Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić priredio je prilog o Srbima u Švedskoj, zasnovan na tekstovima koji su izlazili u časopisima “Bratstvo” i “Dijaspora”.
Ovu sliku — mozaik kratkih informacija i priča o istoriji, položaju i razmišljanju Srba u Švedskoj Bratstvo„ sa zahvalnošću duguje “Dijaspori„ časopisu što izlazi u toj dalekoj zemlji i njegovom osnivaču i uredniku gospodinu Aci Dragićeviću. On je radio kao profesionalni radio reporter u Čapljini, Mostaru i Nevesinju, bio dopisnik “Oslobođenja„ i programa Radio-Sarajeva. Danas živi i radi u Švedskoj gde je osnovao taj dvojezični švedsko-srpski časopis za kulturu, u kojem ima i informacija i praktičnih saveta za naše ljude, i vesti iz Matice, i raznih inicijativa koje se tiču svih Srba u dijaspori, i svih drugih koji su zainteresovani za naše ljude, njihove probleme i način života u tuđini.
U ovo vreme Interneta i brzih i svestranih informacija nije čudo što časopis ima i svoj istoimeni dvojezični sajt na kojem se nalazi iscrpan izbor tekstova koji privlače pažnju posetilaca.
Uredništvo Bratstva „ je želelo da izborom tekstova i slikom crkve Sveti Sava „u Stokholmu pruži čitaocima samo onu prvu informaciju o Srbima u Švedskoj, za ostalo upućujemo čitaoce na Internet prezentaciju www.dijaspora.nu.
Švedska kao domovina
Aco Dragićević (“Dijaspora„, januar-februar 1998, br. 1)
Stanovništvo bivših jugoslovenskih republika, Srbije, Crne Gore, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Slovenije i Makedonije slovi za najraseljenije među rasijanim narodima. Prema nekim procjenama, prije izbijanja jugoslovenske krize, u dijaspori je živjela skoro polovina od ukupnog stanovništva druge Jugoslavije. Najbrojnija je srpska i hrvatska emigracija, dok Crnogoraca i Makedonaca živi u pečalbi, posebno u prekomorskim zemljama, više nego u Crnoj Gori i Makedoniji.
Razlozi pokretanja sa rodne grude su različiti, dok se najčešće sažimaju u onu dobro znanu “trbuhom za kruhom”. Nemirni prostori Balkana, takođe, često su pokretali ljude i narode, kao i za poslednjeg građanskog rata, kada je, ilustracije radi, svaki drugi stanovnik iz nekadašnje centralne jugoslovenske republike Bosne i Hercegovine postao izbjeglica ili raseljeno lice. Vjerovatno, danas, nema zemlje na svijetu u kojoj ne žive nekadašnji stanovnici nekadašnjih repubika a danas suverenih država Srbije i Crne Gore (koje su zadržale ime Jugoslavija), Makedonije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije.
Savjet Evrope 1991. godine objavio je podatak da je u Švedskoj živjelo, tad 41.053 građanina sa pasošem SFRJ. U to vrijeme, prema istom izvoru, u ovoj skandinavskoj zemlji živjelo je više od 20.000 stanovnika bivše Jugoslavije koji su primili švedsko državljanstvo. Švedski sociolog Sel Magnuson tvrdio je osamdesetih godina u magazinu “Intervju„ (Beograd) da su u jugoslovenskoj koloniji u Švedskoj najbrojniji Srbi (40%) i Hrvati (20%). Henri Bak, analizirajući svojevremeno sastav više od 140 jugoslovenskih klubova, iznio je podatak da su 40% njihovi članovi Srbi. Uz konstataciju da se podaci švedskog Državnog zavoda za useljenička pitanja i Evropskog savjeta bitno ne razlikuju, oko 70.000 useljenika početkom devedesetih godina, treba reći da zvanična švedska statisika ne prati nacionalnu pripadnost. S tim u vezi podatke o nacionalnoj pripadnosti treba primiti kao rezultat ličnog istraživanja pojedinaca koji mogu, ali ne moraju biti pouzdani. Ovo tim prije ako se zna da velik broj pojedinaca iz svakog nacionalnog korpusa nema postojan kontakt, odnosno članstvo u organizacijama iz zemalja porijekla a koje su registrovane i djeluju u Švedskoj.
