Srbi u Moldaviji

Piše: Dr Ljubivoje Cerović

Srbi u srednjovekovnoj Moldaviji • Srbi u rusko-turskim ratovima u 18. veku na tlu Moldavije • Besarabija u 19. veku • Dositej Obradović u Moldaviji • Srbi u Besarabiji • Istaknuti učesnici Prvog srpskog ustanka u Besarabiji • Sima Milutinović Sarajlija u Kišinjevu • Puškin i Srbi u Besarabiji • Putešestvije Joakima Vujića po Besarabiji • U diplomatskoj službi Rusije, Srbije i Crne Gore • Moldavija u 20. veku

Na teritoriji Moldavije, koju je naša narodna poezija nazivala Bogdanskom ili Basarabinom Zemljom, Srbi se počinju da naseljavaju prvom polovinom 15. veka, na imanja moldavske vlastele. Supruge moldavskih vojvoda, iz roda Brankovićai druge srpske vlastele, podizale su crkve i manastire u Moldaviji, ali i darivale manastire u Srbiji. U ovoj pravoslavnoj i romanskoj zemlji, u srednjem veku živeli su i stvarali mnogi srpski kulturni i duhovni pregaoci. U vreme kada je teritorija Moldavije priključena Ruskom carstvu, posle propasti Prvog srpskog ustanka, u ovu zemlju naseljavaju se vojvode i znamenite ličnosti ustanka, bežeći ispred turske osvete. O Moldaviji su pisali srpski hroničari i putopisci, upoznavajući širu javnost o ovoj zemlji vrednih stanovnika, nepokolebljivih boraca za slobodu.

U novijoj istoriji, Srbi su se uključili u značajne događaje koji su izmenili ovu zemlju: Prvi svetski rat, Oktobarska revolucija i Drugi svetski rat. Zajednička borba zbližila je pripadnike moldavskog i srpskog naroda.

Srbi u srednjovekovnoj Moldaviji

Tokom proleća, od antičkog do srednjeg veka, preko pitome Moldavije, na putu od crnomorskih stepa u današnjoj Ukrajini, prema srednjoj i zapadnoj Evropi, prolazili su mnogi narodi, indoevropskog i mongolskog porekla. Od ranog srednjeg veka u Moldaviju, kao i čitavo podneblje Besarbije, naseljavalo je stanovništvo romanskog i slovenskog porekla.

Od 9. do 13. veka Moldavija se nalazila u sastavu Kijevske Rusije. U 10. veku stanovništvo Moldavije je primilo hrišćanstvo od vizantijskih propovednika. Na taj način Moldavci su se duhovno i kulturno razvijali u svetu pravoslavlja.

Od 10. do 13. veka Moldavija je bila izložena upadima mongolskih plemena, najpre Mađara, potom Pečenega i Kumana i konačno Tatara. U 14. veku Moldavcima je vlast nametnula Kraljevina Ugarska. Prvom polovinom 14. veka Moldavija se oslobodila tuđinske vlasti. Tada je vojvoda Basaraba, sa područja Arđeša u Vlaškoj, dvadesetih godina 14. veka ujedinio rumunske zemlje između Karpata i Dunava i postavio temelje Vlaškoj. Posle nekoliko pobeda nad Tatarima (1325-1328) proširio je teritoriju i na istok, severno od Dunava, između Pruta i Dnjestra. Od tada je ovo područje počelo da se naziva Besarabijom.

Posle Basarabe, vlast u Moldaviji ponovo uspostavlja Ugarska, da bi 1359. godine vojvoda Bogdanproterao Mađare, pa je Moldavija ostvarila samostalnost.

Drugom polovinom 14. i tokom 15. veka Moldavija je bila poprište na kojem je, preko Ugarske i Poljske, katolička crkva pokušavala da preobrati pravoslavno stanovništvo u katolike, u čemu nije imala uspeha.

Nastojanjima Poljske i Ugarske tokom 15. veka da potčine Moldaviju pridružila se i Turska. U borbi protiv stranih zavojevača, posebno Turaka, uzdigao se vojvoda Stefan Veliki (1457-1504). Posle pobede nad Turcima 1475. godine, učvrstio je svoju vlast u Moldaviji. U borbi protiv muhamedanstva i katoličanstva, sklopio je 1497. godine savez sa ruskim velikim knezom Ivanom III. Uspešno je odbio i napad Poljske 1497. godine. Poznato je da je vojvoda Stefan Veliki darovao srpski manastir Hopovo na Fruškoj gori.

Prve informacije o Moldaviji u srpskim tekstovima pominju se u “Žitiju Stefana Lazarevića”, koje je 1435. godine napisao Konstantin Filozof. I u drugim srpskim srednjovekovnim spisima Moldavci se pominju kao Basarabi i Karabogdanci, a njihova zemlja kao Basarabina zemlja, Moldavska zemlja, Bogdanska zemlja, Karabogdanska itd. U srpskim narodnim pesmama kao što je “Dioba Jakšića”, pominje se Karabogdanska.

U prvoj polovini 17. veka Ivan Gundulić u “Osmanu” opisuje Hotinsku bitku koja se odigrala na Dnjestru u Basarabiji 1621. godine, između Poljaka i Turaka i tu govori i o Bogdancima i o njihovoj zemlji Bogdaniji.

