenike. Ipak, ona približno određuje raniju postojbinu Knežopoljaca i njihovo porijeklo. 0 porijeklu dosta jasno govore i neka prezimena kao što su: Ličani, Dalmacija, Kaurin i sl. Tako je ustanovio porijeklo stanovništva Knešpolja Milivoje Rodić, koji je o govoru Knešpolja napisao čitavu studiju od 31 do 56 strane u Zborniku krajiških muzeja od 1974. godine. Granica Knešpolja ide Unom od Bosanske Dubice do Bosanske Kostajnice, odatle rijekom Strigovom na šumu Pastirevo i Karan, pa dalje obuhvatajući sela G. Jutrogoštu, Crnu Dolinu i Veliko i Malo Palančište prelazi preko Kozare i izbija na selo Moštanicu, a odavde se putem Moštanica-Dubica spušta opet na Unu. Na ovom prostoru smješteno je pedesetak knežopoljskih sela, od kojih su veća: Čitluk, Strigova, Dvorište, Jutrogošta, Jelovac, Palančište, Kriva Rijeka, G. (Gradina, Međuvođe, Mlječanica, Slabinja, Brekinja i druga«. U literaturi postoje oskudni podaci o naseljavanju muslimanskog stanovništva u ovom kraju. Prilikom osvajanja Bosne, od 1463. godine pa dalje, kad su zauzeli Kozarac 1518. godine, Turci počinju naseljavati muslimanski živalj. Novodoseljeni muslimanski živalj uglavnom se zadržao u ravnici, a povećavao se primanjem islama od strane kršćanskog stanovništva u nastojanju da zadrže svoje ranije posjede.
Poslije osvajanja Bosanske Dubice u varošicu su se pored Turske vojne posade naseljavali većinom muslimani. Najprije su naseljavane muslimanske porodice iz okolnih i daljnih mjesta. Porodice Pezići, Šerići, Pašagići i Koćanovići doseljene su pri povlačenju Turaka iz Ugarske. Porodica Nizamje turskog, a Arnautovići arnautskog porijekla. Cigani (Romi) su doseljavani kao zanatlije.
Poslije pada Kostajnice pod Austriju 1678. godine, dio njenog stanovništva smješten je u Kozarac. Kozarac je u periodu turske uprave bio isključivo naseljen muslimanima, dijelom doseljenim iz Kostajnice, Bosanskog Novog, Starog Majdana, Ključa, Like pa i Albanije. Godine 1689. Austrijanci su zauzeli Udbinu i tada su preseljavali muslimane u ove krajeve. Tako su se doselili i prvi stanovnici Prijedora. Tu je ranije postojala šuma Lug. Vjerovatno je da su ovo mjesto osnovali izbjegli muslimani iz Like. Prema odlukama Karlovačkog mira (1699) kojim je završen bečki rat, prostrane oblasti dotadašnjeg turskog carstva, sjeverno od Save i Dunava pripale su Austriji. Muslimansko stanovništvo iz krajeva pripalih Austriji iseljavalo se u turske provincije Balkanskog poluostrva. Mnogi su došli u ove krajeve i tu se naselili. Naročito veliku migraciju muslimanskog stanovništva u ove krajeve imamo poslije pada Like 1699. godine pod Austriju. Kad se Turska morala povući iz tih krajeva, povlačili su se i muslimani unutar novih granica turskog carstva.
Pored begova, koji su bili posjednici zemljišta, muslimansko stanovništvo bavilo se zanatstvom. Begovi i pojedine imućnije muslimanske porodice imali su svoje majdane za topljenje rude. Kao što sam naveo, prvo stanovništvo Prijedora potiče od muslimana prebjeglih iz Like. Nakon novog rata 1739. godine granice su ponovo pomjerene u korist Turske, te je došlo do novog naseljavanja izvan zidina grada. Prostraniji ravničarski predjeli s obje strane Sane služili su kao plandište i ispašište za stoku, a uzdignutiji dijelovi kao žitna polja. Vjerovatno su prvi doseljenici iz Like i Udbine zatekli ponekog starosedioca nemuslimana kojima je ostrvo Svinjarica na desnoj strani Sane služilo kao plandište za njihove svinje i krupnu stoku. Izbjeglice naseliše Svinjaricu. Teren je bio šumovit i od tog su gradili drvene kuće. Najstariji dio Prijedora nastao je na ostrvu Svinjarici. Mjesto je izabrano radi lakše odbrane od neprijatelja. Sana je značajna saobraćajnica pa je i to uticalo na izbor mjesta naselja. Postoji predanje da je neki Hadži-Pašo, porijeklom iz Like, koji je imao tri brata i išao na hadžiluk u Meku, osnovao Prijedor. U Prijedoru postoji grob nekog Paše koji je umro 1780. godine. Postojalo je predanje da je taj Pašo prije dolaska u Prijedor živio kod Cazina. On je prije udbinski aga. Predanje kaže da se naselio Hadži—Pašo. Njegovi potomci prozvaše se Hadžipašići. Hadži-Šaban, sin Pašin, unuk Ibrahim-beg i praunuk Mehmed-beg bili su kapetani Prijedora, pa se njihovo potomstvo prozva Kapetanovići. Prvi doseljenici bili su Pašići, nazvani po spomenutom Paši, docnije Kapetanovići. Zatim su se doselili Suljanovići, Crnalići ranije zvani Dizdarevići), Babići, Rećšići, Grozdanići, Ćanići i Oklabdžići. Još u ovom vijeku bilo je u Lici Grozdanića, Čanića i Oklabdžića, ali oni nisu muslimani. Te porodice su dobile veće parcele zemlje naseljene pravoslavnim i siromašnim muslimanskim stanovništvom, sa obavezom da u slučaju rata podignu izvjestan broj vojnika.
Druge muslimanske porodice naselile su se XIX vijeku iz okolnih mjesta iz Ališića, Lušci Palanke (kod Sanskog Mosta), iz Ljubije, Hambarina, Čejreka, Tomašice, Kozarica i Carakova. Docnije tokom toga vijeka doseljavale su se muslimanske porodice i dalje iz krajeva Bosne: iz Kulen-Vakufa, Bihaća, Ključa, Bosanske Dubice, Cazina, Đakovice, Elbasana, Prizrena, Tikveša, Podgorice i iz Male Azije. Poslije bombardovanja Beograda 1862. godine preostalo muslimansko stanovništvo se moralo iseliti iz Srbije. Pošto je ovaj kraj tada bio slabo naseljen, turske vlasti su jedan dio tih iseljenika, oko 100 porodica iz Beograda, Užica i Valjeva, doveli u Kostajnicu. Tako se naseljavalo ovo područje muslimanskim stanovništvom. Većina doseljenika je došlo iz teritorije koju je tad okupirala Austrija, iz Like, a kasnije iz Srbije. Ostali dio je došao iz drugih područja naše zemlje, a nešto manji broj iz Turske i Albanije.
O naseljavanju današnjeg hrvatskog stanovništva u ovaj kraj u literaturi nema mnogo podataka. Godine 1501. cijeli ovaj kraj potpada pod XVI rimokatoličku plavaniju dubičkog arhiđakonata. Plavanija se pominjala pod nazivom »Mostenycza«.
Knežičko polje bilo je vlasništvo grofova Babonjića, a zatim Zrinjskih sve do 1556. godine, kad ovaj kraj potpada pod tursku vlast. Grbić tvrdi da su tad ovaj kraj držali Zrinjski i da su u njemu bili rimokatolički Mađari. Inače Hrvati (Kuni) koji danas žive u Kraplju, Crkvenom Boku, Puskoj i još u nekim mjestima preko Une preseljeni su poslije karlovačkog mira 1699. godine. Karlovačkim mirom Una je postala granca između Austrije i Turske.
Postojale su katoličke župe u Starom Majdanu i Ljubiji kroz čitavo vrijeme turske vladavine, iako je većina hrvatskog stanovništva iz Ljubije pred Turcima migrirala ka sjeveru. Kada su došli Turci, hrvatsko stanovništvo oko Ljubije bilo je relativno mirno i manje uznemiravano, zahvaljujući franjevcima koji su kod sultana Mehmeda II dobili povelju kojom su im bila zagarantovana vjerska prava, a kao rudari i kovači uživali su još neke privilegije. Intenzivnije naseljavanje hrvatskog življa u područje Ljubije imamo u vrijeme austro-turskog rata 1788. godine, kada se veći dio stanovništva Vodičeva, Žuljevice i Dobrljina (blizu Bosanskog Novog), uslijed sve većih turskih progona, povlači u brdovitija područja Ljubije i naseljava se u Volaru, Kalajevu i Ravskoj. Ovim naseljavanjem došlo je i do prenošenja katoličke župe iz Vođičeva u Volar. Među starijim doseljenicima Prijedora bila je samo jedna katolička porodica, koja se nastanila u Prijedoru oko 1820. godine. Veći broj katolika došao je za vrijeme austrijske okupacije. Građani katoličke vjeroispovijeti doseljavali su se u Prijedor poslije okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine kao činovnici, zanatlije, radnici i težaci. Većina stanovništva, pretežno srpske nacionalnosti, živjela je na selu. U gradovima, manjim rajestima i gušćim naseljima stanovništvo je bilo izmiješano.
Već ranije je austrougarska okupatorska vlast bila naselila veći broj njemačkih porodica, i to djelimično izravno iz Njemačke, a djelimično preselila u Bosnu Nijemce iz Mađarske, koji su tamo bili naseljeni koncem XVIII vijeka za vrijeme vladanja carice Marije Terezije. Naseljen je i izvjestan broj Italijana iz područja Trenta. U jednom dijelu Lijevče polja, u Topoli i nekim selima oko ceste Bosanska Gradiška-Laktaši-Banjaluka, zatim u Vranovcu i Međeđi kod Bosanske Dubice, u Dombravi kod Bosanskog Novog, u Trnopolju, Komičanima, Kozaruši, Jarugama (selima oko Kozarca kod Prijedora) i u Prijedoru bilo je pripadnika njemačke, ukrajinske i italijanske narodnosti. Imigracija Ukrajinaca, Poljaka i Čeha datira od kraja XIX i početka XX vijeka. Najviše ih je nastanjeno na područjima Banje Luke, Bosanske Gradiške, Laktaša i Prijedora. Pred kraj turske vladavine u Prijedor se doselila iz Beograda jevrejska porodica Mevorah, a u vrijeme austrijske okupacije još nekoliko porodica.
BROJ STANOVNIKA NA PODRUČJU KOZARE I POTKOZARJA SA POVRŠINAMA
Teritorija koja se ubraja u Kozaru i Potkozarje između Save, Une, Sane i Vrbasa u 1981. godini imala je sljedeće površine:
Oranice 116.984 ha
Voćnjaka 11.238 ha
Vinograda 11 ha
Livada 19.923 ha
Pašnjaka 11.223 ha
Šuma 58.531 ha
Neplodnog zemljišta 5.337 ha
Bara i trstika 411 ha
Svega 223.658 ha
Na ovom području Kozare i Potkozarja u 1931. godini, živjelo je stanovnika:
Nacionalnost Broj Stanovnika (%)
Srbi 137.719 69.1%
Muslimani 32.613 16.4%
Hrvati 26.651 13.4%
Ostali 2.206 1.1%
Svega 199.289 100.0%
Prema navedenim podacima najbrojniji su Srbi koji ćine 69,1 % od svega stanovništva, pa onda muslimani (16,4 %) i Hrvati (13,4 %), a na ostale otpada samo 1,1 %. Za vrijeme drugog svjetskog rata od 10. aprila 1941. godine do 15. maja 1945. godine područje Kozare i Potkozarja administrativno je dodijeljeno kvislinškoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Na tom području sem kvislinških vojnih jedinica Nezavisne Države Hrvatske bile su i njemačke okupatorske jedinice. Ove kvislinške i okupatorske jedinice počinile su teške zločine i poubijale na hiljade stanovnika ovoga područja. Prema podacima dobijenim od opština na podrućju Kozare i Potkozarja, u drugom svjetskom ratu poginulo je 7.700 boraca Narodnooslobodilačke vojske i 24.488 žrtava fašističkog terora, ukupno 32.188 stanovnika. Prema podacima sa kojim raspolažemo, po broju žrtava u drugom svjetskom ratu najteže je nastradao srez Bosanska Dubica, odnosno današnja teritorija opštine Bosanska Dubica. Upravo, u tom je području po bunama čuveno Knešpolje. O ovim tragičnim događajima zločina, stradanja i junaštva Skender Kulenović je u najtežim časovima najteže fašističke ofanzive juna i juia 1942. godine na Kozari napisao poemu Stojanka, majka Knežopoljka. Borac partizan Skender Kulenović borio se tad na Kozari protiv kvislinških i okupatorskih vojnika. On je lično vidio zločine koje su učinili kvislinški i okupatorski fašistički vojnici nad narodom Kozare i Potkozarja. Vidio je brojna junaštva i nadherojske podvige boraca Narodnooslobodilačke vojske koji su se junački i herojski borili da zaštite narod i Kozaru od fašističke vojske. Vidio je brojne majke Kozarčanke kako daju svoje sinove za slobodu i suze ne puštaju. Brojne su majke čija su po tri sina poginula u borbi na Kozari ili dubičkoj cesti u probijanju obruča. Ljuba Muharem Narodnooslobodilačkoj vojsci dala je svojih osam sinova, poklonila je njihove živote za slobodu otadžbine. Sve je to junački podnijela i rekla da nikakve žrtve za otadžbinu nisu teške. Eto, to su majke Kozarčanke, Knešpoljke, kako ih naziva Skender Kulenović.