Iz zavičajnog prtljaga na izložbu u Svetosavskom centru u Stokholmu, krajem 1997. godine, Hercegovci koji žive u ovom gradu organizovali su izložbu etnografskih predmeta koje su u zavičajnom prtljagu doneli sobom iz starog kraja. Na izložbi se tako, pored ostalog, našlo burilo za vodu, štap za mlaćenje mleka čak i torba u kojoj čobani u Hercegovini nose hranu. Torbu koja je stara skoro jedan vek u Švedsku je donela Joka Brstina (93) verovatno najstarija osoba među izbeglicama u ovoj zemlji. Sastavni deo izložbe bili su i crteži sa motivima iz Hercegovine a čiji su autori Momo Kapor i Branko Kokolj. Svetosavski centar je bio mesto gde su Hercegovci oganizovali i poselo. Nadam se da će ovakvih i sličnih manifestacija biti i više i češće. Da li će se neki od izloženih eksponata sa izložbe o Hercegovini u Stokholmu naći u budućem muzeju Srba u Švedskoj, potvrdiće vreme.
Dolazak Jugoslovena u ovu zemlju vezan je za Drugi svjetski rat. Naime, zarobljenici iz Jugoslavije deportovani su u Norvešku gdje je bilo više logora. Rijetki preživjeli iz tih logora ostali su živjeti u nekoj od skandinavskih zemalja. Poslije ratnih zarobljenika ovdje su stizali politički emigranti koji nisu prihvatali jugoslovenski totalitarni komunistički sistem vlasti. U to vrijeme, ranih pedesetih godina, u Švedskoj je živjelo oko stotinak Jugoslovena. Njihov masovniji dolazak vezan je, pak, za šezdesete godine i ekonomsku migraciju. U desetljeću 1960 – 1970 u Švedsku je stiglo oko 10.000 radnika, ističe u knjizi “Svi Srbi sveta„ dobar poznavalac jugoslovenske emigracije publicista Marko Lopušina. Jugosloveni su u to vrijeme, ne računajući useljenike iz nordijskih zemalja bili, uz Njemce i Italijane, najmasovnija useljenička grupa, tvrdi sociolog Oke Ek u knjizi Aspekti useljavanja Jugoslovena u Švedsku.
Danas u Švedskoj, prema podacima Državnog zavoda za statistiku sa kojima raspolaže Dijaspora, živi oko 160.000 stanovnika iz bivše Jugoslavije. Najbrojnija je useljenička kolonija današnje Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) sa oko 100.000 stanovnika. Novi talas useljenika javio se nakon raspada druge Jugoslavije. Švedska je u godinama rata pružila utočište za 78.361 lice sa prostora bivše Jugoslavije. U to vrijeme statistički izvještaji otkrivaju, uz masovniji dolazak useljenika, još jedan karakterističan pokazatelj — prihvatanje švedskog državljanstva. U vremenu od 1986. do 1990. Godine prosječno 1.100 useljenika iz Jugoslavije prihvatalo je švedsko državljanstvo. Međutim, tokom petogodišnje krize u zemlji porijekla 28.028 njenih građana (prosječno 5.600 godišnje) postali su novi Šveđani. Snove ali i realnost života nekadašnjih radnika na privremenom radu će osjetiti i u snažnu pjesmu pretočiti pjesnik Uroš Stepanov Roš čija se poezija rađa ovdje, na licu mjesta, i pjeva o radostima i tugama tuđine:
“Na privremenom radu
privremeni ljudi
privremeno žive
samo su dugovi i bol
koji otplaćuju
stalni„.
Švedsko državljanstvo prihvatali su stari useljenici koji dugo žive u ovoj zemlji, jer — prema švedskom Zakonu o državljanstvu ključni uslov za naturalizaciju je da “lice u trenutku podnošenja zahtjeva ima domicil u Švedskoj 5 godina„. U narednom statističkom pregledu vjerovatno će se podaci o broju useljenika sa prostora bivše Jugoslavije mijenjati, pogotovo nakon odluke švedske vlade da stimuliše povratak u zemlju porijekla.