U vreme vladavine Petra IV Rareša (1526-1538. i 1541-1546) Moldavija je doživela nekoliko poraza od Turske. Posle upada sultana Sulejmana Veličanstvenog 1538. godine, počelo je mešanje Turske i u unutrašnje poslove Moldavije. Ono je pojačano tokom 17. i u 18. veku, što je dovelo do političkog i privrednog zaostajanja Moldavije.

Supruga Petra IV Rareša, “Gospožda Jelena”, kćerka poslednjeg srpskog despota od roda Brankovića – Jovana, bila je veliki mecena kulture u Moldaviji. U Botošanu je sagradila dve crkve. U jednoj od njih stoji natpis “Jelena despotovna, gospožda Petra vojvode, dšti Joana despota”. Jednu crkvu je podigla i u Sučavi.

Brankovići, poslednja srednjovekovna vladarska porodica u Srbiji, potiču iz vremena Nemanjića. Najviši domet postigao je despot Đurađ Branković, čiji je unuk bio despot Jovan Branković.

Jelena Branković je pomagala suprugu i u diplomatskoj korespondenciji. O tome svedoči beleška moldavskog pisca Grigora Urekea, koji je drugom polovinom tridesetih godina 16. veka zabeležio: “Petar Rareš dogovori se sa svojom ženom Jelenom da sultanu Sulejmanu, turskom caru, pošalje pismo sa velikim molbama da bi se sažalio na njega i oprostio mu savijajući glavu pod carevu sablju i da bi poslao pismo Janošu (Zapolji) mađarskom kralju, kako bi mu ovaj dozvolio da napusti zemlju i ode u Carigrad i služi na carevoj Porti. I pošto je Jelena znala srpska slova, ona napisa pismo caru, sa mnogo srdžbi i žalbi.”

Ubrzo je Turska slomila otpor Moldavije; 1538. nametnula svoju vlast i priključila južni deo Besarabije. Petar IV Rareš postao je kroz tri godine ponovo vojvoda Moldavije, ali kao turski vazal.

Igumanu manastira Neamc, Makariju Srbinu, koji je kasnije postao episkop Romanske eparhije, Petar IV Rareš je naložio da napiše “Hroniku Moldavije”, koja je obuhvatala prošlost ove zemlje od Stefana Velikog do njegovog vremena. Makarijevu “Hroniku” nastavili su da pišu njegovi učenici Eftimije i Azarije.

Obaveštenje o srpskoj istoriji pružaju tri hronike Moldavije, koje su, u razna vremena, napisali Grigore Ureke, Miron Kostin i Jon Nekulče.

Vredna pomena je i “Srpsko-moldavska hronika” iz 17. veka, koja se bavi istorijom i drugih balkanskih naroda.

Zabeleženo je da su telesnu gardu Petra IV Rareša činili Srbi.

Kćerka Petra IV Rareša i Jelene, Roksanda, supruga moldavskog vojvode Aleksandra IV Lupušnjana (1552-1561. i 1563-1568), darivala je 1567. godine manastir Mileševu, “u kome počiva telo svetoga Save”. Njenom zaslugom, na Moldavskom dvoru su prihvaćeni potomci Stefana Vukića Kosače, hercega od svetog Save. Prihvatila je “tri baratijenca i dvije sestre”, kako stoji u pismu Dubrovčanima 1566. godine koje je napisao Dragomir Srbin. Bili su to: Georgije, Pavle, Stefan, Katarina i Marija. Oni su sa Roksandom bili u rodbinskim vezama preko porodice Jakšića.

Ime slavnog roda Brankovića koristili su i pojedini avanturisti. Tako je neki Jakoviz Irakliona na Kritu, uspeo da ubedi vojvodu Aleksandra i Rokandu da je potomak Brankovića, odnosno rođak Roksandin. Kao potvrdu o njegovom visokom despotskom poreklu koristio je diplomu koju mu je dodelio car Svete Rimske Imperije Karlo V, u kojoj je stajalo da je naslednik loze Brankovića – Jakov despot i markiz Parosa i Naksosa. Uspeo je prevarom da se čak domogne vojvodskog moldavskog prestola i da vlada dve godine.

Aleksandrua Lupušnjana je na vojvodskom prestolu 1568. godine nasledio njegov i Roksandin sin Bogdan, koji je vojvoda Moldavije bio do 1572. godine.

Druga polovina 16. veka u istoriji rumunskih zemalja bila je obeležena borbom vlaških i moldavskih vojvoda za zbacivanje turske vladavine. To je naročito došlo do izražaja za vreme vladavine vojvode Mihaja Hrabrog (1593-1601). Posle nekoliko izvojevanih pobeda nad Turcima, oslobodio je Vlašku, a zatim osvojio Moldaviju i Erdelj i prvi put u istoriji 1600. godine ujedinio sve tri rumunske zemlje.

U vojsci Mihaja Hrabrog nalazili su se i Srbi. Prema izvorima koji potiču od Mihajevog letopisa Nemca Baltazara Valtera, prekodunavski Srbi su poslali “knezu Mihaju” delegaciju sa predlogom da mu se pridruže, navodeći da se u šumama oko Kladova nalazi oko deset hiljada Srba, spremnih da stupe u akciju. Po navodima kardinala Malaspine, u vojsci Mihaja nalazili su se pored Rumuna, Mađara i Srbi.