TERITORIJA BOSANSKE DUBICE I BROJ STANOVNIKA 1931. i 1971. GODINE
Za vrijeme turske okupacije ovog područja Knešpolje je bilo pod upravom kajmakama u Kostajnici. Ovaj je imao u Bosanskoj Dubici mudira, starješinu ispostave, koji je sva naređenja predavao subotom seoskim knezovima, a ovi su imali po jednog zastupnika u svakome selu. Kneževi bi primljene zapovijesti sutradan saopštavali narodu sazivajući ga klepalom na zborno mjesto. Kadija je bio u Kostajnici. Za vrijeme austrijske okupacije ovog područja kotar-(srez) iz Kostajnice je 1895. godine prenesen u Bosansku Dubicu. Kotarski predstojnik-(seoski načelnik) je subotom naređivao svima kneževima iz sreza što ima da se radi, a ovi bi nedjeljom narod pozivali klepalom i naređenja mu dostavljali. Tad je i kotarski (sreski) sud uveden u Bosanskoj Dubici. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije administrativna podjela izvršena je na srezove i opštine. Tako je 1931. godine Knežopolje pripadalo srezu Bosanska Dubica. Teritorija sreza je podijeljena na 6 opština koje ukupno imaju 51 selo, izuzev grada Bosanske Dubice.
Podjela teritorije sreza Bosanska Dubica na opštine u 1931. godini je sljedeća:
Bosansko-dubičku opštinu sačinjava teritorija grada Bosanske Dubice sa selima Jašikom i Spiljom, koja ima 4854 stanovnika. Sjedište opštine je u Bosanskoj Dubici; Draksenićku opštinu sačinjava teritorija 6 sela, i to: Draksenić, Demirovac, Međeđa, Prosara, Klekovci i Donja Gradina. Opština ima 6007 stanovnika. Njeno sjedište je u Drakseniću; Pucarsku opštinu sačinjava teritorija 10 sela, ito: Pucari, Bijakovac, Rakovica, Vojskova, Sretlije (Gornje i Donje), Jelovac, Kadin, Božići, Ličani, Gunjevci. Opština ima 6738 stanovnika. Njeno sjedište je u Pucarima; Međuvođsku opštinu sačinjava teritorija 11 sela, i to: Međuvođe, Aginci, Gornjaševci, Koturovi, Bjelajci, Maglajci, Furde, Siljučani, Parnice, Hadžibunar, Vlaškovci. Opština ima 5874 stanovnika. Njeno sjedište je u Međuvođu; Knežičku opštinu sačinjava teritorija 10 sela, i to: Dvorište, Mirkovac, Brekinja, Hajderovci, Jelovac Donji, Jutrogušta, Čitluk, Ušivac, Murati, Gradina Gornja, Kriva Rijeka. Opština ima 4713 stanovnika. Njeno sjedište je u Knežici; Johovsku opštinu sačinjava teritorija 12 sela, i to: Johova, Pobrđani, Tuključani, Jasenje, Komlenac, Vrioci, Suvaja, Verija, Novoselci, Čelebinci, Vranovac, Mrazovci. Opština ima 5164 stanovnika. Njeno sjedište je u Johovi. Na području sreza Bosanske Dubice 1931. godine bilo je 5553 domaćinstva sa 33.350 stanovnika. Od ukupnog broja stanovnika je 28.587 pravoslavnih, 1631 katolika, 3017 muslimana, kao i 288 evangelista i nešto malo Jevreja i dr. Pravoslavni žive na čitavom području sreza Bosanske Dubice. Muslimani žive samo u gradu Bosanskoj Dubici. Katolika ima po selima: u Jošiku oko 316, u Parnicama 179, u Maglajcirna oko 166, zatim u Špilji 23 i u još nekoliko sela u manjem broju. Evangelisti njemačke narodnosti su naseljeni u Vranovcu i u Prosari, gdje ih je naselila Austrija iz Galicije.
U toku drugog svjetskog rata (1941-1945) s područja sreza Bosanska Dubica poginulo je 2868 boraca NOR-a i 15.627 žrtava fašističkog terora. Dakle, u partizanima i fašističkim logorima smrti širom naše zemlje poginulo je 18.495 stanovnika. Ovaj podatak govori da je 55,4% stanovništva poginuio u drugom svjetskom ratu sa područja današnje opštine Bosanska Dubica, sa teritorije Knešpolja. To je, upravo, teritorija Skenderove »Stojanke, majke Knežopoljke.«
Popisom stanovništva 1971. godine na području opštine Bosanska Dubica bilo je Srba 23.989, muslimana 5114, Hrvata 717, ostalih 564, svega 30.384 stanovnika. Dakle, dvadeset i šest godina poslije drugog svjetskog rata nije još postignut predratni broj stanovnika na području Bosanske Dubice, odnosno manje ih je za 2966 stanovnika.
Tabela upoređenja broja stanovništva 1931. i 1971. godine na području Bosanske Dubice
Nacionalnost Broj stanovnika
1931. god. 1971. god.
Srbi 28.587 23.989
Muslimani 3.017 5.114
Hrvati 1.631 717
Ostali 115 564
Svega 33.350 30.384
Stanovništvo danas. Na području Kozare i Potkozarja popisom stanovništva u 1971. godini bilo je Srba 138.389, muslimana 58.957, Hrvata 22.170, ostalih 5.890, svega 225.412 stanovnika. Najbrojniji su Srbi 61,4%, muslimani 26,2%, Hrvati 9,8% i na ostale otpada 2,6%.
Tabela upoređenja broja stanovnika 1931. i 1971. godine na području Kozare i Potkozarja
Nacionalnost Broj stanovnika
1931. god. (%) 1971. god. (%)
Srbi 137.719 69,1% 138,389 61,4%
muslimani 32.613 16,4% 58.957 26,2%
Hrvati 26.651 13,4% 22.170 9,8%
Ostali 2.206 1,1% 5.890 2,6%
Svega 199.289 100,0% 225.412 100,0%
Iz ovog se vidi da je za punih 40 godina, od popisa u 1931. do popisa u 1971. godini, razlika broja stanovnika samo za 26.123 stanovnika. Na ovaj ogromni deficit broja stanovništva uticao je broj izginulih u drugom svjetskom ratu.
Iz prikaza stope mortaliteta i nataliteta za 1967. godinu proizlazi da je u ovom kraju smrtnost nešto manja nego u ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine. Stopa porođaja znatno je manja od prosječne u Bosni i Hercegovini. Zbog toga je i godišnji prirodni prirast u ovom kraju za 2,9/1000 stan, manji nego u Bosni i Hercegovini u cjelini. Jedino je u opštini Prijedor stopa prirodnog priraštaja veća od prosječne u Bosni i Hercegovini, i to prvenstveno zbog vrlo visoke stope nataliteta (Vidi tabelu).
Broj rođenih i umrlih 1967. godine po područjima Kozare i Potkozarja
Opština Broj rođenih na 1000 stanovnika Broj umrlih na 1000 stanovnika Prirodni prirast na 1000 stan.
Banja Luka 23,0 6,7 16,3
Bos. Dubica 17,2 5,5 11,7
Bos. Gradiška 18,5 5,3 13,2
Bos. Novi 22,3 7,0 15,3
Laktaši 17,9 5,5 12,4
Prijedor 27,2 7,0 20,2
Prosjek za područje Kozare i Potkozarja 21,3 6,3 15,0
Prosjek za Bosnu i Hercegovinu 24,9 7,0 17,9
Na području Kozare i Potkozarja prosječan broj članova domaćinstva od 1948. do 1961. godine stalno se smanjuje. Tako je 1948. godine bio 5,0, a 1961. godine 4,4. (Vidi tabelu).
Prosječna veličina broja članova domaćinstva na području Kozare i Potkozarja od 1948. do 1961. godine.
Mjesto 1948. god. 1953. god. 1961. god.
Bos. Gradiška 4,9 4,8 4,4
Bos. Dubica 4,1 3,9 3,8
Bos. Kostajnica 5,1 4,8 4,4
Bos. Novi 5,5 5,2 4,9
Ljubija 5,5 5,3 4,7
Prijedor 5,1 4,8 4,3
Kozara 5,4 5,3 4,7
Omarska 5,7 5,6 5,3
Ovanjska 6,1 5,9 5,2
Laktaši 5,6 5,3 4,7
Banja Luka 4,3 4,2 3,9
Ukupno 5,0 4,8 4,4
Bosna i Herceg. 5,1 5,0 3,6
Gradska naselja
Bos. Gradiška 3,8 4,0 3,6
Bos. Dubica 4,0 4,0 3,8
Bos. Kostajnica 4,7 4,4 4,1
Bos. Novi 4,1 3,9 3,9
Prijedor 3,8 3,6 3,5
Banja Luka 3,5 3,6 3,4
Ukupno 3,7 3,7 3,5
Indeks porasta stanovništva od 1948-1961. godine u seoskim naseljima je manji, a u gradskim veći. Indeks porasta stanovništva od 1953. do 1961. godine u Prijedoru iznosi 160,7. To je najveći porast stanovništva na području Kozare i Potkozarja, dok je u tom istom periodu opština Laktaši zabilježila indeks 98.1. Iz ovog se vidi da opština Laktaši, gdje je privredna grana poljoprivreda, ima pad, a Prijedor, gdje je industrija, veliki uspon (Vidi tabelu). Kretanje indeksa o porastu stanovništva u periodu 1948-1961. na području Kozare i Potkozarja
Broj stanovnika
Mjestu opština 1948. god. 1953. god. 1948. god. Indeks 100 1961. god. 1953. god. Indeks 100
Bos. Gradiška 47,317 49,490 104,6 50,134 101,3
Bos. Dubica 22,172 21,974 99,1 24,280 110,5
Bos. Kostajnica 8,156 7,935 97,3 8,247 103,9
Bos. Novi 29,344 31.018 105,7 34,604 111,6
Ljubija 16,808 18,476 109,9 20,270 109,7
Prijedor 28,407 31,792 111,9 39.751 125,0
Kozarac 12,612 13,487 106,5 14,455 107,6
Omarska 15,384 16,376 106,4 17,642 107,7
Ivanjska 17,862 19,047 106,6 20,287 106,5
Laktaši 25,290 26,516 104,8 26,021 98,1
Banja Luka 49,444 57,789 116,9 75,910 131,4
Ukupno 272,796 293,850 107,7 331,601 112,8
Bosna i Herc. 2,564.308 2,847.459 111,1 3,277.935 115,1
Gradska naselja
Bos. Gradiška 5,154 5,348 103,8 6,364 119,0
Bos. Dubica 4,681 4,963 106,0 6,259 126,1
Bos. Kostajnica 1,848 1,851 102,2 2,034 109,9
Bos. Novi 4,070 4,884 120,0 7,023 134,8
Prijedor 5,755 7,374 128,1 11,847 160,7
Banja Luka 29,627 36,401 122,9 50,650 139,1
Ukupno 51,135 60,857 119,0 84,177 130,3
Udio ženskog stanovništva na području Kozare i Potkozarja iznosi 52,3%, a u Bosni i Hercegovini 51,2%. Veći procenat žena nego muškaraca govori još uvijek o uticaju stradanja u drugom svjetskom ratu. U borbama su ginuli pretežno muškarci. To se odražava u prosjeku (više žena za 1,1%).
GOSTOPRIMSTVO STANOVNIKA POTKOZARJA I KOZARE (KOZARČANA)
Kad prolazite kroz potkozarska sela ovi će vam Kozarčani uslužno pokazati put ili će Vam pomoći ako trebate nešto pretjerati na određenu daljinu. To će Vam pravi Kozarčani učiniti bez ikakve naknade. On Vam je to učinio za prijateljstvo, jer to smatra obavezom prema ljudima i putnicima koji dolaze sa strane. Ovi Kozarčani, ako s njima putujete, nece Vas kao putnika ni po živu glavu ostaviti u nevolji. U putu su ozbiljni i ne zamaraju Vas svojim pričanjima. Kozarčani gorštaci ostavljaju na putnika utisak otresitih ljudi. Ozbiljnog su držanja i odmjerene riječi, a imaju svoje mjerilo u društvenom ponašanju. Naviknuti na uljudnost, naslijeđenu od svojih predaka, oni zaziru od slobodnog ponašanja putnika i prema njihovoj razgolićenosti, dobacivanju i pjevanju kroz selo i pored kuće. Stranac uživa ugled i prema njemu Kozarčani imaju puno obzira. Ženska čast je predmet osobitog poštovanja. Na put ponesu hljeba i mesa, a ponekada sira i luka. Radije podnose glad nego da dirnu vašu torbu.
Ako naiđete po lijepom danu kroz sela Potkozarja, naći ćete kod kuće po koju ženu, tihu i stidljivu Kozarčanku. Kod kuće se zadrži po koji stariji ili mlađi muškarac da ženjskine nisu same. Ove dobrodušne Kozarčanke vas usrdno dočekaju i ponude vodom ili mlijekom, samo im je nelagodno da Vas zadrže na konaku, ako kući nema muškaraca. Za vrijeme lijepog vremena muškarci sposobni za rad rijetko su kod kuće. Oni po njivama obrađuju zemlju ili su u svijetu na radu. A ako ga prime na konak, zanoćeni putnik smatra se gostom i od njega se ne zahtijeva naknada. Ponuđeni novac za prenoćište Kozarčanin odbija i neće primiti. On kaže: »Hadje, čovječe, ovdje si primljen kao prijatelj, ni platiša ni vratiša!«
Ako idete predveče kroz selo i vide vas ljudi da ste putnik, reći će vam: »Kud ideš, čovječe? Noć je pred nama. Svrći na konak!« A kad dođete u njegovu kuću, što se gostoprimstva tiče, Kozarčani su zaista gostoprimljivi. Kozarčanin je vjeran svojim tradicijama, gostoljubiv. Možda je to posljedica viševjekovnog ropstva pod tuđinom, kad je kozarački živalj rado primao sve one koji su se borili za slobodu svoga naroda. Narod im je pružao svoje gostoprimstvo. Naviknut na to, zadržao ga je i do dan danas. Ako nema gostinske sobe, goste dočekuje u kuhinji gdje ga okružuje domaćinova porodica. Najprije se gost časti rakijom. Piće služi lično domaćin koji sebe prvo počasti i nazdravi pa onda daje gostu. Ovaj običaj potiče iz prošlih stoljeća, kad su hajduci bili u odmetništvu. Od mnogih prijatelja koji su ih pomagali, bilo je i onih koji su im stavljali otrov u hranu. Zato su hajduci, prilikom dolaska kod prijatelja i neprijatelja, nagonili domaćina da on prvi proba ponuđenu čast: rakiju, kafu ili hranu. Kad to učini domaćin, bili su sigurni da nije otrovana. Taj običaj prešao je u naviku i zadržao se do danas. I danas se prvo domaćinu daje rakija, a on prvi proba i hranu i ponudi gostu da uzme. Ako domaćin posle rakije ponudi gosta i kafom, oko njenog spremanja brine domaćica. Kafu kuha bez šećera. Šećer se stavlja u fildžan. Ako imate pratioca sa sobom, i njega domaćin smatra gostom i ničim ga ne izdvaja od Vas. Ako imate tovarno grlo, i ono će biti namireno.