Druga generacija Srba u Švedskoj
Srbi danas žive u stotinak zemalja na svim kontinentima. I to je jedini pouzdan podatak. Koliko je razvejanih po belom svetu — to, kako izgleda, nikad niko neće saznati. U nedavnom pokušaju da se izvrši popis Srba u rasejanju (reč je o iseljenicima iz Srbije i Crne Gore), došlo se do brojke od 400 hiljada iseljenika. Što se tiče Švedske, zemlje u kojoj se poklanja velika pažnja statističkim podacima, nije teško saznati koliko je i(u)seljenika, ilustracije radi, stiglo iz Jugoslavije. Statistika u ovoj zemlji useljenika, međutim, prati po zemlji porekla, a ne po nacionalnoj pripadnosti. U ovdašnjoj literaturi koja se bavi useljenicima, mogu se naći procene švedskih sociologa — od ukunog broja useljenika iz Jugoslavije 40% su Srbi.
Statistički podaci govore da u Švedskoj živi oko 200 hiljada useljenika iz druge Jugoslavije. Neophodna su temeljitija istraživanja da bi se utvrdila tačna godina kada su pripadnici srpskog naroda stigli u ovu skandinavsku zemlju. Sudeći po relevantnim statističkim podacima, u Švedskoj danas živi desetak šezdesetogodišnjaka iz Jugoslavije koji pripadaju drugoj generaciji useljenika. Ovaj podatak otvara pitanje: Koliko generacija useljenika srpskog porekla živi danas u Švedskoj? Tri ili više!? Ako se opredelimo za šezdesete godine minulog veka, kao godine masovnijeg doseljavanja naših ljudi, onda se može reći da već stasava treća generacija useljenika, starosne dobi između deset i petnaest godina.
Prosečan predstavnik druge generacije, međutim, ima gimnazijsko obrazovanje, radije komunicira na švedskom nego na maternjem jeziku, tek se zaposlio ili traži posao, rado odlazi na koncerte pevača narodne ili zabavne muzike iz otadžbine kada gostuju ovde, ali ne i u srpske klubove, društva i udruženja. Stariji pripadnici druge generacije, oni u starosnoj dobi između 25 i 30 godina, a takvih je desetak hiljada u Švedskoj, već su krenuli u svet biznisa. Najuspešniji među njima su Goran Mirković, koji ima lanac prodavnica kompjutera i kompjuterske opreme ili Zoran Sekulić, koji se bavi biznisom u svetu mobilnih telefona.
Akademski obrazovani mladi ljudi srpskog porekla u Švedskoj govore tri-četiri svetska jezika i poseduju znanja koja mogu biti od koristi drugim ljudima. Jedan broj njih počeo je uspešno da se bavi naukom — kao lekar Svetlana Laić, koja se bavi istraživanjem na Karolinškom institutu. Njen projekat stipendira država sa sto hiljada kruna. Tu je i Velimir Ninković, koji je na Univerzitetu u Upsali, jednom od najstarijih univerziteta na svetu, odbranio doktorski rad. Na postdilomskim studijama su istoričar Dušan Topalović i elektroničar Aleksandar Filipovski. Stasali su i prvi književnici druge generacije: Danijel Pavlica skrenuo je pažnju na sebe već prvom knjigom, a Đorđe Žarković uspešnim prevodima nekoliko dela srpskih autora.
Među pripadnicima druge generacije uočljiva je želja za čvršćom vezom sa otadžbinom svojih roditelja. Prema jednom istraživanju koje je obavljeno među mladima, ilustracije radi, svaki od trideset ispitanika želi da zna maternji jezik i održava vezu sa kulturom naroda kojem pripada. Prema rezultatima ankete koji su bili osnova za utvrđivanje koncepcije časopisa “Dijaspora„, interesovanje za sva pitanja koja se tiču srpske kulture iskazalo je 35% ispitanika. Zatim je sledilo interesovanje za književnost (30%), religiju (15%), istoriju (12%) i sport (8%).
Oni koji su posrnuli, a pripadaju i prvoj i drugoj generaciji i(u)seljenika, često su na stranicama dnevne štampe.
Švedsko-srpski rečnik na globalnoj mreži
Elektronsko izdanje švedsko-srpskog rečnika objavljeno je u izdanju švedskog Zavoda za razvoj školstva na globalnoj mreži. Švedsko-srpski rečnik objavljen je na adresi http://lexin2.nada.kth.se/lexin/ i omogućuje posetiocima dvosmerno korištenje-praćenje sa švedskog na srpski ali i sa srpskog na švedski jezik. Na globalnoj mreži, inače, objavljeno je on-line 11 rječnika a među njima, uz srpski, i rečnici za druge južnoslovenske jezike.