Među komandantima vojvode Mihaja pominje se i župan Srbin Nikola, “komandant znatnog odreda konjice”, koji se istakao u nekoliko bitaka. Srpski vojvoda Deli Marko u bitkama za ujedinjenje rumunskih zemalja predvodio je odred od hiljadu konjanika. U vreme Tridesetogodišnjeg rata stao je na stranu erdeljskog kneza Gabora Betlena. U nameri da ostvari uticaj u Moldaviji, Betlen je pokušao da za njenog vojvodu nametne Deli Marka. Zapaženo mesto u rumunskoj oslobodilačkoj vojsci imao je i Srbin Đorđe Slankamenac. Sa svojih dve hilijade vojnika kao krajovski ban učestvovao je na strani Mihaja Hrabrog u nekoliko bitaka.

U vojsci Mihaja Hrabrog veliku slavu stekao je legendarni srpski junak Starina Novak, kojega Rumuni slave i kao Baba Novak. Poznat je i u bugarskoj narodnoj tradiciji. Ovog srpskog kapetana iz vojske Mihaja Hrabrog, slavni rumunski istoričar i osvedočeni prijatelj srpskog naroda, Nikolae Jorga okarakterisao je kao “junaka iz poetske legende”. Rodom iz Poreča, sa nekoliko hiljada svojih hajduka, među kojima su bili Srbi, Vlasi i Bugari, vodio je bitke protiv Turaka po Srbiji i u Bugarskoj, da bi 1595. godine prišao Mihaju Hrabrom. Od tada pa sve do svoje mučeničke smrti 1601. godine učestvovao je u više bitaka, koje je Mihaj Hrabri vodio na područjima Vlaške, Moldavije i Erdelja.

Posle pogibije vojvode Mihaja Hrabrog, u Vlaškoj i Moldaviji je ponovo uspostavljena turska vlast. Turska je opet počela da postavlja vlaške i moldavske vojvode. Uprkos tome, u rumunskim zemljama jačao je antiotomanski pokret i postojala snažna želja za nacionalnim oslobođenjem. Oličenje te borbe u Moldaviji je bio vojvoda Vasile Lupu(1634-1653), koji je uspeo da slomi moć bojara i ojača vojvodsku vlast. U sukobima sa Rusijom, učvrstio je međunarodni položaj Moldavije. U njegovo vreme došlo je do procvata kulture. Vojvoda Lupu je bio ktitor i srpskih pravoslavnih manastira. U njegovim poveljama pominju se manastiri Lepavina u Slavoniji, Mileševo u Srbiji i Trebinje u Hercegovini. Za vreme vladavine Vasile Lupua, uz pomoć Kijevske duhovne akademije, 1640. godine u Sečavi je otvorena Slavjano-grčka akademija, i naredne godine podignuta i tipografija.

Naseljavanje Srba u Moldaviju počinje prvom polovinom 15. veka. Prvo srpsko naselje u Moldaviji – Srbi, pominje se 1423. godine. Nalazilo se na reci Rebričea. Srpsko naselje Selište na reci Prutu pominje se 1489. godine.

Podatke o Srbima u 16. i 17. veku daju strani putopisci. Rajhersdorf, Nemac iz Saksonije, opisujući Moldaviju 1541. godine, navodi da u ovom vojvodstvu žive i Srbi. Poljak Strihovski1575. godine piše da Srbi žive u Besarabiji, istočnoj provinciji Moldavije. Putopisac Krekvic, iz Transilvanije, 1685. godine navodi da Srbi žive u Moldaviji “od starina”.

Petar, vojvoda Moldavije, 1588. godine, uz angažovanje bojara Šepteličija, naseljava Srbe na područje nazvano Fontana Kapelnei. Godine 1598. zabeleženo je da srpsko stanovništvo živi u naselju Srbi, u regionu Sučave.

Vojvoda Jeremija Movila, u povelji iz 1603. godine, navodi i Srbe među stanovnicima koji su naseljavali Moldaviju. Živeli su na području manastira Pobrata u naselju Veleni u oblasti Kigečija. Iste godine Srbi se pominju u naselju Srbeni kraj Brlada. Selo Srbi pominje se 1603. godine u distriktu Tutova. Srbi se pominju 1623. kao stanovnici Balošeštija. Sela Srbešti i Gradina nalazila su se u oblasti Roman na reci Seretu. Naselje Srbi nalazilo se u distriktu Kovurlui. Selo Srbi pominje se u distriktu Tekuči 1734. godine. U oblasti Bakau bila su dva naselja sa nazivom Srbi, a jedno Srbilor. U oblasti Sučave pominjalo se više naselja pod nazivom Srbi. Godine 1786. nekoliko sela u distriktima Dorohoj i Neamc nosilo je nazive Srbi. U 17. i 18. veku Srbi su živeli u naselju Habašešti u blizini Jaša.

Srbi u rusko-turskim ratovima u 18. veku na tlu Moldavije

Osamnaesti vek bio je obeležen rusko-turskim ratovima, kojima je bilo zahvaćeno i područje Besarabije.

Prvi u nizu rusko-turskih ratova dogodio se 1710-1711. godine. Tada je izveden čuveni Prutski pohod armije cara Petra Velikog, kada je zajedno sa vojskom moldavskog vojvode Kantemirasa područja Moldavije trebalo da bude proterana turska vojska. Međutim, ratne operacije se nisu završile uspešno po Rusiju i Moldaviju.

U ratu od 1735. do 1739. godine, kada je Turska poražena, Rusija je dobila proširenje na severni deo Besarabije.