Tako je kod Kozarčana gostoprimstvo, reklo bi se, naslijeđena dužnost ili neka vrsta društvene obaveze koja se obavlja po ustaljenoj navici. Sve se to čini hladnokrvno i pribrano, bez osjetnije duhovne zagrijanosti. Kod imućnih domaćina uz kuhinju postoje i gostinske sobe primjerno uređene. One se zagrijavaju furunicom. Sjedi se na stolicama ili tronogim stočićima. Domaćim vam ponovo pruža rakiju, s gostom sjedi domaćin, dok domaćica donosi i poslužuje. Kad se postavi sofra, u nekim kućama se donosi peškir, bokal i lavor, te se polijeva gostu da opere ruke. Svi še poslužuju hranom koja je u zajedničkom sudu. Za vrijeme obroka neka od mlađih goste služi vodom. Poslije obroka se pranje ruke ponavlja. Iz osobite pažnje prema gostu uveče se sijedi i zadugo priča. Domaćin se ne udaljuje od kuće dokle god ne isprati gosta. Rijetko je ko prema gostu tako pažljiv kao ovi Kozarčani gorštaci. Voli Kozarčanin da se sa te strane osjeti njegov obraz, stalo mu je da ostavi prijatan utisak, ne toliko svojom sofrom koliko onim toplim, neusiljenim ophođenjem prema gostu. Ima u tome nešto gorštačke vrline, svakako simpatične, što čini da i u najsiromašnijem domu namjernik zaista osjeti onu rijetku ljudsku prisnost koja gostoprimstvu daje karakter svečanog čina, čina praćena u antičko doba milozvučnim riječima:
»Dobrodošao, neznanče, pod naš krov, blagosloven neka je tvoj ulazak!«
Eto, tako se ponašaju ovi Kozarčani, gorštaci, s čijim se gostoprimstvom ponose rodoljubivi Kozarčani, koji nemaju prilike da gosta prime u selima širom Potkozarja i Kozare. U koje god doba dana ili noći dođete u prolazu do njegova dvorišta, svejedno da li Vas je ikad prije vidio ili ne, on će vas svratiti svojoj kući da Vas ugosti. Gostoljubiv i predusretljiv, Kozarčanin je duša od dobrote. Neće on putnika ni prolaznika, gosta propustiti a da ga ne počasti svojom rakijom, koje ima u izobilju, ili ponuditi spremljenim mesom, mrsom, sirom idr.
Životne i običajne prilike su živa odlika ovoga kraja i lijepo ih je vidjeti u onoj ljepštoj formi koje čine karakteristiku Kozarčana. Gostoljubivost, neposrednost i druželjubivost su izražene kod stanovnika kozarskog područja.
U gostoprimstvo Kozarčana imao sam priliku da se uvjerim na licu mjesta. Negdje oko 20 časova noći putovali smo kolima kroz selo Čitluk u Knešpolju. Kad nam se učinilo da smo zalutali, stai smo kod prve kuće sa svijetlom. Izašli smo iz kola i povikali: »Domaćine!« Odmah se odazvao i došao nama pred dvorište. Mi smo mu rekli kud idemo i ko smo. Pitali smo za najpreči put za Knežicu. Ali, gostoprimljivi domaćin nije htio ni da čuje, nego je rekao: »Ljudi, svrćite kod mene pa ćemo večerati, noćiti i onda kad se sutra razdani, idite za Knežicu. Imam gdje da Vas primim. Imam kuhinju i sobu za Vas. Ne, nećete ići od moga praga po ovom mraku!« To je bio gostoljubivi domaćin Miloš Šarac iz Čitluka. Kad je vidio da nećemo ostati na konaku, potrčao je kući govoreći: »Stanite, ljudi, da Vas bar počastim rakijom. Sramota, došli ste do vrata mog dvorišta pa vam ne dadoh ni rakije!« I za tili čas pred nas se povratio Miloš noseći veliku flašu punu šljive rakije. Mi smo se nećkali, ali je naš ljubazni domaćin skoro na silu nudio rakiju da pijemo. To je bio naš prvi susret sa Milošem, ali on je to činio kao da smo mu najveći prijatelji a ne putnici namjernici. Pozdravili smo se sa njim, a on je žalio što mu se nismo kući svratili da večeramo, prenoćimo i da se ugostimo. Kad sam došao kod Petra Grahovca u Kozarac, on je sve donosio preda nas: od rakije do kafe, od kajmaka do kolača, da nas bolje ugosti, kao da smo skupa odrasli i kao da smo stari prijatelji, iako smo prvi put njega vidjeli i pred njegovu kucu došli. Petar nas je ispratio do autobuske stanice i zaželio nam srećan put. Tomislav Laić iz Lamovite kad nas je ugledao kod česme blizu njegove kuće, došao je po nas i na silu nas svratio pred svoju kuću da nas počasti. A kad smo pošli, rekao je: »Ljudi, evo znate gdje mi je kuća, dođite uvijek kao u svoju. Sve ćemo dijeliti što imamo. Imam čim da vas počastim!«
Jednog dana pred zalazak sunca došli smo pred kuću Ostoje Miodraga u Garevcima, kod Prijedora. Ovaj domaćin nas na silu svrati u kuću i zaustavi na konaku. U čast našeg dolaska odmah je ubio kokoš i ispekao je u tepsiji. Čašćenja je bilo izobilja. Kad smo se ujutro digli, bila je kiša i trebali smo poći za Bosanski Novi. Ostoja je upalio svoja kola, mi smo sjeli i on nas je odvezao do Bosanskog Novog, udaljenog oko 35 km. Kad smo rekli da platimo vožnju, on je rekao da je to učinio za prijateljstvo, a ne za novac. To nam je bio prvi susret sa Ostojom. Branko Čupić iz Bosanske Dubice cijeli dan nas je vozao svojim kolima od sela do sela i od motiva do motiva i vratio nas u Dubicu. Kad smo mu ponudili da platimo, on je to energično odbio i nama se čak izvinjavao pitajući nas da li nas je udobno vozio. Milan Đurđević iz Bosanske Gradiške vozio nas je cijeli dan svojim kolima, častio i pokazivao motive. To je činio da nas bolje ugosti, iako smo ga prvi put sreli i kazali mu ko smo. Ništa nije htio naplatiti; Uglješa Šiljegović od 8 sati ujutro pa do 22 sata uveče stalno nas je vozio kolima po slabo prohodnim šumskim putevima po Kozari i Potkozarju. Prešli smo 210 km, ali nikad nije rekao da ne može. Kad smo uveče trebali da platimo i da se rastanemo, a on nas preduhitri: »Ništa platiti, to je moj prilog za knjigu Kozara i za vas da nas bolje upoznate. Takvi smo mi Kozarčani bili u ratu i danas.« Takav je bio i Milošević iz Laktaša koji nas je cijeli dan vozio po selima opštine Laktaši i častio, i sa nama se pozdravio kao da smo stari prijatelji. Nije htio ništa naplatiti. Stari Boško Simatović svojim kolima vozio nas je cijeli dan i pokazivao nam motive po Kozari. On se kolima peo i na vrh Maslin-Baira, ali je htio da se mi manje umorimo i da nam bude prijatnije na Kozari. I Boško nas je dovezao do autobuske stanice u Prijedoru i ništa nije hteo naplatiti. Džavid Krudžbegović, planinar iz Prijedora, prepješačio je Kozaru na naš zahtjev samo da nam donese nekoliko motiva slikanih za knjigu Kozara. Džavid to nije htio naplatiti. Slaviša Đukanović cijeli dan je s nama hodao po Kozari i Karanu i slikao motive. Ovaj divni mladić nikad nije kazao da mu je teško putovati i po najzabačenijim i skoro neprolaznom prostoru, ili samo da slika koji motiv za knjigu. Slikao je i izradio preko 100 fotografija i ništa nije htio naplatiti. »To činim za ljubav Kozare i svojih Kozarčana« rekao je on. Brojni su takvi primjeri koje sam ja lično doživio na Kozari. Drago Šormaz, Stanoje Aćimović, Đuro Kos, Bora Batos, Marko Kotur, Živko Kunić, Lazo Krneta, Vlado Damjanović, Veljko Rodić tražili su za nas kola i obezbjeđivali nam prevoz, iako to nisu morali. Narod u ovom kraju kaže: ako je neko gladan, nahrani ga; ako ga neko goni, sakrij ga; ako je slabo obučen, obuci ga; ako je ranjen, previj ga; pomozi nejakom, bolesnom i progonjenom. Ne pitaj ga šta je, ko je i odakle je, sevap je. Svaka kuća koja ima soli, kruha i vode, može i treba da dočeka i pomogne svakom onom koji pomoć traži. Postoji običaj u ovim krajevima da kad prijatelj, poslije dužeg vremena, posjeti svog prijatelja, da mu obično domaćin kaže: »Dajte sjekiru da zasiječem prag, da se zna kada nam je ovaj naš dragi gost došao u kuću.« Kozarčani znaju biti ljubazni domaćini. Oni znaju, hoće i vole da svoje goste dobro, lijepo i ljubazno ugoste i dočekaju. Tako Knežopoljci goste doćekaju i počaste rakijom i ponude jelom. Kad me Vlado Damjanović upoznavao sa običajima na Kozari, između ostalog reče mi i ovo: »Kad Kozarčanin pije, ako ustane i nazdravi drugu kucanjem čaše o čašu i onda ukrštanjem ruka ispod ramena i tako uzdravlje ispije čašu, to je znak najvećeg prijateljstva. Što god rekneš, tu se neće zamjeriti. Kad se Krajišnici ponapiju, legnu na zemlju i jedan drugom daju unakrst flašu. Taj običaj pijenja ležeći iz flaše dokaz je drugarstva, muškosti i izdržljivosti. Smatra se da nije muškarac onaj koji ne može piti. Po običaju, ako želiš da daš prijatelju prijateljsku čast, onda začepi flašu kužinom. Krajišnici smatraju da onaj koji može više popiti, a da se ne opije ima više muškosti. Oni daju sve od sebe da bi dokazali da su vam prijatelji«… Trebalo je, dakako, više osvijetliti lik Kozarčanina čovjeka, Kozarčanina ratnika, Kozarčanina ratara. Onog čovjeka što za prijatelje ima široko, veliko srce, što dobronamjerniku iznosi sve na trpezu, pa makar on i gladan ostao; onog čovjeka u kome istovremeno počiva dobričina i tinja buntovnik, buntovnik koji na crkvenom zboru istuče i žandara kad mu pokuša »poremetiti planove«; onog čovjeka koji se neizmjerljivo brzo i lako prilagođava novom.
PRIBILJEŠKA O PROSVJEĆIVANJU STANOVNIŠTVA PRIJE DRUGOG SVJETSKOG RATA
Kratak prikaz kulturno-prosvetnih prilika u Knešpolju za vrijeme okupacije Turske, okupacije Austrije i u vremenu Kraljevine Jugoslavije.
Teška su bila vremena za prosvjećivanje pod okupacijom Turske, a još teža pod okupacijom Austrije. Kad je Omer-paša Latas 1851. god. došao iz Carigrada i srušio otpor aga i begova, »raja« je dobila veće pouzdanje i prosvjećivanje.