Srpski pisci na švedskom jeziku
Koja dela i koji srpski pisci se mogu pročitati na švedskom jeziku?
To je pitanje koje često postavljaju useljenici srpskog porekla u ovoj zemlji. Jedan od razloga je to da, čitajući dela koja su već pročitali, ovog puta na švedskom, produbljuju poznavanje jezika zemlje u kojoj žive. Naravno, nije bez značaja ni to da se na ovaj način održava veza sa kulturom kojoj se izvorno pripada. “Dijaspora” se od početka odlučila da piše o knjigama srpskih pisaca na švedskom jeziku. Nastojimo da registrujemo pojavljivanje novih dela naših autora na švedskom, ali isto tako da tragamo za starim prevodima.
Tako je već u prvom broju časopis podsetio na to da se na švedskom jeziku nalaze antologijske priče srskih klasika: Laze Lazarevića, Stjepana Mitrova Ljubiše, Janka Veselinovića, Sime Matavulja. List je pisao i o prevodu Gorskog vijenca na švedski jezik i njegovom reprint izdanju. Da podsetimo, švedski jezik bio je među prva četiri strana jezika na kojem se pojavio Gorski vijenac. Bilo je to u okviru obeležavanja stogodišnjice rođenja vladike Rada.
Nastojeći da budemo u službi popularizacije knjige i da stojimo na usluzi ljubitelju dobre knjige, publikujemo rezultate, slobodno možemo reći, istraživanja o prisustvu knjiga srpskih autora na švedskom jeziku. Naše interesovanje za ovu temu pokazalo je, treba to istaći, da su švedski slavisti vrsni poznavaoci srpske književnosti. Potvrda za ovu tvrdnju nalazi se u činjenici da je šest od deset najznačajnijih proznih dela srpskih pisaca koja su publikovana u poslednjih stotinu godina objavljeno na švedskom jeziku: Derviš i smrt (Dervishen och doden), Seobe (Vandringar), Hazarskirečnik (Kazarisk uppslagsbok), Prokleta avlija (Helvetets forglrd),Na Drini ćuprija (Bron over Drina), Grobnica za Borisa Davidoviča(En grav for Boris Davidovitj).
Ne zaslužuje samo ovaj podatak isticanje. U maju 2003. Godine bilo je više od 80 dela 60 srpskih autora na švedskom jeziku. Jedan broj dela, posebno Ive Andrića i Danila Kiša, ali i dva romana Zvonimira Popovića, doživeo je više izdanja, ali i specijalna izdanja za čitaoce sa oštećenim vidom.
Interesovanje za srpsku književnost u Švedskoj ne prestaje. U maju je iz štampe izašla Tišmina zbirka poezije, a u tom mesecu u štampu je ušla jedna od knjiga Borislava Pekića, koji se u prevodu Đorđa Žarkovića pojavljuje na švedskom jeziku.
U pripremi baze podataka o srpskim piscima na švedskom jeziku koristili smo dva pouzdana izvora: LIBRIS, koji opslužuje univerzitetske biblioteke u Švedskoj, te BURK, koji opslužuje narodne i gradske biblioteke u ovoj zemlji. Naravno, koristili smo i dnevnu štampu u Švedskoj, kao i stare brojeve “Dijaspore”, na čijim stranicama su objavljivane vesti o novim knjigama srpskih autora na švedskom. Tako dobijene podatke časopis je prokontrolisao u razmeni pisama sa slavistima koji danas žive i rade u Švedskoj.“Dijaspora” je (na švedskom jeziku) prvi put objavila veći broj radova srpskih autora. Za ovu bazu podataka, međutim, izdvojili smo njih nekoliko — Dangu Radoja Domanovića,Pesmu o HristuJovana Dučića, romansiranu biografiju Marka Miljanova sa više primera iz njegove knjige Primjeri čojstva i junaštva, Kamenu uspavankuStevana Raičkovića, Pregled srpske kulture u poslednjih stotinugodina Dragana Lakićevića.