Žestoke borbe vođene su između Rusije i turske na teritoriji Besarabije u ratu od 1768. do 1774. godine. Posle rata koji je okončan mirom u Kučuk – Kajnardžiju, Rusija je dobila protektorat nad rumunskim kneževinama Vlaškom i Moldavijom, u čijem se sastavu nalazila i Besarabija.

Rat vođen od 1788. do 1791. godine doneo je novo proširenje Rusije na račun Turske na današnjem tlu Moldavije. Tada su Ruskom carstvu pripojene teritorije istočno od Dnjestra, u Pridnjestrovlju, sa gradovima: Tiraspoljem, Grigoriopoljem, Slobozijom, Dubosarijem i dr.

U ratovima vođenim protiv Turske u 18. veku, posebno su se isticali dva Srbina. Prvi je bio grof Sava Vladisavljević Raguzinski, a drugi general ruske carske vojske Petar Popović Tekelija.

U vreme neposredno posle Velikog rata (1683-1699), kada su Turci proterani iz većeg dela Panonske nizije, pojačao se oslobodilački pokret u Moldaviji. U nastojanjima da protera Turke, moldavski vojvoda Dimitrije Kantemir je stupio u savez sa ruskim carem Petrom Velikim, koji je bio usmeren oslobođenju Moldavije od Turske. U pripremama za zajedničko dejstvo Rusa i Moldavaca protiv Turaka 1710. godine značajnu ulogu imao je savetnik cara Petra Velikog, Sava Vladisavljević grof Raguzinski.

Grof Sava Vladisavljević Raguzinski (1664-1738), carski savetnik, političar, diplomata, putopisac, poliglota, jedan od najbogatijih ljudi u Ruskom carstvu, najviše se nalazio u službi cara Petra Velikog.

Poticao je iz ugledne srpske vlastelinske porodice Vladisavljevića, čiji članovi su od davnina živeli u okolini Gacka. Početkom 17. veka pod pritiskom begova Čengićaizbegli su iz zavičaja. Savini preci su se iselili u Dubrovnik, dok se deo njih nastanio u Crnoj Gori, Boki Kotorskoj i u Trebinju.

Sava, sin kneza Luke Vladisavljevića iz Gackog, školovao se u Dubrovniku, a krajem veka otišao je u Carigrad. Ovde ga je zapazio ruski poslanik, sa kojim je sarađivao. Na njegovu preporuku, 1703. godine stupio je u službu ruskog cara Petra Velikog. Znalac više jezika (ruski, turski, italijanski, latinski i grčki), širokog obrazovanja i visoke lične kulture, sa diplomatskim iskustvom, postao je savetnik ruskog cara. Po njegovom zahtevu, odlazio je u diplomatske misije u Carigrad, na Portu. Za zasluge je dobio i dvorac trgovačke koncesije u Azovu u Ukrajini. U bici kod Polave, kada je Rusija porazila Švedsku, čiju je vojsku predvodio kralj Karlo XII, Vladisavljević je rukovodio čitavom intendaturom ruske armije.

Za izvanredne zasluge car Petar Veliki dodelio mu je 1710. godine titulu dvorskog savetnika za pitanja pravoslavnog Istoka. Pored zasluga za sklapanje saveza ruskog cara sa moldavskim vojvodom Dimitrijem Kantemirom 1710. godine, posredovao je u organizovanju ustanka crnogorskih i hercegovačkih plemena.

U periodu između 1716. i 1722. godine, boravio je u Veneciji i Dubrovniku. Želeo je da na svom imanju podigne pravoslavnu crkvu u Dubrovniku, ali mu to nije bilo dozvoljeno. Zbog toga je podigao crkvu u Topli, pokraj Herceg Novog.

Od cara Petra Velikog dobio je odgovoran i složen diplomatski zadatak da sa rimskim papom zaključi Konkordat o uređenju pitanja vezanih za položaj katoličke crkve u Rusiji. Međutim, smrt pape Klimenta XI onemogućila je da se ovaj projekat ostvari. U Veneciji je dobio titulu patricija.

Posle smrti Petra Velikog 1725. godine carica Katarina I ga je imenovala za ambasadora u Kini, sa zadatkom da razreši pitanje granice između ove dve velike imperije. Pregovore je vodio sa carem u Pekingu, a razgraničavanje je vršeno na terenu. Rezultat ovih pregovora bilo je sklapanje Burinskog ugovora, kojim je tokom naredna dva veka obezbeđen mir na ovoj dugoj granici. Po nalogu Ruskog dvora, Sava Vladisavljević je na kineskoj granici podigao više gradova, utvrđenja i graničnih postaja. Tako je 1727. godine osnovao grad Trojickosavski i podigao crkvu, posvećenu Svetom Savi. Posle toga se vratio u Moskvu 1728. godine.

Po povratku iz Kine dobio je visoka ruska priznanja. Pored Ordena Aleksandra Nevskog, poklonjen mu je dvorac u Petrogradu i tri imanja. Napisao je veći broj radova, među kojima se isticao opis putovanja u Kinu. Još je tada zaključio: “Sa Kinom ne bi trebalo ulaziti u rat, ako ne postoje krupni razlozi”.

Pred smrt darovao je manastire u Herceg Novom i Žitomisliću, kao i crkvu u Topli.