Topal Osman-paša je, posmatrajući prilike u Bosni, lično radio na podizanju škola sa napomenom: »Narod se podivljačio i pohajdučio, pa neće da misli kako bi stekao, već kako će otimati i ubijati«. Kad je ovaj kraj bio pod okupacijom Turske pismenost se učila u manastiru Moštanici, u planini Kozari. Ovakvo učenje pismenosti bilo je sve do 1857. godine kada je osnovana prva srpska osnovna škola u Bosanskoj Dubici, koja je imala 10 đaka. U prvoj srpskoj školi u Bosanskoj Dubici, osnovanoj 1857. godine, bio je prvi učitelj Petar Ljubišić. Poslije su se mijenjali učitelji. Kada je otvorena srpska osnovna škola u Bosanskoj Dubici, za učitelja se uzimao kakav pismeni zanatlija, dobar i pošten kao terzija, vičan još čitanju i pisanju. U prvo vrijeme takav je učitelj imao od svakog đaka po 5 groša »bešluk«, pored 15 do 40 dukata godišnje od crkvene opštine. Kasnije su se te nagrade i povećavale. Svakog mjeseca dolazio bi u školu kajmakam ili kadija, koji je bio nadležan za dotični školski okrug, i tu bi preslušavao prilikom rada učiteljevog. Poslije Pecijine bune u Kostajnici 1858. godine, kada je u Bosnu došao Topal-paša, i Turska je učestvovala u prosvećivanju i postavljala školske nadzornike. Pred ustanak u Bosni bio je učitelj Pero Subotić iz Hrvatske Kostajnice, koji je morao prekinuti rad i nastaviti tek po okupaciji Austrije. Od 1878. godine austrijske vlasti su aktom potvrđivale one koji su postavljani za učitelje. Austrija je nastojala da narodu što više otvori komunalnih škola. Tada je 1887. godine otvorila državnu školu u Bosanskoj Dubici. Školske 1903/1904. godine u ovoj školi je bilo dosta učenika i rimokatoličke vjere. Srbi su malo posjećivali ove škole. Djeca su u nju primamljivana darovima. Sve to nije pomoglo da se u nju privuku otporni Knežopoljci. Na ovo je uticalo i miješanje austrijskih vlasti koje su od 1878. godine do dobijanja crkveno-školske autonomije 1905. godine same potvrđivale učitelja. Od toga vremena su učitelja postavljale pravoslavne crkvene školske opštine. Poslije aneksije Bosne i Hercegovine od strane Austrije u 1908. godini, razočaran svijet, koristeći crkveno-školsku autonomiju koju je dobio 1905. godine, nastavio je podizanje škola po selima i varošicama. Narod je iz svojih sopstvenih sredstava pravio zgrade za osnovne škole i plaćao učitelje, koje je sam birao . Tako je narod u Bosanskoj Dubici izgradio novu školsku zgradu 1906. godine. Narod je otvorio osnovnu školu u Drakseniću 1909. godine, Međeđi 1909, Međuvodu 1909, Johovi 1910, Dvorištu 1911, Pucarima 1912. godine. Narod je, koristeći crkveno-školsku autonomiju i prosvjetne pododbore sve odlične đake slao »Prosveti« u Sarajevo na dalje školovanje. Ovako je okupirani narod stvarao inteligenciju koja ga je trebala provesti do određenog cilja kroz neravnu borbu sa protivnikom. Pored osnovne škole u Bosanskoj Dubici za muslimansku djecu od 1913. godine osnovana je početna škola (»Mekteb iptideija«), koju je izdržavala ovdašnja uprava vakufa. Austrija je i dalje nastojala da narodu otvara komunalne škole sa svojim učiteljima. Tako je i 1915. godine otvorila školu u selu Bjelajcima, ali se u ovu školu nisu privukli otporni Knežopolici. Tako je do prvog svjetskog rata bilo otvoreno 8 srpskih škola i 2 komunalne. Nakon prvog svjetskog rata (1918), osnovana je Kraljevina Jugoslavija. Školovanje su zajedno počela djeca pravoslavne, rimokatoličke i islamske vjeroispovijeti u zgradi nekada komunalne osnovne škole u Bosanskoj Dubici. Nastavile su rad postojeće osnovne škole. Tek 1920. godine proradila je škola u Malom Dvorištu. Prvi učitelj bio je Nikola Nestasić. Godine 1920. u Bosanskoj Dubici je osnovana mješovita građanska škola trgovačkog smjera. Ova građanska škola je otvorena u zgradi osnovne škole. Godine 1921. otvorena je osnovna škola u Donjoj Gradini, 1927. godine osnovne škole u Mrazovcima, u Gunjevcima, u Brekinji i u Donjem Jelovcu.
Tek 1930. godine počele su sa radom škole u Čitluku, Donjem Jelovcu i Strigovi. Četvorogodišnje školovanje bilo je obavezno za sva godišta. Pored osnovne škole u Bosanskoj Dubici radila je ranije i neprekidno osnovna škola u manastiru Moštanici sve do 1930. godine, kada je početo zidanje nove školske zgrade, koja je dovršena 1931. godine, kao i nova škola u Jelovcu Kadinom. U 1931. godini škole je pohađalo 1973 đaka, a ostalo je neupisano 681 đak. Bilo je 22 nastavnika, tako da je na jednog nastavnika dolazilo oko 89 đaka. U školi (mektebu) 1931. godine bilo je muslimanske djece 100, od kojih 57 muških i 43 ženskih. Škola je trajala 2 godine. Đaci su se školovali za obavu molitve.
U Bosanskoj Dubici 1931. godine započinje s radom mješovita građanska škola trgovačkog smjera. Imala je 99 đaka, i to u prvom razredu 34, u drugom 19, u trećem 27 i u četvrtom 19. Učenica je imala 20. Škole je knjigama snabdjela srpska književna zadruga. Knežopoljac je željan nauke, znanja. Budžet Bosanske Dubice za 1931. godinu je iznosio 1,578.543.30 dinara, a od toga je za građansku i osnovnu školu predviđeno 111.970 dinara. Izlazi da je svega 10 % budžeta odvajano za prosvjetu. Godine 1944. u privatnoj kući u Velikom Dvorištu otvara se škola za niže razrede, a 1945. godine otvaraju se osnovne škole u svim selima knežičkog područja. U Knežici 1950/51. nastava se obavlja i u višim razredima. Od 1964. godine matična škola u Knežici djeluje pod nazivom Osnovna škola »Majka Knežopoljka«. Njene područne škole postoje u Velikom Dvorištu, Čitluku i Strigovi. KUD »Knešpolje« osnovano je 10. II 1974. godine. U okviru društva djeluje tamburaška, horska, folklorna i dramska sekcija. Ovaj je kraj osoben po narodnoj pjesmi i kolu.
Kratak prikaz kulturno-prosvetnih prilika u Prijedoru u prošlosti
Polovinom XIX vijeka izgrađena je u Prijedoru srpska škola i crkva. Zemljište za školu i crkvu poklonio je Mehmed-kapetan. Tako su pravoslavni Srbi još pod turskom okupatorskom vlasti imali u Prijedoru svoju školu. U njoj se, kao i u ostalim drugim školama u Bosni i Hercegovini, učilo čitati iz staroslovenskog bukvara i časlovca i nešto iz vjernauke. Razvijeno je bilo samouko slikarstvo. I za vrijeme okupacije Austrije, 1884. godine podignuta je nova srpska škola u Prijedoru. Godine 1898. podignuta je komunalna osnovna škola u Prijedoru. Poslije prvog svjetskog rata 1924/25. školske godine u Prijedoru je otvorena niža gimnazija, a 1935. godine niža gimnazija prerasta u višu gimnaziju u Prijedoru. Ova škola je njegovala slobodarski duh, što se odrazilo u toku NOB-a. Mnogi od učesnika ove škole napuštali su školske klupe i svrstavali se u borbene redove kozarskih i podgrmečkih jedinica. Mnogi su herojski pali u borbi. Urezana su imena 140 poginulih učenika na spomen ploči koja se nalazi u holu ove škole. Ona kazuje budućim naraštajima o teškoj borbi koju su naši narodi vodili protiv okupatora. Prijedor je oslobođen 1944. godine. Neprijatelj je bio u neposrednoj blizini. Ali, krajem marta 1945. godine izvršeno je otvaranje gimnazije u Prijedoru. To je bila.prva gimnazija na oslobođenoj teritoriji u Bosni i Hercegovipi. Rad gimnazije je otpočeo u današnjoj prvoj osmogodišnjoj školi, jer je zgrada gimnazije bila izgorjela.
Neki datumi u razvoju školstva u Ljubiji
Prva škola u Ljubiji otvorena je 1880. godine. Prvog oktobra 1921. godine otvorena je škola za učenike u privredi. Godine 1925. osnovana je narodna čitaonica. a 1927. otvoren je bioskop u Ljubiji. Radnički univerzitet u Ljubiji je otvoren 1928. godine. Poslije drugog svjetskog rata otvoren je centar za obrazovanje radnika. Prva osmogodišnja škola otvorena je u Ljubiji 1950. godine. Godine 1952. osnovana je sindikalna biblioteka. U Ljubiji od 1952. godine radi KUD »Kozara«, a 1953. godine obnovljen je rad radničkog univerziteta. Narodna biblioteka u Ljubiji osnovana je 1956. godine.
Školstvo danas
Obavezno je osmogodišnje školovanje za sve građane naše zemlje. Otvorene su osmogodišnje škole širom Kozare i Potkozarja. U svim opštinskim centrima radi potreban broj srednjih škola, a u Banjoj Luci ima nekoliko fakulteta i Univerzitet. Svi građani koji žele imaju pravo da završe studije. Školovanje i studiranje je besplatno za sve građane naše zemlje.
IZVOR: sa interneta
ODABRAO I OBRADIO: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić
21. decembar 2015. u 20:29
Gafur
U mojoj porodici svi su Srbi. Prezivam se Gafur, poreklom sam iz Mrkonjića Grada, a 1960-tih moji su se preselili u Vojvodinu, Srbiju. Svi u porodici su mi pravoslavne veroispovesti. Slavimo Svetog Đorđa, kao što je ovde i napisano. Želeo bih da saznam moje pravo prezime, to jest prezime pre “poturčenja” ili promene prezimena. Čitao sam na nekim sajtovima da nam je poreklo iz Drobnjaka i da imamo neke veze sa Gazi Husrevbegom ali sumnjam u istinu ovih izvora, zbog činjenica da sam pravoslavac, slavim slavu, a i po izgledu, ne smatram da ličim na Turčina. Ukoliko imate neke podatke molim vas javite.
21. decembar 2015. u 23:22
Branko Todorović
Kako čudno prezime. Da li postoji neko predanje kako je nastalo? Kako bilo, naš narod ima široku lepezu prezimena, nastalih na sve moguće načine. Tako ne treba da nas iznenađuje ni vaše prezime. Što se tiče mogućeg srodstva sa Gazi Husrev-begom, to nije nemoguće i to ne bi negiralo vaše srpsko poreklo, pa i on je bio poreklom Srbin iz Trebinja. Hurev-begov stric se zvao Radivoje, nešto više o tom ima kod Behrije Zlatara u radu Gazi Husrev-beg (Orijentalni institut, posebna izdanja 32, Sarajevo, 2010, str. 11-13, 18-20). A što se tiče nekog pouzdanijeg utvrđivanja daljeg porekla, najbolje bi bilo da se testirate, možda ste poreklom Hercegovic, te otuda i povezivanje vas i Husrev-begom.
22. decembar 2015. u 00:18
Milorad Bogdanović
Nisi ti “turčin”. Tvoje prezime Gafur spominje se 1882 godine u parohiji Baraći, Mrkonjić Grad, slavljenici Đurđevdana, kao i sada.
(Šematizam d/b za 1882)
12. maj 2017. u 18:31
vojislav ananić
OMER-PAŠA LATAS (24/9 1806, Janja Gora, općina Plaški -18/4.1871. Carigrad). Bio je srpskog podrijetla i u kršćanstvu se zvao Mihailo-Mića. Kao oficirsko dijete učio je kadetsku školu u Gospiću i stupio je u vojsku kao kadet-narednik. Radi novčanih nezgoda, izgleda radi pronevjerenja, prebjegao je 1827. u Bosnu i dospio je u Glamoč, a odatle u Banju Luku, mučeći se da zaradi uzdržavanje. U Banjoj Luci je primio islam i novo ime. Poslije dvije godine otišao je u Vidin. Tu ga je zapovjednik tvrđave uzeo za učitelja crtanja svojoj djeci i zadovoljan njegovim radom, preporučio ga je u Carigrad. S tom preporukom postao je O. nastavnik tehničkog crtanja u carigradskoj vojničkoj školi, poslije učitelj prijestolonasljednika Abdul Medžida i ubrzo (1838) pukovnik. Kad je na prijesto došao Abdul Medžid, 0. je postao paša. Odličan vojnik, 0. se istakao 1840. u Siriji protiv sultanovih odmetnika, 1842. pri ugušivanju bune u Arbaniji, 1845. ponovno u Siriji i 1846. u Kurdistanu, uvijek u borbi s buntovnicima. Poslije tih uspjeha još vrlo mlad, O. je imenovan za mušira. 1848/49. on je sa Rusima izvršio okupaciju dunavskik kneževina.
U našim krajevima O. paša je ostao zapamćen naročito stoga, što je slomio otpornu snagu bosanskog begovata. Protiv sultanovih reformi javila se u Bosni i Hercegovini jaka opozicija još od vremena Husejin-bega Gradaščevića. Jedno vrijeme se činilo da se stišala, ali je od 1848. buknula novom snagom. Ustanak protiv Osmanlija izbio je 1849. u bosanskoj Krajini, i bosanski vezir Tahir-paša nije uspio da ga svlada. Domalo su se javili slični pokreti i na drugim stranama a među protivnicima reformi bio je i hercegovački vezir Ali-paša Rizvanbegović. Sultan je poslao 1850. u Bosnu O., da uguši ustanak. Brzo i odlučno O. je razbio u nekoliko okršaja buntovnike, pohvatao glavne vođe, a među njima i Ali-pašu, koji je ubijen od jednog stražara (20/3 1851). Oko 1000 najuglednijih aga i begova pozatvarano je a oko 400 okovano poslano u Carigrad. Bosna je poslije toga bila umirena, a feudalni stav begova i aga skršen za uvijek. Stoga je O. proglašen u Bosni za đaur-pašu i najvećeg neprijatelja domaćeg plemstva.