U ovom časopisu, na švedskom jeziku, čitalac je imao priliku da pročita prilog o pismenosti kod Srba i njihovom prvom bukvaru. Autor je poznati slavista Margareta Atios Sohlman. “Prvi srpski bukvar” vrednovan je na švedskom jeziku, što je izuzetno značajno. Ovo tim pre što se i u otadžbini o ovoj knjizi, za koju se saznalo tek pre nepunih stotinu godina, malo piše i govori. U vreme štampanja Bukvara inoka Save (16. vek) malo je koja evropska zemlja i kultura raspolagala sličnom knjigom. Za ovu knjigu nisu znali Vuk Stefanović Karadžić, a ni Savo Mrkalj. Prilozi srpskih autora koji su objavqeni u “Dijaspori”, a uključeni su u ovu bazu podataka, te prilog o Prvom srpskom bukvaru objavljeni su i u elektronskom izdanju časopisa.U svoju bazu podataka uključili smo i dva švedska pisca srpskog porekla — Zvonimira Popovića i Danijela Pavlicu, kao i izvanredno autobiografsko delo Nikole Tesle — Moja otkrića (Mina uppfiningar). Dva Popovićeva romana — Tamni vilajet (Morkiriket) I Bagrem miriše (Akacin viskar), doživela su po dva izdanja. Popovićev roman “Tamni vilajet” objavljen je kod izdavača “PaRo” iz Zemuna na srpskom jeziku u prevodu Dragoslave Lazić-Savić (Geteborg). Bagrem miriše izašao je i na danskom (Akacien hvisker) kod izdavača “RR” u prevodu Jete Francen. Knjiga Danila PavlicePrvagodina ili slike iz školske učionice (Forsta lret) ekranizovana je i doživela je više izdanja na STV.
Vladika Nikolaj je cvet mučeničke Srbije
Pod jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve i Njegove svetosti patrijarha Pavla nalazi se jedan broj pravoslavnih Šveđana. U švedskim pravoslavnim hramovima bogosluženja se vrše na švedskom jeziku a istovetna su sa bogosluženjima u srpskim pravoslavnim hramovima. Kod Borosa u mestu Bredared, na jugu Švedske, postoji pravoslavni manastir Sveta Trojica (Heliga Treenighetens Kloster). Nastojatelj je Šveđanin iguman Dorotej (Forsner) koji je kao mlad monah proveo sedam godina u manastirima Kaona i Lelić u Srbiji. Iguman Dorotej danas tečno govori srpski i ima veoma lep ćirilični rukopis, prevodi pravoslavne bogoslužbene tekstove na švedski i bavi se i umetničkim duborezom. O vremenu provedenom u Srbiji i o vladiki Nikolaju kao svetitelju, otac Dorotej je u izjavi za “Dijasporu” rekao:
— Srbija je dobra zemlja koja je natopljena mučeničkom krvlju. Iz te zemlje izniklo je stablo. Na tom stablu narodnom postoji više cvetova kao Sveti Sava, Sveti Simeon Mirotočivi, Vasilije Ostroški i još mnogi a u poslednja vremena je iznikao novi cvet — a to je vladika Nikolaj. Ne može sluga mnogo reći o gospodaru. Mi smo deca vladike Nikolaja i mi treba da primamo ono što je on propovedao.
U Leliću sam proveo dve godine. Za te dve godine, mnoga sam čuda doživeo i video boraveći uz mošti vladike Nikolaja.
Jedno dete začelo se van materice. Lekari u Valjevu su rekli da se mora obaviti abortus. Majka je došla u Lelić i mi smo, na njenu molbu, pročitali iscjeliteljsku molitvu kod moštiju. Majka je donela na ovaj svet dečaka koji je dobio ime Nikola i danas je pošao u osnovnu školu. Ili jedno drugo čudo. Jedna porodica u Leliću sedam godina nije imala dece. Kod moštiju svetog Nikolaja čudotvorca pročitana je molitva za roditelje koji nemaju decu. I tačno na taj dan kad je čitana molitva iz Trebnika dogodilo se začeće. To dete se, isto tako, zove Nikola i danas ima 6 godina.
Fond Rajko i Maj Đermanović
U Švedskoj, poslednjom voljom Rajka Đermanovića i njegove supruge Maj, 1977. godine utemeljen je fond koji danas raspolaže sa preko dva miliona kruna a namenjen je za stipendiranje studenata srpskog porekla.