Pored brojnih zasluga za svoj narod, Vladisavljević je prvi na Ruskom dvoru postavio srpsko pitanje, kao glavni problem Balkana.

Sava Vladisavljević Raguzinski je umro 1738. godine, u vreme vladavine carice Ane Ivanovne. Sahranjen je u Blagoveštenskoj crkvi Aleksandra Nevskog u Petrogradu, među članovima carske porodice.

Neposredno uoči izbijanja sukoba rusko-moldavskih snaga sa Turskom, grof Vladisavljević je dobio zadatak da “obezbedi civilnu stranu rata”. U ime ruskog cara vodio je pregovore sa moldavskom stranom. O tome govori moldavski hroničar Jon Nekulče, koji za grofa Vladisavljević kaže da je “carev ministar, kojeg smatraju boljarom velikog značaja, koji zna više jezika”. Sava Vladisavljević je imao ovlašćenje da svakom moldavskom pukovniku isplati 100, podoficiru 30, zastavniku i intendantu 10, a vojniku pet rubalja. Ujedno je redigovao ugovor između ruskog cara Petra Velikog Romanova i moldavskog kneza Dimitrija Kantemira. Ovaj rat okončan je 1711. godine posle Prutskog pohoda Ruske vojske, porazom saveznika.

Posle poraza u ratu sa Turcima 1711. godine, Kantemir sa 11.000 Moldavaca prelazi u Rusiju, dobivši titulu kneza, prostrana imanja u Ukrajini i doživotnu penziju. Pisao je istorijske radove, među kojima veliku vrednost ima “Hronika starodrevnosti romano-moldavsko-vlaške”, zatim “Istorijsko, geografsko i političko opisanije Moldavije”, na moldavskom jeziku, kao i “Istorija nastanka i pada Otomanske imperije”. Bio je jedan od prvih istoričara koji su predvideli neminovni pad Turske imperije. U Rusiji je video veliku silu koja će Moldaviju osloboditi od turskog ropstva.

Izgubivši poverenje u rumunske vladare, Porta je počela na vlaški i moldavski presto da dovodi “fanariote” više od jednog veka. Fanarioti su bili pripadnici uglednih grčkih porodica u carigradskom kvartu Fanar, na Zlatnom rogu. Oni su bili veoma uticajni kod Porte, posebno u odnosu na pravoslavno stanovništvo Turskog carstva. Više od jednog veka – sve do 1821. godine bili su izborni kneževi Vlaške i Moldavije.

U stvari, Turska je suočena sa opasnošću gubitka rumunskih zemalja, odlučila da obezbedi kontrolu nad privrednim i političkim životom ovih zemalja. Zato je ustanovljenje finariotskog režima bio odgovor Porte na afirmaciju borbe rumunskih zemalja za nacionalno oslobođenje. Porti je bila potrebna verna uprava ne samo za odražavanje i poslušnosti Moldavije i Vlaške, već i za sistematskiju eksploataciju njihovih izvora, u vreme kada povećanje troškova i izdržavanje osmanlijske vojske i administracije više nije bilo moguće podmirivati novim osvajanjima. Ustanovljen da bi držao u pokornosti Moldaviju i Vlašku, fanariotski režim je znatno ograničio i njihovu autonomiju.

U ruskoj vojsci drugom polovinom 18. veka posebno se isticao general Petar Tekelija.

Petar Tekelija (1720-1792), ruski carski general, potomak je aradske vlastelinske porodice, čiji je rodonačelnik Jovan Popović Tekelija bio junak bitke kod Sente i prvi zapovednik Pomoriške granice. Pošto je stekao ratno iskustvo na zapadnoevropskim bojištima, prešao je u Rusiju. Kao komandant Srpskog husarskog puka i ruskih carskih korpusa, proslavio se u bitkama od Zapadne Evrope do Kavkaza. Ratovao je u Basarabiji. Njegova vojnička karijera bila je duga gotovo pola veka – od 1747. godine kada je pomoriške graničare doveo u Rusiju, do smrti u poslednjoj deceniji 18. veka.

U službi Ruskog carskog dvora, odlazio je u Pomorišje da ubeđuje Srbe da pređu u jednovernu slovensku zemlju. Nepokolebljivo se na čelu srpskih husara borio protiv Prusa u Sedmogodišnjem ratu, intervenisao je u Poljskoj, ratovao protiv Turaka u Besarabiji.

Uočavajući, pored vojničkih, i diplomatske kvalitete Petra Tekelije, carica Katarina II mu je poverila težak zadatak da razvojači Zaporošku Seču. Došavši u centralno utvrđenje Seč, Tekelija je pročitao kozačkim starešinama Manifest o ukidanju Zaporoške Seče. Prvobitno jedinstveno negodovanje Kozaka pretvorilo se u međusobne podele, da bi se, na kraju, pomirili sa sudbinom. Tekelija je, zahvaljujući svom bogatom vojnodiplomatskom iskustvu, uspeo da razvojači Zaporošku Seču “bez prolivanja i jedne kapi krvi”. Ovo je utrlo put organizovanoj državnoj kolonizaciji i uspostavljanju carske vlasti na ovom nemirnom području.

U znak priznanja dobio je više odlikovanja, među kojima Orden Aleksandra Nevskog, kao i komandu nad armijom koja je imala zadatak da štiti državne granice prema Crnom moru.