Kada je 1852. došlo do sukoba između Porte i kneza Danila O. je povjereno vrhovno zapovjedništvo nad turskom vojskom. On je bio počeo da steže u januaru 1853. željezni obruč oko Crne Gore, ali je dalnju akciju spriječilo posredovanje Austrije i Rusije. Odmah poslije toga kada je izbio krimski rat (u jesen 1853), O. je imenovan za zapovjednika turske vojske na dunavskoj liniji. Držao se vrlo dobro i dobio je rang serdar- ekrem. Poslije ruskog povlačenja sa Dunava, O. je sudjelovao, sa engleskim i francuskim saveznicima pri opsadi Sevastopolja, a poslije u borbama na Kavkazu. 1857—1859. proveo je O. kao zapovjednik u Mezopotamiji gdje je opet imao da ugušuje ustanke. Radi svoje oštrine tamo je bio jedno vrijeme u nemilosti, ali je opet izbio 1861, kada je bio na pomolu rat s Crnom Gorom, radi ustanka Luke Vukalovića. U tom ratu O. je opet bio glavni zapovjednik i bio je Crnu Goru doveo u veoma težak položaj, iz koga se spasla opet samo zauzimanjeni velikih sila. Posljednja vojnička misija 0. bila je da uguši grčki ustanak na Kreti 1867. Ovog puta on je vojnički svršio svoj posao, ali nije mogao zbog rđave turske flote i snabdijevanja, do kraja provesti blokadu. Stoga se 1868. sam povukao.
Literatura: I. Koetschet. Serdar-ekrem Omer-paša (1885)
IZVOR: prof. St. Stanojević, NARODNA ENCIKLOPEDIJA SRPSKO-HRVATSKO-SLOVENAČKA, III KNJIGA , N—R, IZDAVAČ: BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D. D. ZAGREB, GUNDULIĆEVA 29 ZASTUPA DR- ERIK MOSCHE, MIHANOVIĆEVA ULICA 1, 1928.
22. septembar 2017. u 08:22
vojislav ananić
Toponimi Potkozarja
ADŽIĆI, selo u gradiškoj opštini.
AGINCI, seio u dubičkoj opštini.
AHMETOVCI, selo u novskoj opštini.
ALEKSANDROVAC, naselje u laktaškoj opštini.
ALIŠIĆI, selo u prijedorskoj opštini,
BABIĆI, selo u prijedorskoj opštini.
BABINAC, selo u dubičkoj. opštini.
BANJALUKA (BANJA LUKA), Krajiška ljepotica, Banjaluka, nalazi se u sjeverozapadnoj Bosni, s obje strane rijeke Vrbasa, na samom izlazu ove rijeke iz klisure u ravnicu.
BARLOVCI, selo u banjalučkoj opštini.
BASTASI, selo u banjalučkoj opštini.
BATAR, selo u gradiškoj opštini.
BEREK, selo u gradiškoj opštmi.
BIJAKOVAC, selo u dubičkoj opštini.
BISTRICA, Na području koje obrađujemo postoje dvije Bistrice: jedna u prijedorskoj, a druga u gradiškoj opštini
BIšćANI, selo u prijedorskoj opštini
BLAGAJ, selo u novskoj opštini.
BOŽIĆI, dva sela u ovome području: jedno u prijedorskoj, a drugo u dubičkoj opštini.
BOK-JANKOVAC, selo u gradiškoj opštini.
BRĐANI, selo u prijedorskoj opštini.
BREKINJA, selo u dubičkoj opštini.
BRESTOVČINA, selo u gradiškoj opštini.
BREZIČANI, selo nedaleko od Prijedora, željeznička pruga se u njemu odvaja prema Ljubiji.
BRIŠEVO, selo u prijedorskoj opštini.
BUKOVAC, selo u gradiškoj opštini.
BUKOVICA, selo u laktaškoj opštini.
BUKVIK, selo u gradiškoj opštini.
BUSNOVI, selo u prijedorskoj opštini.
CERICI, selo u banjalučkoj opštini.
CEROVICA, selo u novskoj opštini.
CEROVLJANI, selo u gradiškoj opštini.
CIKOTE, selo u prijedorskoj opštini.
CIMIROTI, selo u gradiškoj opštini.
CRNA DOLINA, selo u prijedorskoj opštini.
ĆARAKOVO, selo u prijedorskoj opštini.
ČATRNJA, selo u gradiškoj opštini.
ĆEJRECI, selo kod Prijedora.
ĆELEBINCI, selo u dubičkoj opštini.
ĆELINOVAC, selo u gradiškoj opštini.
ĆIKULE, selo u gradiškoj opštini.
ČIRKIN-POLJE, naselje kraj Prijedora.
ČITLUK, selo u dubičkoj opštini.
ĆELA, selo u prijedorskoj opštini.
DEMIROVAC,selo u dubičkoj opštini.
DERA, selo u prijedorskoj opštini.
DIZDARLIJE, selo u dubičkoj opštini.
DOBRLJIN, naselje u novskoj opštini, petnaestak km. Nizvodno (na Uni) od Novoga.
DONJA DOLINA, selo u gradiškoj opštini.
DRAGELJI, selo u gradiškoj opštini.
DRAGOTINJA, (Donja i Gornja), dva sela u prijedorskoj opštini.
DRAKSENIĆ, selo u dubičkoj opštini.
DUBICA, grad, opštinsko mjesto, smještena je na rijeci Uni, ispod sjevernih padina Kozare.
DUBRAVE, selo u gradiškoj opštini.
DVORIŠTE (Veliko i Malo), dva sela u dubičkoj opštini.
ELEZAćrlčI, šelo u gradiškoj Opštihi.
GAĆANI, selo u prijedorskoj opštini.
GAREVCI (Gornji i Donji), dva sela u prijedorskoj opštini.
GLAMOČANI, selo u laktaškoj opštini
GOMJENICA, naselje kraj Prijedora.
GORNJA PUHARSKA, selo u prijedorskoj opštini.
GORNJOSELCI, selo u dubičkoj opštini.
GRABAŠNICA, selo u novskoj opštini.
GRBAVCI, selo u gradiškoj opštini.
GRADIŠKA (Bosanska), grad na desnoj obali Save, na cesti Banjaluka — Okučani, opštinsko mjesto.
GRADINA (u dubičkoj opštini postoje dvije Gradine: Donja na suprotnoj strani Jasenovca i Gornja kod Knežice i selo Gradina kod Omarske u prijedorskoj opštini). GRDANOVAC, selo u novskoj opštini
GREDA, selo u gradiškoj opštini.
GUMNJANI, selo u novskoj opštini.
GUNJEVCI, selo u dubičkoj opštini.
HADŽIBAIR, selo u dubičkoj opštini.
HAJDEROVCI, selo u dubičkoj opštini.
HAMBARINE, selo u prijedorskoj opštirii.
HRNIĆI, selo u prijedorskoj opštini.
IVANJSKA, selo u banjalučkoj opštini.
JABLAN, selo u laktaškoj opštini.
JABLANICA, selo u gradiškoj opštini. .
JAKUPOVCI, selo u laktaškoj opštini.
JARUGE, selo u prijedorskoj opštini.
JASENJE, selo u dubičkoj opštini.
JAZOVAC, selo u gradiškoj opštini.
JELIĆKA, selo u prijedorskoj opštini.
JELOVAC, (Donji Jelovac i Kadin Jelovac u dubičkoj i Gornji Jelovac u prijedorskoj opštini).
JOHOVA, selo u dubičkoj opštini.
JUGOVCI, selo u prijedorskoj opštini.
JURKOVICA (Donja, Srednja i Gornja Jurkovica), tri sela u gradiškoj opštini.
JUTROGOŠTA (Donja Jutrogošta u dubičkoj i Gornja u prijedorskoj opštini).
KALAJEVO, selo u prijedorskoj opštini.
KALENDERI, selo u novskoj opštini.
KAMIČANI, selo u prijedorskoj opštini.
KARAJZOVCI (Donji i Gornji), dva sela u gradiškoj opštini.
KEVLJANI, selo u prijedorskoj opštini.
KIJEVCI, selo u gradiškoj opštini.
KLAŠNICE, naselje u laktaškoj opštini.
KLEKOVCI, selo u dubičkoj opštini.
KNEŽICA, naselje u Knešpolju, opština Bos. Dubica.
KOBATOVCI, selo u laktaškoj opštini.
KOČIĆEVO, selo u gradiškoj opštini.
KOMLENAC, selo u dubičkoj opštini.
KOSJEREVO, selo u laktaškoj opštini.
KOSTAJNICA, (Bosanska) mjesto na desnoj obali Une, na pola puta između Novoga i Dubice.
KOŠUĆA, selo u dubićkoj opštini.
KOTUROVI, selo u dubičkoj opštini.
KOZARA, selo ispod Lisine, sa njene istočne strane, opština Bos. Gradiška.
KOZARAC, mjesto ispod same Kozare, nalazi se na polovini puta ,između Prijedora i Mrakovice — jednog od vrhova Kozare, gdje je 1972. godine sagrađen monumentalni spomenik borcima i narodu Potkozarja.
KOZARUŠA, selo u prijedorskoj opštini.
KOZINCI, selo u gradiškoj opštini.
KRIVA RIJEKA, selo u dubičkoj opštini.
KRIVAJA, selo u prijedorskoj opštini
KULJANI, dva sela, jedno u novskoj, a drugo u banjalučkoj opštini.
LAKTAŠI, opštinsko mjesto, nalazi se kraj asfaltne ceste Banjaluka— Bos Gradiška.
LAMINCI, selo u gradiškoj opštini sa četiri veća zaseoka: Brezici, Dubrave, Jaružani i Sređani.
LAMOVITA, selo u prijedorskoj opštini.
LUŽANI, selo u gradiškoj opštini.
LJESKARE, selo u prijedorskoj opštini.
LJEŠLJANI, selo u novskoj opštini.
LJUBIJA, poznato rudarsko i radničko naselje, udaljeno od Prijedora 12 km.
MAGLAJANI, selo u laktaškoj opštini.
MAGLAJCI, selo u dubičkoj opštini.
MAHOVLJANI, selo u laktaškoj opštini.
MARIĆKA, selo u prijedorskoj opštini.
MARINI, selo u prijedorskoj opštini.
MAšIći, selo u gradiškoj opštini.
MAZIĆ, selo u novskoj opštini.
MEĐEĐA, selo u dubičkoj opštini.
MEĐUVOĐE, mjesto u Knešpolju, opština Bos. Dubica.
MIČIJE, selo u gradiškoj opštini.
MILOŠEVO BRDO, selo u gradiškoj opštini.
MILJAKOVCI, selo u prijedorskoj opštini,
MILJEVIĆI, selo u gradiškoj opštini.
MISKA GLAVA, selo u prijedorskoj opštini.
MIRKOVAC, selo u dubičkoj opštini.
MLJEČANICA, selo u dubičkoj opštini.
MOKRICE, selo u gradiškoj opštini.
MRAKODOL, selo u noyskoj opštini.
MRAVO POLJE, selo u novskoj opštini.
MRAZOVCI, selo u dubičkoj opštini.
MRČEVCI, selo u laktaškoj opštini.
MURATI, selo u dubičkoj opštini.
NIŠEVIĆI, selo u prijedorskoj opštini.
NIŠTAVCI, selo u prijedorskoj opštini.
NOVI (Bosanski Novi), grad na ušću Sane u Unu, opštinsko mjesto.
NOVOSELCI, selo u dubičkoj opštini.
ODŽINCI, selo u dubičkoj opštini.
OMARSKA, naselje u prijedorksoj opštini.
ORAHOVA, selo u gradiškoj opštini.
ORLOVAČA, selo kraj Prijedora.
ORLOVCI (Gornji i Donji), dva sela u prijedorskoj opštini.
ORUBICA, selo u gradiškoj opštini.
PALANČIŠTE (Veliko i Malo), dva sela u prijedorskoj opštini.
PETKOVČANI, selo u novskoj opštini.
PETOŠEVCI, selo u laktaškoj opštini.
PETRINJA, selo u novskoj opštini.
PETROV GAJ, selo u prijedorskoj opštini.
PISKAVICA, selo u banjalučkoj opštini.
POBRĐANI, dva sela, jedno u dubičkoj, a drugo u novskoj opštini.
PODGRADCI (Donji i Gornji), dva sela u gradiškoj opštini
PODOŠKA, selo u novskoj opštini.
POGLEĐEVO, selo u dubičkoj opštini.
POLJAVNICE, selo u novskoj opštini.
PRIJAKOVCI, selo u banjalučkoj opštini,
PRIJEDOR, grad, smješten je niže ušća Gomjenice u rijeku Sanu. Nalazi se na sjeverozapadnom rubu Prijedorskog polja a jugozapadno od Kozare.
PUCARI, selo u dubičkoj opštini.
RAKELIĆI, selo u prijedorskoj opštini.
RAKOVAC, selo u novskoj opštini,
RAKOVĆANI, selo u prijedorskoj opštini,
RAKOVICA, selo u dubičkoj opštini.
RALJAS, selo u prijedorskoj opštini.
RAMIĆI, selo u banjalučkoj opštini.
RASAVCI, selo u prijedorskoj opštini.
RAVNICE. selo u novskoj opštini.
RIZVANOVIĆI, selo u prijedorskoj opštini.
ROGOLJI, selo u gradiškoj opštini.
ROMANOVCI, selo u gradiškoj opštini.
ROVINE, selo u gradiškoj opštini.
SEFEROVCI, selo u gradiškoj opštini.
SJEVEROVCI, selo u dubičkoj opštini.
SKLJUČANI, selo u dubičkoj opštini.
SLABINJA (Donja Slabinja u dubičkoj i Gornja Slabinja u novskoj opštini).
SOVJAK, selo u gradiškoj opštini.
SREFLIJE, selo u dubičkoj opštini.
STRIGOVA, selo u dubičkoj opštini.
SUVAJA, selo u dubičkoj opštini.
SVODNA, selo u novskoj opštini.
ŠAŠKINOVCI, selo u gradiškoj opštini.
ŠEVARLIJE, selo u dubičkoj opštini.
ŠIMIĆI, selo u banjalučkoj opštini.
TAVIJA, selo u novskoj opštini.
TISOVA, selo u prijedorskoj opštini.
TOMAŠICA, selo u prijedorskoj opštini.