Studente poreklom iz bivše Jugoslavije koji se žele usavršavati u Švedskoj — u ovoj zemlji čeka dva miliona kruna na koje mogu računati. Sredstva su obezbedili Rajko i Maj Đermanović. Prioritet prilikom dodele stipendije imaju studenti srpskog porekla a koji potiču sa Banije iz Like i sa Korduna. Prema poslednjoj volji Đermanovića na drugom su mjestu takođe Srbi iz drugih krajeva Jugoslavije i na trećem mestu studenti iz drugih naroda. Molbe se predaju Srpskoj akademiji nauka i umetnosti u Beogradu a konačnu odluku o dodeli stipendije donosi Švedska akademija nauka. Do danas iz ovog fonda koji je utemeljen daleke 1977. godine nije iskorištena ni jedna kruna.
Do “Dijaspore” je pre nekoliko meseci stigla suvoparna informacija kako “u Švedskoj postoji fond Đermanović za stipendiranjestudenata iz Jugoslavije„ i da “fond raspolaže ogromnom sumomnovca”. I naravno sugestija da to istražimo. U radnu beležnicu upisali smo prezime Đemanović, naravno, sa znakom pitanja. Podsetilo je to na novinarski zadatak od skoro pre tri decenije, kada je trebalo pripremiti biografiju Hercegovca Ivana Šćepića. Tada se uz ime i prezime raspolagalo i godinom rođenja čoveka. U kancelariji matičara, kod sveštenika, u selima gde se pretpostavljalo da je Šćepić živeo, međutim, dobivao se isti odgovor; “to je kao da tražite iglu u plastu sijena” (prezimena Šćepić skoro jedan vek nema u Hercegovini). Da li će u primeru Đemanović biti traženje igle u plastu sena?
Nadu da ćemo uspeti davala nam je naša reportaža “Soba bez knjiga slična je tijelu bez duše” koja je objavljena u jednom od prvih brojeva “Dijaspore” a u kojoj je zaljubljenik u knjige Neđeljko Radanović ispričao kako je čitajući knjigu o svom rodnom selu, ovdje u Švedskoj, saznao da tu živi i njegov nekadašnji komšija. Pronašao ga je za tridesetak sekundi — koliko je trajao razgovor sa službom informacija. Umesto službi informacija, javili smo se Poreskoj upravi, objasnili o čemu se radi i šta tražimo. U bazi podataka o stanovništvu, nažalost, nismo pronašli ni jedno prezime Đemanović. Ljubazna službenica pitala nas je i za prezimena koja bi mogla asocirati na Đemanović. Bezuspešno. Na kraju savetovala nas je da se obratimo gradskom arhivu u Stokholmu, odelenju za stanovništvo. I gle čuda. Umesto Đemanovića pronašli smo osnovne podatke o Rajku Đermanoviću: Rođen 23. novembra 1898.godine (Jugoslavija), umro 6. juna 1991. godine, udovac od 18. januara 1985.godine. Poslednja adresa na kojoj je živeo, Park jorgovana broj 1 (Surenparken 1, 133 35 Saltsöbaden) na periferiji Stokholma — zapravo je Starački dom. Od službenice Ekberg dobili samo kontakt telefon Staračkog doma i matični broj pokojnog Rajka Đermanovića.
Uskoro javili smo se Staračkom domu, predočili podatke koje smo dobili u Gradskom arhivu Stokholma i izrazili molbu da nam se pomogne. Pretpostavljali smo da je gospodin Đermanović, ukoliko je tačan podatak da postoji fond, to objasnio u svom testamentu. I tu u Staračkom domu naišli smo na razumevanje ali i objašnjenje da ćemo morati duže čekati tražene podatke — ali će stići na adresu časopisa koju smo ostavili na recepciji Staračkog doma. Biće to, rekoše nam, posle godišnjih odmora. I bilo je tako. U obećanom pismu iz Staračkog doma, u testamentu Đermanovića, zaista, piše kako je njihova poslednja volja da se utemelji “Fond Rajko i Maj Đermanović”. Odredili su i njegova pravila i zadužili izvršioce. U testamentu piše kako će se “sredstva prevashodno upotrebljavati za specijalizaciju jugoslovenskih državljana, muškaraca i žena koji dolaze u Švedsku na predlog Jugoslovenske akademije nauka i umetnosti u Zagrebu ili Srpske akademije nauka u Beogradu.