U novom rusko-turskom ratu 1788. godine Tekelija je komandovao Kavkaskim korpusom. Posle nesrećnog pada s konja, vojna karijera Petra Tekelije je bila završena. Umro je 1792. godine na svom imanju u Novom Mirgorodu.

Petar Tekelija se proslavio u ratovima protiv Turske i u Besarabiji. U rusko-turskom ratu (1768-1774) Srpski husarski puk, sa Petrom Tekelijom na čelu, odneo je pobedu kod Hotina 1768. godine. Nove pobede srpski husari su odneli kod Fokšana u Moldaviji i Braile na Dunavu. Posle bitke kod Rjabaja Mogile, u kojoj se Tekelija istakao, glavnokomandujući Rjumancev, u raportu carici, posebno ističe njegov doprinos pobedi. Za zasluge u bici kod Kagula, u južnoj Besarabiji 1770. godine unapređen je u čin general-majora.

Besarabija u 19. veku

Bukureštanskim mirom, koji je usledio posle rusko-turskog rata (1806-1812), Rusija je dobila čitavu teritoriju Besarabije u kojoj se nalazila današnja Moldavija. Ovo priključenje Besarabije Rusiji značilo je da je ova imperija izbila na obale Dunava i Pruta. To je imalo veliki vojno-politički i strateški značaj, u skladu sa nastojanjima Ruskog dvora da postane dominantan vojno-politički činilac na karpatsko-balkanskom prostoru, gde su u velikoj većini živeli pravoslavni narodi. U tom smislu bili su dalji potezi diplomatije Rusije, koja je posle Bečkog kongresa predstavljala vodeću evropsku silu. U tom kontekstu je bilo i nastojanje i delovanje Heterije, čije se sedište nalazilo u Odesi, a predvodnici ovog panhelenističkog pokreta bili su Grci, koji su zauzimali visoka mesta u ruskoj diplomatiji i u vojnoj hijerarhiji.

U nastojanjima Rusije da ovlada Balkanskim poluostrvom i izbije na Sredozemlje, značajno mesto imao je Krimski rat (1853-1856). Otpočeo kao rusko-turski sukob, ubrzo je dobio evropsko obeležje, jer su se u njega umešale i evropske sile (Francuska, Austrija i Sardinija) u nastojanjima da spreče prodor Rusije prema Sredozemlju. Pariskim mirom, Rusija je izgubila južni deo Besarabije, odnosno izlaze na Dunav i Crno more, koji su pripadali Rumuniji.

Rusko-turski rat i Berlinski kongres 1878. godine ponovo su se ticali i Besarabije, odnosno Moldavije. U nastojanjima da postane odlučujući vojni i politički činilac na Balkanu, Rusija je Sanstefanskim mirom 1878. godine stvorila Veliku Bugarsku, što bi joj osiguralo izlazak na Sredozemlje i odlučujuću poziciju na Balkanu. Evropske sile, u nastojanjima da ovo spreče, organizovale su Berlinski kongres 1878. godine. Na taj način balkanske zemlje došle su u interesnu sferu Austrougarske. Rusija je dobila južni deo Besarabije, pa se ova teritorija ponovo u celini našla u sastavu Rusije. Na taj način Besarabija je dobila izuzetan strateški položaj u Ruskoj imperiji, koja se nije odricala ambicije da bude presudan činilac na Balkanskom poluostrvu. To je bio razlog da Besarabija bude predmet posebne brige Rusije, kako sa strateškog, tako i sa privrednog aspekta, kao jedan od razvijenijih delova Ruskog carstva.

Dositej Obradović u Moldaviji

Od 1781. do 1782. godine u Moldaviji je boravio Dositej Obradović, književnik, filozof, pedagog i narodni prosvetitelj. Najistaknutija ličnost doba prosvetiteljstva i racionalizma u nas, svojim stvaralaštvom u potpunosti je izrazio sukobe između shvatanja starog i novog doba, nastalih sredinom 18. veka. Prosvetiteljski pokret 18. veka u čijem je stvaranju učestvovao i Dositej odigrao je značajnu ulogu u oslobađanju čoveka od neprikosnovenih dogmi feudalizma.

Posle boravka na grčkom ostrvu Hiosu i u Carigradu, Dositej je lađom, deltom Dunava, dospeo u Galac, moldavsku luku na ovoj velikoj reci. Tamo se predstavio “mladom gospodinu” iz poznate moldavske porodice Balsa. Po njegovoj preporuci Dositej je otišao u Fokšan. Tamo ga je prijateljski primio “spatar” Teodor Balsa. Posle kraćeg boravka u ovom gradu, Dositej je otišao u Jaš, glavni grad Moldavije. Došao je u dom Georgije Balse, “velikog principatorskog vestijarija”. Ovde je francuskom jeziku podučavao sinovca moldavskog arhiepiskopa Gavrila Kalikamija. Od njega je Dositej “dobru plaću imao”.

U proleće 1782. godine prešao je u grad Roman, kod episkopa Leona Ciuke. O ovome je napisao: “Kako sam ovde ono blaženo proleće i leto proveo, opisati nije mi vozmožno. K jeseni polaze trgovci za Lajpsik, a ja imam blizu trista dukata. Evo, dakle, ono što želajemo vreme za Germaniju i dalje. Sovjetuju me moji dobri prijatelji da ostanem jošt godinu dana i da stečem više. Ne, nipošto, jer se bojim da se ne usladim u novce, i u spokojstvo, pak ostah tu do groba.”