TOPOLA, selo u gradiškoj opštini.
TREBOVLJANI, selo u gradiškoj opštini.
TRN, selo u laktaškoj opštini.
TRNOPOLJE, selo u prijedorskoj opštini.
TRNOVAC, selo u gradiškoj opštini.
TUKLJUČANI, selo u dubičkoj opštini.
TURJAK, selo u gradiškoj opštini.
UŠIVAC, selo u dubičkoj opštini.
VAKUF, selo u gradiškoj opštini.
VERIJA, selo u dubičkoj opštini.
VILUSI, selo u gradiškoj opštini.
VLAŠKOVCI, selo u dubičkoj opštini.
VODIČEVO (Donje i Gornje), dva sela u novskoj opštini.
VOJSKOVA, selo u dubičkoj opštini.
VOLAR, (Donji i Gomji), dva sela u prijedorskoj opštini.
VRBAŠKA, selo u gradiškoj opštini.
VRIOCI, selo u dubičkoj opštini.
ZALUŽANI, selo u banjalučkoj opštini,
ZECOVI, selo u prijedorskoj opštini.
ZOVIK, selo u novskoj opštini.
ŽERAVICA, selo u gradiškoj opštini.
ŽULJEVICA, (Mala i Velika), dva sela u novskoj opštini
.
Izvor: STEVO DALMACIJA, ETNICI I KTETICI NA PODKUCJU KOZARE I POTKOZARJA
2. februar 2018. u 10:37
Vojislav Ananić
Kozara i Potkozarje u NOB-u
http://pagedebate.com/sr.wikipedia.org-sr-ec-D09FD0BED180D182D0B0D0BB:D09AD0BED0B7D0B0D180D0B0_D0B8_D09FD0BED182D0BAD0BED0B7D0B0D180D198D0B5-D09DD0B5D183D180D0B5D192D0B5D0BDD0BE/disadvantages
1. maj 2018. u 12:13
Vojislav Ananić
Zapadna Bosna je geografska oblast smještena između srednje Bosne, planinske Hercegovine, Like i Dalmacije. Zahvata dio Dinarida i dinarskog holokrasa, koji se preko visoke Hercegovine pruža do crnogorskih brda. Područje obiluje brojnim i izrazitim kraškim poljima, rijekama ponornicama, kraškim i glacijalnim jezerima, kao i gustim šumama nastanjenim raznovrsnom i krupnom divljači. Zapadna Bosna je slabo i privredno nerazvijeno pordučje, planinska regija bez gradskog središta sa više od 10000 stanovnika (ne računajući niski i periferni grad Bihać). Pripadaju joj naselja: Bosansko Grahovo, Drvar, Petrovac, Livno …
Izvor: Tromeđa Dalmacije, Like i Bosne
16. april 2019. u 10:35
Vojislav Ananić
Kratka istorija Timara
Prostrana ravan u donjem toku reke Gomionice, koju okružuju planine: Grmeč, Kozara i Banjalučke Vrhovine, tokom 13. veka sreće se pod nazivom Donji Kraji, a u periodu turske vladavine nazivana je Timarom, koja je danas poznatija pod imenom Potkozarje. Ova oblast prema svom geostrategijskom položaju predstavlja prelaznu zonu između Dinarskih visova i Panonske nizije, gde dominantno mesto pripada planinskom masivu Kozara, po kojoj je danas i cela oblast dobila naziv Potkozarje. Za sada je bitno istaći da Kozara sa teritorijama koje joj pripadaju, čini centralni deo ove regije, odnosno dela Republike Srpske. O nastanku imena planine Kozara, u našem narodu postoji više sačuvanih predanja. Jedno predanje o nastanku imena Kozara vezuje se za Kozarac, a ime je dobilo po tome što je u njemu živeo Kozar, ljubavnik kraljice Jakvinte, žene kralja Bodina, koga je kopljem ubio Kočapar, sin kralja Radoslava. Za ovog Kočapara ima pisanih podataka koji ukazuju da je živeo u Bosni i da je bio ženjen kćerkom bosanskog bana, dok Pop Dukljanin smatra da se sa porodicom premestio u Split, a zatim u Apuliju i napokon u Konstantinopolj.
Pomenuta tradicija ima izvesnih opravdanosti, jer je moguće da se Kočapar skrivao u planini i da je vrebao priliku kako da ubije Kozara. Na osnovu raspoloživih izvora teško je doći do preciznijih podataka koji bi ukazivali na direktnu vezu između današnjeg naselja u podnožju planine Kozare, sa pomenutim ljubavnikom kraljice Jakvinte. Iznetu sumnju, donekle, razotkrivaju indirektni istorijski izvori, o kojima će biti reči, kao i rezultati novijih arheoloških rekognosciranja, koji nedvosmisleno svedoče o postojanju manjeg utvrđenja u Kozarcu.
Druga legenda ukazuje na mogućnost da je ime Kozara nastalo od Kozaka, koji su iz ruskih stepa u periodu prevlasti Bugara dospeli do ovih prostora. Pošto su se skrivali po planini, okolno stanovništvo pomenutu goru po njima je prozvalo Kozarom.
Treća legenda nastanak imena vezuje za Sase, nemačke rudare, koji su dolaskom u ova prostranstva radi rudarske delatnosti, sa sobom doveli i koze, koje su se napasale u planini, a po čemu su je meštani prozvali Kozarom. Sve navedene legende u suštini imaju izvesnih opravdanosti kao i manjkavosti, međutim, mi u te detalje nećemo ovog puta zalaziti, već ćemo se zadovoljiti konstatacijom da su Kočapar, Kozar i Jakvinta istorijski zabeležene ličnosti, što bi ukazivalo na opravdanost prve legende, ali to ne isključuje ni istorijsku opravdanost i preostalih legendi, o čemu ćemo više govoriti drugom prilikom.
O naseljenosti Timara-Podkozarja u dalekoj prošlosti najbolje svedoče arheološki lokaliteti i otkriveni ostaci materijalne kulture prohujalih civilizacija. Među uočene arheološke lokalitete valja pomenuti arheološka nalazišta: Pećinu Hrustovaču kod Sanskog Mosta, Zemunicu u Radosavskoj, Gradinu u Zecovima kod Prijedora, Crkvine kod Prijedora, nekropolu sa spaljenim pokojnicima kod Sanskog Mosta, nekropolu u Rakovčanima, nekropolu u Gomionici, nekropolu sa stećcima u Lužijama, Banjalučki kastel, utvrđenje u selu Viljusima, Gradine u Jelićkoj, kao i ostatke arheometalurgije u Tomašici, Omarskoj, Gradini, Krivaji i Tevanovićima, zatim arheološke toponime Sasina kod Sanskog Mosta, Obrovac kod Kremenovića, Glondža u Busnovima i niz lokaliteta na prostoru današnjeg Kozarca.
Pećina Hrustovača, poznato paleolitsko nalazište nalazi se u neposrednoj blizini Sanskog Mosta na samo tridesetak kilometara od centra današnje oblasti Timara–Potkozarja. U pećini su konstatovani tragovi eneolitske i vučedolske kulture u Bosni i Hercegovini. Na takvu konstataciju ukazuju otkrivena velika ognjišta, kameno oruđe i gruba keramika ukrašena u tehnici bele inkrustacije. Slična situacija potvrđena je i u pećini Dabar, koja se nalazi u blizini ušća Zdene u Sanu. Na periferiji današnje varoši otkriveno je naselje iz vremena 6-3. veka pre Hrista. Žitelji ovog naselja uglavnom su se bavili preradom gvožđa. Na to ukazuju otkriveni kalupi, delovi kovačkog alata, veća količina zgure i gvozdene troske–šljake.
Pored naselja otkrivena je i nekropola sa skeletnim tipom sahranjivanja, kao i grobovi sa spaljenim pokojnicima, čiji su ostaci sa lomače pohranjivani u urne. U grobovima je bilo bogatih nalaza uobičajenih za to vreme. Predmeti se nalaze u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. To sve ukazuje na mogućnost formiranja grada u dolini reke Sane, tokom srednjeg veka, naročito od onog vremena kada u ove oblasti dolaze saski rudari. Po tim rudarima i današnje naselje Sasina, koje se nalazi uz samu reku Sanu, dobilo je naziv.
U neposrednoj blizini izvora Dabar nalazi se lokalitet Crkvina sa ostacima stare crkve, dok se u blizini sela Kijevci nalazi nekropola sa stećcima.
Na lokalitetu Zemunica u Radosavskoj, u prečniku od oko 500 metara nailazi se na fragmente keramike koja po svojoj strukturi i načinu pečenja pripada eneolitskom periodu, mada je sasvim pouzdano da je naselje živelo i u periodu rimske dominacije. Lokalitet je istraživan tokom 1964. god.
Na sedam kilometara južno od današnjeg Prijedora nalazi se selo Zecovi, u čijem je ataru lokalitet Čarakovo, na kome je otkrivena praistorijska Gradina, koja zauzima položaje zapadno od reke Sane i puta koji od Prijedora vodi za Sanski Most. Gradina je terasastog oblika, čija izdužena terasa zauzima omanje uzvišenje pored reke Sane, sa oštrim nagibom prema severnoj strani. Na oba kraja refugija nalaze se građevine sa nekoliko prostorija nepoznate namene. U središnjem delu gradine otkriveni su ostaci bazilike, iz kasno antičkog perioda, koje se kao arheološko nalazište pominje još s kraja 19. veka, jer ga je u arheološku literaturu uveo 1891. godine B. Radimski, koji je na osnovu površinskih nalaza keramike i opeke pretpostavio da se radi o naselju tipa Gradine iz perioda starijeg Neolita. Otkriveni ostaci materijalne kulture svedoče da je Gradina korišćena i u mlađim periodima. Godine 1894. sa ove Gradine F. Fijala publikuje gvozdeni kelt, dve spiralne narukvice od bronze i dva tega od pečene zemlje, koji su otkriveni prosecanjem puta Prijedor-Sanski Most. Pomenuti nalazi ukazivali su na to da se radi o značajnom višeslojnom naselju, ali ipak se mora konstatovati da su prva arheološka istraživanja na ovoj Gradini započeta tek 1953. god. Istraživanja je izvela I. Čremošnik sa namerom da otkrije antičke i srednjovekovne objekte. Sa starog grada Blagaja na Uni potiču dva imposta koji po sačuvanim ukrasima ukazuju da su pripadali nekoj crkvenoj građevini iz kasnoantičkog doba.
U neposrednoj blizini ušća reke Japre u Sanu nalazi se pokalitet poznatiji pod nazivom Crkvina. Naziv je, verovatno, vezan za postojanje crkve u kasnoantičkom periodu. Na lokalitetu su uočeni tragovi rimske arheometalurgije. Prilikom radova na zaštiti rimskih rudarskih postrojenja otkriveni su temelji bazilike iz 6. veka. Građevina je dugačka oko 42, a široka oko 17,5 metara, što praktično znači da predstavlja najveći sakralni objekat na teritoriji Bosne iz kasnoantičkog perioda. Bazilika je podignuta na temeljima starijih građevina, dok otkriveni ostaci bazilike jasno pokazuju da se radi o crkvi koja je kroz antički period preživljavala izvesne dogradnje.
U selu Donji Kozaci, u Sanskom ataru, sasvim slučajno su otkriveni ostaci građevine koji po svemu sudeći pripadaju rimskom ili ranovizantijskom periodu.
Gradina kod Purišića u Jelićkoj, zauzima manju zaravan na jednoj linguli, čije su istočne i zapadne strane veoma strme, tako da se fortifikacija nalazi na severnoj strani, gde se u kombinaciji nalazi šanac i odbrambeni tumulus, dok je sa južne strane samo tumulus. Pronađeni predmeti ukazuju na bronzano ili gvozdeno doba.
U ataru sela Kneževići, Gornja Gomjenica, nalaze se praistorijski tumuli. Na njivi su uočljiva dva uzvišenja, tumula prečnika 12 i 15 metara, čija visina je oko 2 metra. Otkrivena keramika ukazuje na bronzano doba. Prema pričanju meštana na obližnjem uzvišenju koje je poznatije kao Ritan gradina, koja je danas obrasla korovom i šumom pored kamenih zidova nailazi se i na fragmente keramike. Fragmente keramike nismo videli, ali prema opisu nalazača jasno je da se radi o bronzanodopskoj keramici. S obzirom na to da na pomenutoj Gradini nisu vršena nikakva istraživanja, sasvim je i opravdano što se ne može tvrditi da li je korišćena i u periodu srednjeg veka.
Na području današnjeg Kozarca evidentirano je više arheoloških lokaliteta. Na jednom od njih pronađena je ostava od devet bakarnih sekira, sa oštricom na jednoj strani i kružnim otvorom za nasađivanje.
Na lokalitetu Kamen–Dera, uočeno je praistorijsko naselje i rimsko utvrđenje. Nalazište se nalazi na obroncima Kozare, na čijim se padinama uočavaju ostaci keramike, koja po svemu sudeći pripada gvozdenom dobu. Na samoj zaravni, primećuju se tragovi kamenog zida iz rimskog perioda.
Lokalitet Modrinac-Buđani u Kozarcu poznat je kao praistorijsko i rimsko naselje. Nalazište zauzima veću površinu strmo položenog terena. Da se radi o praistorijskom naselju ukazuju razbacani fragmenti praistorijske keramike, dok ostaci rimskih opeka, potvrđuju život naselja i u rimskom periodu. Struktura keramike i način ukrašavanja ukazuju na bronzano doba za razliku od tegula koje bi mogle ukazivati na postojanje Villa rusticae.
Nalazište Rajkovića groblje, Dera–Kozarac, nad uskom dolinom kozaračkog potoka, na uzdignutom bregu nalazi se praistorijska gradina, sa prirodnom zaravni oko 120 x 40 metara. Vidni su tragovi kamenih bedema. Pronađeni fragmenti keramike ukazuju na kasnu bronzu, kulturu polja sa urnama.