Prilikom izbora stipendista primenjivaće se sledeći kriteriji:
1. Srbi iz krajeva u Jugoslaviji poznati kao Banija, Kordun I Lika,
2. Srbi iz ostalih delova Jugoslavije,
3. Ostali državljani Jugoslavije.
Uporedo sa čekanjem testamenta nastavili smo prikupljati podatke za kompletiranje biografije Rajka Đermanovića. Ključni podatak stiže od Marka Milunovića koji nam je rekao da je Đermanović bio diplomata FNRJ i da se razišao sa komunistima. Pretpostavka da se, možda, bivši diplomata javio kao autor knjige o Jugoslaviji pokazala se tačnom. U Librisu — bazi podataka o svim knjigama koje se nalaze u švedskim bibliotekama pronalazimo među autorima Rajka Đermanovića i njegovu knjigu Sudbinski put Jugoslavije(Jugoslaviens ödesväg). Đermanović je rođen u Zagrebu, završio je pravni fakultet na univerzitetima u Zagrebu i Parizu, a u Parizu je doktorirao 1927. godine. Imao je advokatsku kancelariju u Beogradu i bio je generalni sekretar Samostalne demokratske stranke. Jedna je od ključnih ličnosti demokratske opozicije kraljevoj diktaturi između dva svetska rata. Drugi svetski rat proveo je u koncentracionim logorima u Nemačkoj. Nakon oslobođenja dolazi u Beograd i prihvata se da radi u diplomatiji nove Jugoslavije. Bio je socijal-demokrata po ubeđenju, nikad nije bio komunista mada je bio njihov ambasador u Norveškoj, Brazilu, Kanadi, Danskoj i Švedskoj. Nakon slučaja Đilas odbija da radi u diplomatiji i ponuđeno mjesto ambasadora u Japanu. Zatražio je i dobio politički azil u Švedskoj. Govorio je pet svetskih jezika. Radio je kao profesor na Univerzitetu u Stokholmu.
Đermanovići su testament napisali 1977. godine. U nekoliko navrata vraćali su se dokumentu koji je objašnjavao njihovu poslednju volju i dopunjavali ga. Za čitaoce “Dijaspore” i širu javnost može biti zanimljiva priča o familijarnoj kolekciji umetničkih dela poznatih srpskih slikara Milunovića, Aralice, Lubarde i drugih. O tome ćemo, verovatno, pisati u nekom od narednih brojeva “Dijaspore”.
Nije ovo bilo, ipak, “traženje igle u plastu sijena”. Nije zahvaljujući našoj upornosti, angažovanju velikog broja saradnika i čitalaca “Dijaspore”, ali i spremnosti švedskih službenika da nam izađu u susret. Ukoliko nisu mogli pružiti podatak koji smo tražili, savjetovali su nas na koja vrata trebamo pokucati. Upravo tome zahvaljujući uspeli smo pronaći dve fotografije blaženopočivšeg dobrotvora Rajka Đermanovića.
Uzgred i životna priča o Ivanu Šćepiću s početka reportaže nije ostala nerazjašnjena. Istina trebalo je potrošiti desetostruko više vremena i novca nego u pripremi ove reportaže.
Smatramo vrednim obelodavanje činjenice da postoji “Fond Rajko i Maj Đermanović”. Ništa manje nije vredan i podatak o knjizi Rajka Đermanovića. Određujući joj proročanski naslov Kobniput Jugoslavije autor se upustio u analizu totalitarnog komunistikog sistema vladavine i slutio njegov koban kraj u zemlji čijim narodima “nikad nije pružena pravična šansa da stvore demokratiju” kako je Đermanović zapisao u knjizi. To što Jugoslavija pa i neke institucije koje se spominju u poslednjoj volji Đermanovića ne postoje, ni u kom slučaju ne znači da se sredstva Fonda ne mogu koristiti. Zainteresovani studenti za specijalizaciju u Švedskoj, uz pomoć sredstava iz “Fonda Rajko i Maj Đermanović”, treba da se obrate Srpskoj akademiji nauka i umetnosti u Beogradu. Konačnu odluku o izboru stipendista, da ponovimo, donosi Akademija nauka Švedske.