Dositej je u jesen 1782. godine napustio Moldaviju. Na molbu Leona Ciuke, episkopa iz Romana, u Haleu je primio “u nadzirateljstvo njegova dva mladića Aleksandra Ciuku, sinovca njegova i Gerasima, dijakona, koje je pre mene tamo slao”. Našao ih je u Haleu, gde su studirali. Ovde je skinuo svešteničku odobru i zauvek obukao građansko odelo. Ovaj prelomni trenutak u svom životu, opisao je ovim rečima: “Ovde se preobučem u svetske grešne haljine, kao i ostali ljudi čelovečskoga čina, dam se zapisati u katalog universiteta i pođem slušati filosofiju, estetiku i naturalnu teologiju.”

Boravak u Moldaviji ostavio je snažan utisak na Dositeja. To je izrazio u pismu Haralampiju Mamuli, svešteniku u Trstu, koje mu je uputio iz Lajpciga, aprila 1783. godine. U njemu je posebno istakao da je na njega nezaboravni utisak ostavilo “veliko stvaranje blagovordnih boljara moldavskih za vospitanje i nauku njihove dece: ne ima sad mladić u Jašu, koji ne zna, osim svog jezika, jelinski i francuski, mnogi latinski i talijanski”. Neprocenjive zasluge za ovo, nastavlja Dositej, pripadaju episkopu romanskom Ciuki, čiju ljubav prema nauci i domovini “nije moguće dovoljno opisati”. Ovaj znalac više jezika, utemeljivač bogate biblioteke u Romanu, koju je stvorio o svom trošku, prevodilac sa francuskog i grčkog jezika na moldavski, zadužio je kulturu svoje zemlje.

Kada je iz Moldavije dospeo u Lajpcig, Dositej je 1783. godine štampao “prvu čast” svog znamenitog dela “Život i priključenija”.

Od svih dela, od kojih su mnoga značila prekretnicu u istorijskom razvoju srpske književnosti i predstavljaju visoke domete u literarnom pogledu, ovo autobiografsko delo predstavlja njegov najzreliji spis. Na zanimljiv i pristupačan način, ukazivao je na primer vlastitog fizičkog i duhovnog sazrevanja.

Ocenjujući “Život i priključenija” Dositej Obradović, istoričar književnosti Borivoje Marinković je naglasio: “Želeći da pričom o sebi i svom životu utiče vaspitno, pre svega na mlade generacije, koje su tek ulazile u prostore obasjane najnovijim ljudskim dostignućima, stvarao je literaturu blisku legendama starozavetnih proroka. Krećući se u granicama tipičnog pedagoškog romana 18. stoleća, koji u procesu sticanja životnih iskustava ima zadatak da izvrši minucioznu analizu individualnog formiranja, Dositej je na vlastitom primeru, po obrascima velikih pisaca, izneo psihološki problem lične transformacije od beslovesnog stvorenja do visoko obrazovanog intelektualca”.

Srbi u Besarabiji

Posle propasti Prvog srpskog ustanka, vožd Karađorđe Petrović sa vođstvom ustanka prešao je Savu i stupio na tlo Austrije septembra 1813. godine. Ovde ga je dočekao Austrijski general Crvenka i pod stražom otpratio do manastira Fenek u blizini Zemuna. Sa Karađorđem su došli Jakov Nenadović, Mladen Milovanović, Sima Marković, Luka Lazarević, Pavle Cukić i drugi. Oni su prebačeni u Varadinsku tvrđavu. Deo vojvoda prebačen je u Aradsku tvrđavu. O ovome u knjizi “Život i dela velikog Đorđa Petrovićavrhovnog vožda, oslobodioca i vladara Srbije i život njegovih vojvoda i junaka” govori Konstantin Nenadović.

Karađorđe je decembra 1813. godine poslao arhimandrita Spiridona Filipovića, ruskog predstavnika u Srbiji, u Ruski logor na Rajni, gde se nalazio car Aleksandar I sa molbom da ishoduje kod austrijskog cara da se odsele u Rusiju. Međutim, Bečki dvor je obavestio vođstvo ustanka da će biti upućeni u Štajersku. Austrijanci su u Grac sproveli Karađorđa i njegovog starijeg sina Aleksu. Srpske vojvode takođe su raspoređene po Štajerskoj. Porodice su im ostale da žive u Novom Sadu.

Konačno, juna 1814. godine, Karađorđe je dobio pasoš za Rusiju. Iz Štajerske vojvode su najpre došle u Novi Sad po porodice. Karađorđe i vojvode su sa porodicama 17. septembra 1814. godine krenule iz Novog Sada, preko Temišvara i Erdelja za Rusiju. U besarabijski grad Hotin stigli su 26. oktobra 1814. godine. Ovde su dobili smeštaj i izdržavanje. Karađorđe je dobio 1.000 carskih dukata godišnje, Mladen Milovanović i Jakov Nenadovićpo 500, a ostale vojvode 400, 300 i manje dukata. Karađorđu i vojvodama se pridružio i vođ bune u Srbiji 1814. godine Hadži Prodan Gligorijević.

Januara 1815. godine u Hotinu je Karađorđe održao sastanak sa vojvodama, na kojem su naznačeni dalji potezi vođstva ustanka u odnosu na zaštitu srpskog stanovništva u Turskoj.