Na prostoru šljivika A. Redžića iz Kozarca u prečniku od nekoliko stotina metara nailazi se na ostatke keramike koja po svojoj strukturi, pripada gvozdenom dobu.
U selu Kijevci kod Prijedora, nalazi se istoimeni lokalitet sa koga potiče deo natpisa koji je bio u okviru crkve koja je podignuta tokom 11–12. veka.
Na lokalitetu Gomjenica-Baltine bare, prilikom kopanja šljunka oštećena je praistorijska nekropola, sa ostacima dva konjanička groba. Probnim iskopavanjima otkrivena su dva skeleta, koji pripadaju 2. ili 1. veku stare ere.
Prilikom izgradnje puta Prijedor-Tomašica, godine 1963. i 1964. istražena je ranosrpska nekropola sa oko 243 pokojnika. Nekropola je zauzimala prostor zapadno od seoskog puta koji vodi ka Sani i između uskog koloseka pruge koja povezuje Prijedor sa Sanskim Mostom, preciznije rečeno na prostoru od toponima Polja pa do Baltinih bara. Lokalitet je i ranije bio poznat kao arheološko nalazište, jer sa njega potiče više slučajnih nalaza, među kojima su značajni delovi konjske opreme.
Pored rečenog o naseljenosti Timara-Podkozarja svedoče i slučajni nalazi kamenih sekira, kresiva i silekasa kao i poluproizvodi kamenih alatki pronađenih u prostoru Kremenovića, Obrovca i Bronzanog Majdana. Da su ovi prostori bili naseljeni u periodu metalnog doba najbolje svedočanstvo pružaju ostaci arheometalurgije na delu terena koji danas pokriva selo Tomašica, Krivaja, Gradina i Ljubija. U Tomašici su otkriveni tragovi zgure, što jasno ukazuje na postojanje metaloprerađivačke industrije. Na istu konstataciju upućuje i rudnik u Tevanovićima, Cvijićima, zaseoku sela Krivaje, kao i ostaci rudarskog grotla u Obrovcu. Jer kako drugačije objasniti pojavu zgure u Luženjku, na imanju Nikole Berića i Nedeljka Cunjaka, kao i u Novakovcu na imanju Ljubomira i Stevana Cunjaka. Zanimljivo je istaći da su nalazišta zgure locirana pored rečica, većih potoka, na njihovim izlascima iz omanjih kanjona. Da su ove prostore naseljavala ilirska plemena najbolje potvrđuje ilirska Gradina u Radmanovićima, kao i isti toponim sačuvan u imenu naselja u blizini Omarske. Naselje je višeslojno, što govori da su ilirsku utvrdu koristili i Rimljani.
U istom smislu treba i shvatiti toponim Lončarsko groblje, mesto gde se sahranjuju Lončari, za koje se pouzdano zna da su dobili prezime po zanimanju, jer su se njihovi preci bavili proizvodnjom posuđa od zemlje. To samo po sebi govori da je ovde bio razvijen život i trgovina.
Na prostoru današnje Banja Luke u periodu od 1. do 2. veka bio je rimski vojni logor, koji je dosta doprineo da se na tom prostoru razvije trgovački centar, pored koga je prolazio i rimski put Salona-Servicium. Na prostoru današnjeg Gornjeg Šehera u periodu rimske uprave nalazila se banja, po kojoj je verovatno i Banja Luka dobila svoje ime. O kontinuiranom življenju na prostoru današnje Banja Luke od daleke praistorije pa sve do današnjih dana svedoče arheološki ostaci, kao uočeni elementi utvrđenog naselja iz vremena 4-7. veka. Ovog puta treba istaći da se pomenuto utvrđenje u Gornjem Šeheru pod nazivom Banja Luka prvi put pominje u pisanim izvorima vezanim za 1194. godinu. To utvrđenje Turci su prvi put zauzeli 1528. godine. Od tog momenta naselje se naglo razvijalo, tako da je već 1553. godine u njemu bilo sedište Bosanskog sandžaka, a zatim i beglerbegluka sve do 1639. god. 0 burnim zbivanjima na ovim prostorima tokom srednjeg veka potvrđuju i podignuta utvrđenja u selu Viljusima, gde su i danas vidni temelji moćnog grada pod nazivom Vučje.
Prema rezultatima najnovijih rekognosciranja i drugih istraživanja dolazi se do saznanja da je na teritoriji atara Banja Luke postojalo više od dvadeset lokaliteta koji zasigurno pripadaju srednjem veku. Na njima je evidentirano oko 900 primeraka nadgrobnih spomenika tipa stećak. Ta konstatacija navodi na zaključak da je na ovim prostorima živelo homogeno srpsko stanovništvo tokom ranog srednjeg veka. Nema nikakvog spora da taj problem zaslužuje posebnu raspravu.
S obzirom na to da već govorimo o naseljenim mestima u Potkozarju, pa je sasvim logično da nešto kažemo i o samom Prijedoru kao opštinskom centru.
Današnji atar Prijedora zauzima veoma povoljan geografsko–strategijski položaj, a samim tim i izvesni ekonomski značaj, što najbolje potvrđuje činjenica da su se u njegov atar naselili mnogi narodi još u dalekoj prošlosti. Takvu konstataciju potvrđuju arheološki ostaci na brežuljku nešto južnije od današnjeg Prijedora, poznatijeg kao Gradina-Grad. Na ovoj gradini konstatovano je naselje eneolitsko–vučedolske kulturne grupe. Tokom arheoloških istraživanja sprovedenih na ovom lokalitetu tokom pedesetih godina dvadesetog veka uočeni su kulturni horizonti debljine oko 3,5 metra. To ukazuje da je na ovom prostoru život trajao dosta dugo. Na osnovu otkrivenih materijalnih ostataka uočeno je da je život na ovoj Gradini kontinuirano trajao od drugog milenijuma pa sve do kasnog srednjeg veka.
Plato Gradine Rimljani su iskoristili i na njemu su podigli svoje utvrđenje, koje je korišćeno i u srednjem veku.
0 prisustvu Rimljana na ovim prostorima, pored pomenutog utvrđenja na Gradini, potvrđuju i otkriveni kasnoantički grobovi u Rakovičanima, koji su bili postavljeni na pravilne redove.
O ranom prisustvu srpskog življa na prijedorskom ataru najbolje svedočanstvo pruža ranosrpska nekropola otkrivena u Gomionici. S obzirom na broj otkrivenih grobova i priloga u njima, ona se sa puno prava može ubrojati u najveće i najstarije srpske nekropole na prostoru koji naseljava srpski narod. Da je atar današnjeg grada Prijedora bio naseljen i u starijim periodima od njegovog prvog pomena u pisanim dokumentima najbolje svedoči slučajni nalaz mamuze.
Varošica Prijedor smeštena je u dolini reke Sane, na pruzi Banja Luka-Bosanski Novi. Kao palanka prvi put se pominje u turskim popisima iz 1693. i 1696. godine. U periodu vladavine Sultana Mehmeda 1. (1730—1754), na veštački napravljenom ostrvu, na desnoj obali reke Sane podignut je grad sa tri kule. Grad je porušen posle 1878. godine.
Sačuvani tragovi materijalne kulture u dovoljnoj meri govore da je prostor Timara, odnosno Potkozarja bio hrišćanizovan u ranim periodima širenja Hrišćanstva. Takvu konstataciju ne samo da potvrđuju ostaci crkvene građevine, već oni ukazuju i na to da su ovi prostori bili gusto naseljeni, da je na njemu Hrišćanstvo bilo dobro organizovano i da je čak imalo izgrađene bogomolje. Opravdanost takve pretpostavke nalazimo u činjenici da je na ovako malom prostoru otkriveno dosta crkava ili toponima koji zasigurno ukazuju na postojanje crkvenih objekata. U tom smislu ističemo da su u središnjem delu platoa na Gradini u Zecovima otkriveni građevinski ostaci crkve, koja je bila podignuta od materijala preuzetog sa rimskog utvrđenja. Ako se ovome doda da se u selu Ališićima, na tri kilometra dalje, nalaze ostaci srednjovekovne crkve, kao i to da se u Ćirkin Polju kod Prijedora nalazi Crkvina, onda izneta pretpostavka dobija na značaju.
S obzirom da se radi o dosta značajnoj konstataciji čini nam se neophodnim da izvesnu pažnju posvetimo pojedinačnim nalazima, uz prethodnu konstataciju da su građevinski ostaci crkava dosta stradali, bilo da je u pitanju ljudski faktor ili zub vremena. Za sada treba konstatovati da je crkva u Zecovima većih dimenzija i da je nešto bolje očuvana. Kada je reč o Crkvi u selu Zecovima valja reći da je bila prekrivena slojem zemlje, u kojoj je Jakup Đenanović sasvim slučajno pronašao srebrnu zdelu-tas, u čijem je središtu bio urezan krug, omeđen sa dve kružne linije. U centralnom delu kruga bio je urezan Hristov monogram sa slovima alfa i omega. Za sada nije jasno da li pomenuta zdela pripada crkvi o kojoj je reč ili nekoj starijoj, ali je sasvim sigurno da je ovde u ranohrišćanskom periodu postojala crkva, kojoj je pripadala pomenuta zdela i otkriveni fragmenti arhitektonske plastike. Crkva je jednobrodne osnove sa polukružnom apsidom na istočnoj strani i pravougaonom pripratom na zapadnom delu broda.
Dužina crkve je 20 a širina je 9 metara. Sa spoljne strane južnog zida u jugozapadnom delu nalazi se manja pravougaona prostorija.
Slična prostorija, ali manjih dimenzija nalazi se sa jugozapadne strane zida istočne apside. Temelji crkve očuvani su na prostoru istočne apside i pregradnog zida priprate, na ostalim delovima zidovi su očuvani u negativu. Na osnovu očuvanih delova jasno se može uočiti da su bili debljine od oko 90 cm i da su rađeni od materijala sa rimskog utvrđenja. Južni deo temelja bio je dosta plići, što govori da je teren bio u padu u smeru sever-jug. U crkvi je konstatovana malterna podnica debljine od oko 5 cm.
Lokalitet Crkvina nalazi se na omanjem uzvišenju, na tri kilometra udaljenosti od Prijedora, sa desne strane puta Prijedor-Sanski Most. Nalazište je dugačko oko 20, a visoko oko 1,5 metar, i danas je u vlasništvu Mehe Hadžića. Na ovom prostoru nisu vršena arheološka iskopavanja, ali i pored toga B. Radimski tvrdi da je prostor ispresecan zidovima antičkih građevina. Ovog puta treba reći da su temelji crkve slabo očuvani. Gabariti crkve sagledani su na osnovu sačuvanih delova temelja i njihovih obrisa koji su očuvani u negativu. Na osnovu toga jasno je da je crkva bila jednobrodne osnove, sa polukružnom apsidom na istočnoj strani i manjom pravougaonom prostorijom uz severozapadni zid crkve.
Prostorija je dimenzija 3 h 2 metra i podignuta je na antičkim temeljima. Dužina crkve je 12, a širina 6 metara. Temelji su dosta oštećeni od strane meštana koji su materijal vadili za podizanje sopstvenih građevina. Istočna apsida nastavlja se direktno na zid broda, slično kao kod građevina iz perioda ranog Hrišćanstva. Oko crkve vremenom se formirala nekropola.
Znajući da na ovim prostorima nisu vršena nikakva arheološka, niti bilo kakva druga rekognosciranja ili istraživanja, sasvim je i logično da je teško bilo šta konkretnije reći o samoj tehnologiji prerade metala. O gustoj naseljenosti Timara, naročito u njegovim rečnim slivovima, najbolji je dokaz skoro otkrivena nekropola u donjem toku Gomionice.
Ime reke Gomionica treba dovesti u vezu sa rudarskim topionicama (gomilama), kojih je u gornjem i srednjem toku reke, kao i u slivovima njenih pritoka, bilo dosta. Reka je, verovatno, pokretala rudarske stupe, mašine za drobljenje rude, ili je čak korišćena za hlađenje peći, odnosno liva. Da su se u ovim prostorima nalazile manje topionice svedoče nam brojna nalazišta zgure. O bliskoj vezi naziva pomenute reke sa rudarskim gomilicama, potvrđuje nam sačuvani toponim Gomile u selu Vilusima. Rezultati dobijeni tokom novijih multidisciplinarnih istraživanja dovode do zaključka da su predmeti od metala sa ovog prostora, rečnim tokovima otpremani na sever, istok ili zapad. Ako se ovome doda da se u neposrednom okruženju nalazi selo Obrovac, čije se stanovništvo često naziva mađarskim, to bi moglo da znači da oni nose uspomenu na Avare-Obre. odnosno proto Mađare koji su se bavili rudarstvom, a ovde su došli da nastave staro zanimanje.
To samo po sebi potvrđuje iznetu tezu o nastanku imena za predmetnu reku. U istom duhu i meštane sela Sasina, koje je dvadesetak kilometara udaljeno od Gomionice, trebalo bi dovesti u vezu sa Sasima-Nemcima, koji su bili specijalizovani za rudarstvo. Oba sela nalaze se u blizini bogatih rudnih nalazišta. U ovom slučaju treba imati na umu da su žitelji sela Sasine i danas pretežno rimokatoličke veroispovesti, dok se u Obrovcu nalazi još poneko domaćinstvo katoličke veroispovesti. Ovim oblastima tokom 13. veka upravljao je vojvoda Prijezda, koji je kasnije preuzeo upravu nad celom Bosnom. U pisanim izvorima jasno se vidi da je samog sebe nazivao Banom Bosne (banus Boznezis). Godine 1287. izdaje povelju kojom ove oblasti na ime miraza poklanja svome zetu, a sinu Stefana Vodočkog Bobonežića.