Intervju: Lisbet Valin, Šef računovodstva Kraljevske akademije nauka u Stokholmu govori za Dijasporu o fondu “Rajko i Maj Đermanović”
Nema specijalnih uslova za dobijawe stipendije
Iz Đermanovićevog fonda je dodijeljivo pola miliona kruna.
Dijaspora: Koje uslove studenti treba da ispunjavaju da bi konkurisali za sredstva iz Fonda Rajko i Maj Đermanović?
Lisbet Valin: Uslovi proističu iz testamenta. Svrha fonda je da podrži naučnu razmjenu između Švedske i Jugoslavije. Prinos fonda će se prevashodno koristiti za dodjelu stipendija za naučni rad ili specijalizaciju jugoslovenskih državljana, muškaracai žena koji dolaze u Švedsku na prijedlog Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu ili Srpske akademije nauka u Beogradu. Prilikom izbora stipendista primjenjivati će se sljedeći redoslijed prioriteta:
1. Srbi iz krajeva u Jugoslaviji poznatih kao Banija, Kordun i Lika,
2. Srbi iz ostalih dijelova Jugoslavije,
3. Ostali državljani Jugoslavije,
4. Gore spomenuti redoslijed može se mimoići ako Kraljevska akademija lično poznaje kandidata iz Jugoslavije i smatra da njegovi ili njeni zapaženi uspjesi opravdavaju davanje prvenstva prilikom dodjele stipendije.
Dijaspora: Za koje se naučne oblasti može tražiti stipendija?
Lisbet Valin: Koliko se iz testamenta da sagledati, ne postavljaju se nikakvi dodatni uslovi u pogledu naučnih kvalifikacija. Testamentom se ne propisuju nikakve posebne naučne oblasti.
Dijaspora: Da li se stipendije dijele iz glavnice ili od kamata?
Lisbet Valin: Dodjeljiva sredstva čini zbir kamata i drugih prinosa, umanjen za iznos troškova upravljanja fondom — 90% dok se 10% svake godine izdvaja za kapital.
Dijaspora: Koliko stipendija godišnje se može podjeliti?
Lisbet Valin: Ne postoji tačno određen broj stipendija koje se daju svake godine.
Dijaspora: Kolika je prosječna stipendija danas u Švedskoj i s tim u vezi kolika se stiendija može očekivati iz fonda Đermanović (iznos na godišnjem nivou)?
Lisbet Valin: Ja, nažalost, ne mogu da odgovorim na to pitanje. Vrijednost stipendija koje mi dodijeljujemo mnogo varira od stipendije do stipendije i mislim da je to svugdje slučaj. Kad je Đermanovićev fond u pitanju, mogu reći da je kapital fondacije (uknjižena vrijednost) 2 229 808 kruna. Od toga: Nužni kapital (koji nije dodeljiv) iznosi 1 712 936 kruna. Slobodni kapital odnosno onaj dio iz kojeg se dodjeljuju stipendije iznosi 516 872 kruna. Toliko novca se nakupilo zato što već više godina nije bilo dodjele stipendija. Ako se računa s godišnjim prinosom od 3%, priliv dodjeljivih sredstava u fond bi iznosio oko 60.000 kruna godišnje. Na temelju sadašnjeg stanja bi se dalo zaključiti da bi se iz fonda svake godine mogle dodjeljivati velike sume novca, ali to nije tačno.
Pripremio: Aco Dragićević
(Prilozi objavljeni u “Dijaspori” br. 46 i 47-48)
U prelepom delu Stokholma, u neposrednoj blizini čuvenog Glibena, nalazi se hram posvešćen Svetom Savi. Crkva je osvećena 4. Februara 1990. godine. Parohija Sveti Sava, u okviru koje danas deluje istoimeni kulturni i duhovni centar i Kulturno društvo “Rastko”, osnovana je 15. juna 1973. godine. Fotografija je sa dopisnice koju je izdao časopis “Dijaspora”, s blagoslovom Njegovog Preosveštenstva episkopa Britansko-skandinavskog G. Dositeja.
Snimio Aco Dragićević, Stokholm, o Savindanu 2006. godine
Izvor: Časopis Društva “Sveti Sava” BRATSTVO X, Beograd, 2006, ČIGOJA štampa
Odabrao i priredio: Vojislav Ananić
Komentari (0)