U povelji su utvrđene granice župe, koje se poklapaju sa nahijom Zmijanje.
Pisani izvori i ostaci materijalne kulture iz perioda ranog srednjeg veka ukazuju da se dostignuti nivo crkvene organizovanosti nije smanjivao sve do pada Bosne pod Turke. U prilog tome idu i crkve koje su podizali bosanski vladari počevši od Kulin Bana pa sve do Stefana Tomaševića. Ovog puta treba imati na umu da brojni manastiri sa ovog prostora, koji pripadaju ranim periodima bosanske samostalnosti, govore o razvijenom i dobro ukorenjenom duhovnom životu. Nema nikakvog spora da su manastiri bili prave duhovne oaze iz kojih je zračila duhovnost po celim prostorima zapadne Bosne, jer kako drugačije objasniti postojanje manastira u Lipniku kod Sanskog Mosta, zatim manastira Stuplja u Gornjim Vijačanima, između Prnjavora i Čelinca, manastira Gomionice, u podnožju Zmijanja, manastira u Osovici pod Motajicom kod Kobaša, Gnionice ispod Dobor grada i mnogi drugi koji su prekriveni velom tame. To jasno govori da je ovde u Krajini bio razvijen kulturni i duhovni centar, koji je prevashodno imao cilj da brani Pravoslavlje u ovim prostorima koji su bili izloženi pritiscima Rimokatoličke crkve. Pomenuti manastiri, kao i pojedine crkve, bile su prave iskre koje su davale pečat duhovnosti žiteljima ovih prostora ne samo u periodu krstaških ratova već i u viševekovnom ropstvu pod Turcima. Taj nepresušni izvor duhovnosti bio je jedan od glavnih razloga što su Turci spaljivali manastire, jer su smatrali da će na takav način slomiti poslednju nadu u očuvanju nacionalne svesti. To su činili u okviru programa opšte islamizacije pokorenih oblasti, koja se nije menjala od prvog momenta pa do zadnjeg dana turske okupacije.
Turci su nastojali na razne načine da islamizaciju sprovedu do tančina, u tom pravcu nisu prezali ni od koga, niti su se stideli bilo čega. U cilju da svoju želju ostvare setili su se da vlastelinima koji prime islam ne oduzimaju imovinu. U nekim segmentima išli su tako daleko da su čak poturčene bosanske vlasteline imenovali za begove, koji su na takav način zadržavali sva svoja imovinska dobra. U sistemu svoje uprave Turci se nisu libili da obnove zatečene moduse uprave samo ako su u suštini išli na korist njihovom opštem principu gospodarenja. U tom pravcu, s namerom da bi zadovoljili istaknute ratnike, obnovili su staru ustanovu pronije, pod nazivom timar i zijamet i dodeljivali ih zasluženim borcima za islam. U samom početku, tako dobijena imovina ili dobra nisu bila nasledna i nisu se mogla prodavati. Spahije su od tako stečene imovine uživali samo prihode. Na ovakav način timari su obezbeđivali prihode za sopstvenu porodicu, pa su zato radili na tome da ostvare što veće prihode.
Poznato je da su tako dobijenu zemlju obrađivali kmetovi, odnosno hrišćani, kojih je usled turskog zuluma bilo sve više i više.
Naravno da ti kmetovi na pomenutim baštinama nisu imali nikakvu slobodu kakvu slobodu, niti su bili oslobođeni od raznih obaveza. Bilo je i kmetova koji su uzimali zemlju u zakup i oni su živeli znatno slobodnije, nisu imali nikakvih drugih ograničenja sem uslova da prema gazdi izmire sva zaduženja. O postojanju takve vrste međuljudskih odnosa potvrđuje i današnje naselje Kmećani, koje se nalazi na jugoistočnom delu Timara, u blizini Bronzanog Majdana, a naziv je dobilo po tom kmetovskom statusu.
Međutim, kako je vreme prolazilo menjali su se i upravni principi, jer su turskoj upravi bila potrebna materijalna sredstva, pa su često odustajli od uobičajenih pravila. Tako je došlo do toga da su timari dobijani putem mita, odnosno potkupljivanjem, što je praktično značilo da su se timari mogli otkupljivati putem javne licitacije. Taj princip dodatno je zagorčavao život bosanskih težaka.
Turski zulumi i nelogična primena propisa kod meštana izazivala je sve veće i veće ogorčenje, o čemu svedoče sačuvani zapisi.
Godine 1508. mileševski đak Vladislav u veoma kratkim crtama dao je osnovnu karakteristiku Turaka. U svom zapisu navodi „zakonoprestupni i Trojicu hulni i hrišćanima dosaditelni zločestivi turski car Bajazit.“
Prvi pisani pomen Timara kao posebne geografsko–strategijske formacije vezuje se za turske dokumente iz sredine 16. veka.
Godine 1560. bosanski paša uputio je zahtev Porti u Carigradu da igumanu manastira Zalužja, poznatijeg kao Gomionica, kir Andriji, za zasluge, a radi uspostavljanja mira i stabilnosti naselja na ovim prostorima, kao nagradu, dodeli timar–posed. S obzirom na to da nema sačuvanog odgovora Porte ne može se precizno shvatiti o kojoj se oblasti radi. Međutim, ako se uzme u obzir da mlađi pisani izvori Timarom nazivaju teritoriju, koja je danas poznatija kao Potkozarje, odnosno skup sela u donjem toku reke Gomionice, sa punim pravom stiče se zaključak da je u pitanju oblast današnjeg Potkozarja, koja će biti i predmet naših daljih istraživanja. Na samom početku treba reći da oblast Timara, preciznije rečeno donjeg Podkozarja, koja čini centralni deo Republike Srpske, u prošlosti nije bila poprište raznih događanja, pa je onda sasvim i razumljivo da o njoj nema dosta sačuvanih podataka. U prilog toga ide i činjenica da su ove oblasti nešto kasnije potpale pod tursku upravu, jer su one sve do 1528. godine bile pod kontrolom Ugarske, odnosno bile su u sastavu Jajačke banovine. Takav status ovih teritorija ne znači da one nisu bile pod turskom prismotrom. Za Turke ove oblasti nisu predstavljale neki strategijski značaj kao grad Jajce i ostale tvrđave u dolini Vrbasa. To samo po sebi govori da su turska osvajanja Bosne bila postepena. Okosnica ovakve osvajačke politike oslanjala se na principu presecanja puteva za snabdevanje gradskih, odnosno tvrđavskih posada, zavođenju straha i potkupljivanja zapovednika gradova i tvrđava, u kom slučaju najbolji primer pruža sudbina zapovednika grada Jajca.
Grad Jajce smešten ja na ušću reke Plive u Vrbas, koji je svoj uspon doživeo tokom 15. veka. U pisanim izvorima, a pod ovim nazivom grad se javlja dosta kasno, vezuje se za ime Hrvoja Vukčića, koji je prvi počeo da nosi titulu „sonte di Jajce”. To su razlozi koji su bili presudni da mnogi istoričari podizanje grada Jajca pripišu Hrvoju Vukčiću. Međutim, sasvim je sigurno da je grad postojao i pre Hrvoja Vukčića. Za sada se zna da je Hrvoje Vukčić bio gospodar grada i da je bio u njemu, što potvrđuje i sama činjenica da je iz njega izdavao povelje, kao i to da je u njemu podigao porodičnu grobnicu. Zatim, sigurno je da se grad u arhitektonskom smislu prilagođavao za odbranu od vatrenog oružja.
Za grad se zna da je bio prestono mesto bosanskih kraljeva. U njemu su stolovali Stefan Tomaš i Stefan Tomašević. O gradu Jajcu, kao prestonom gradu, svedočanstvo je ostavio i grčki istoričar Halkokondil, prilikom opisa propasti bosanske države. Na osnovu podataka iz Dubrovačkog arhiva jasno se vidi da je grad Jajce bilo omiljeno mesto u kome su boravili bosanski kraljevi, počevši od Tvrtka Drugog. Dubrovački poslanici uglavnom izveštavaju da bosanski vladari često odlaze u Donje Krajeve, Hum i Jajce. Iz toga se vidi da je grad Jajce svedok mnogih događanja, vezanih za vreme pre pada Bosne pod Turke, kao i onih koji su vezani za sami pad. S obzirom da je grad označavao jedno od važnijih utvrđenja, sasvim je i normalno što je imao značajnu ulogu u periodu posle pada Bosne pod Turke.
To samo po sebi govori da teritorija koja je predmet naših interesovanja nije bila pored glavnih putnih komunikacija, kuda su prolazili domaći ili strani hroničari. Pomenuta oblast nije poznata po nekim prirodnim bogatstvima što bi, u neku ruku, privlačilo razne putopisce i hroničare. Izneta konstatacija bazirana je na rezultatima istraživanja do sredine dvadesetog veka. Novija otkrića bacaju znatno više svetlosti na mnoge prostore pa samim time i na ovaj.
Padom Bosne pod Turke 1463. godine, nad ovim oblastima nije se osetila nikakva promena kada je u pitanju status oblasti, jer su ovi prostori pripali Ugarskoj, odnosno Jajačkoj banovini. Od 1463. godine, pa sve do 1527. ove teritorije su bile pod upravom Mađara, ali pod jakom prismotrom turske vlasti, što je praktično značilo da su Turci samo čekali pogodan momenat da zagospodare i ovim teritorijama. To navodi na konstataciju da pomenute teritorije nisu predstavljale neki vojnostrategijski značaj kao grad Jajce i tvrđave u dolini reke Vrbasa, u kojima je bila ugarska posada. Turci su pravili strategiju kako da na najlakši način zagospodare i ovim utvrđenjima. U traženju načina kako to da sprovedu, došli su do zaključka da im je za to najbolje da zauzmu ove teritorije i da tako preseku put kojim su se snabdevale vojske u utvrđenjima. To je bio razlog što su ove teritorije postepeno podpadale pod tursku vlast, ali zato treba istaći da se u ove prostore, pre pada pod Turke, doselilo dosta Srba stočara iz Srbije, Zete i Huma. Srpsko stanovništvo pod turskom vlašću bilo je primorano da se iseljava na pogodnije teritorije, a to su, za to vreme, bili prostori severozapadne Bosne i severne Dalmacije. To su razlozi koji su doveli do toga da se Timar prvi put pominje u pisanim turskim izvorima vezanim za 1560. godinu, o čemu je već bilo reči.
O strukturi stanovništva na ovim prostorima kao i o broju naselja u srednjem veku pa nadalje, može se pouzdano rasuđivati na osnovu sačuvanih pisanih izvora i materijalnih ostataka određenih naroda.
Ovog puta mora se imati na umu da je mnoge žitelje privlačio geostrateški položaj koga je zauzimao Timar i plodno zemljište koje je omogućivalo osnovne uslove za življenje. Ako se ovome doda i blizina rečnih tokova, koji su u bilo kojim nepogodama pružali povoljne uslove za preživljavanje, onda izneta konstatacija dobija na značaju. Ako navedenim okolnostima dodamo da oblast Timara krasi vlažno zemljište koje pogoduje rastu sočne trave, osnovne sirovine za životinjski svet, reke bogate ribom, onda je nepotrebno objašnjavati razloge guste naseljenosti ovih prostora u periodu turske i austrijske uprave, a naročito danas.
Na osnovu sačuvanih pisanih izvora, kao i raznih zabeleški na marginama bogoslužbenih knjiga, na indirektan način dolazi se do saznanja da je u oblasti Timara-Potkozarja bilo dosta crkava i da je crkveni život bio dobro organizovan. Jedan od sličnih natpisa nalazi se na Psaltiru koji je pisan 1699. godine, a danas se čuva u Muzeju Stare crkve u Sarajevu. Zapis pominje popa Ninka, Lazara i Damjana svi iz Timara. O timarskim popovima govori i jedan drugi natpis iz 1742. godine. Pominjanje monaha na Psaltiru ukazuje na to da je on bio na korišćenju kod popova iz Timara, ali za sada nije jasno kada i kako je dospeo do Sarajeva. O pominjanju popova u Timaru potvrdu nalazimo i na Gomioničkom trebniku gde piše: „Sija knjiga Trebnik, mnje Trešnabo jereja popa Ilije Domenovića. Timar meseca jula 23. 1785.“ Česti pomeni popova koji su na neki način vezani za ovu oblast, jasno ukazuje da je negde na tom prostoru bio jak i dobro organizovan crkveni centar. Mnogi drugi indikatori ukazuju da se radi o Jelićkoj i Marićkoj.
Da se možda radi o Jelićkoj potvrđuje i činjenica da se tokom veka često pominju popovi iz porodice Popovića i Jelića, kao i na Đurića groblju u Jelićkoj nalaze nadgrobni spomenici sa epitafom jelićkih sveštenika. O postojanju izvesnog centra i u Marićkoj, više nego dovoljno potvrđuje okruženje gde se danas nalazi crkva brvnara. Ako se uzme u obzir da su ovom kultnom mestu pripadale i dveri na kojima je ispisana 1753. godina, to sve govori o dobro organizovanom crkvenom životu na ovim prostorima tokom 17. i 18. veka.
Na ovim teritorijama nalazi se dosta naselja, ali mi ćemo se u daljem radu osvrnuti na kratke istorijsko-demografske podatke, vezane za naselja u kojima se nalaze crkve brvnare. Među takva naselja spadaju: Jelićka, Rakelići, Marićka, Busnovi, Gradina, Omarska i Krivaja.
Izvor: Dr Mlađan CUNJAK – ISTORIJA TIMARA, CRKVE BRVNARE U JELIĆKOJ, RAKELIĆIMA, MARIĆKOJ, BUSNOVIMA I OMARSKOJ, Banja Luka, 2009.