U Hotinu su se srpske vojvode “dogovorile da načine molbu caru Aleksandru, u kojoj će opisati svirepstva turska, koja se tad u Srbiji zbivaju, i zamole ga da pomiluje srpski narod u Srbiji, koji je žrtva Bukureštanskog mira. I ako ništa drugo, u tadašnjim teškim po Rusiju okolnostima učiniti – bolje – ne može, bar da pišu sultanu da prestanu paše od seče i nabijanja na kolja Srba”.

Molbu su Karađorđe i vojvode ruskom caru Aleksandru I poslali u Pariz, po Mladenu Milovanoviću.

Ubrzo je u Hotin voždu Karađorđu vesti sa Ruskog carskog dvora doneo Mladen Milovanović da im imperator Aleksandar I poručuje da je savetovao Turcima “da od rata sa Srbijom odustanu i da se pridržavaju Bukureškog traktata”. Milovanović je obavestio Karađorđa “da je Napoleon pobeđen i u zatočenje poslat pa da je ratovanje svršeno, tako da će se i car Aleksandar uskoro u Petrograd povratiti”. Karađorđe je očekivao da ga ruski car pozove u audijenciju.

Konačno, početkom 1816. godine, vožd Karađorđe je sa vojvodom Jakovom Nenadovićem otišao u Petrograd ruskom caru.

Nije naišao na razumevanje na Carskom dvoru: “Zalud su bili izgovori carskog i carevog, da tome nije sad vreme, da su u Rusiji od francuskih ratova jošt presne rane da ona kad bi na Portu ustala, ako bi to i korisno bilo pravoslavlju, celu evropsku politiku vređalo bi. No svi ti razlozi, bili su za njega uzaludni. On ostane pri svom mišljenju. I kad vidi i uveri se Karađorđe, da se tad slabo u rusku pomoć nadati može, ostavi Petrograd i vrati se natrag žalostan, u Hotin!”

Namera Carskog dvora bila je da Srbima koji su izbegli u Besarabiju sa Karađorđem naseli granično područje prema Turskoj. Na taj način bila bi organizovana Vojna granica prema Turskoj, kao što je učinjeno pre više od šest decenija na Dnjepru i Donu, odnosno u Novoj Serbiji i Slavjanoserbiji.

Od tada su nade Karađorđa u povratak u Srbiju, gde bi digao narod na ustanak, bile usmerene prema Heteriji.

Nacionalnooslobodilački pokret grčkog naroda – Heterija, dobio je ime po antičkom uzoru. Naime, još su u Homerovo doba tajna politička, religiozna i vojnička udruženja nazivana heterijama. Naziv Heterija, dobilo je prvo panhelenističko udruženje, koje je 1795. godine osnovao Konstantinos Rigas, poznat kao Riga od Fere. Ovog pesnika, borca za slobodu, zarobili su Austrijanci i predali Turcima, koji su ga, zajedno sa njegovim saborcima, pogubili na Kalemegdanu, beogradskoj tvrđavi, 1798. godine.

Heterija je obnovila rad 1814. godine, inspirisana herojskom borbom srpskog naroda u Prvom srpskom ustanku. Heterija je iste godine obnovljena i u Atini i Odesi.

Vožd Karađorđe je došao u dodir sa vođstvom Heterije 1816. godine, dok se nalazio u Petrogradu, u audijenciji kod cara Aleksandra I. Ovde ga je sa idejama Heterije upoznao grof Joanis Kapodistrijas, ruski ministar inostranih poslova.

Realizujući dogovor sa vođstvom Heterije, Karađorđe je sa ruskim pasošem, aprila 1817. godine, prešao u Još u Moldaviji. Posle dužih zadržavanja u ovom gradu i u Bukureštu, jula 1817. godine je prešao u Srbiju. Prošlo je nepune četiri godine od vremena kada je iz nje otišao. Za to vreme ovde je došlo do velikih promena. Pošto je uspešno poveo Srbe u Drugi ustanak 1815. godine, knjaz Miloš, nesporni vođ srpskog naroda, posle ratnih uspeha, u bitku za nacionalno oslobođenje krenuo je putevima diplomatije. U tome je imao podršku Rusije. Vožd Karađorđe završio je život u Radovanjskom Lugu, kada su ga ubili ljudi knjaza Miloša. Tragičan kraj koji je doživeo vožd Karađorđe simbolično je označio pobedu stava da će se Srbija u borbi za nacionalno oslobođenje oslanjati na sopstveni nacionalni program, prilagođen opštim međunarodnim prilikama.

Prema planu vođstva Heterije, ustanak balkanskih naroda izbio bi u Moldaviji, Vlaškoj i u Grčkoj. U skladu sa ovom odlukom, general Ipsilanti je iz Besarabije poveo Heteriste u Moldaviju 1821. godine i zauzeo glavni grad Jaš. Sa druge strane, stremeći jednom cilju, osvajanju Bukurešta, vlaške ustanike predvođene Heteristima iz Oltenije poveo je Tudor Vladimiresku.

Kada je bio u pitanju ustanak balkanskih narod, a koji su 1821. godine pokrenula Heterija, Rusija svoju poziciju nije shvatila kao mogućnost stavljanja na čelo oslobodilačkog pokreta balkanskih naroda već je računala da će kao velika sila uspostaviti red, i to “kada bi imperativna i neodoljiva potreba dokazala da turska vlada svim sredstvima ne može ponovo da uspostavi stanje stvari u skladu sa očuvanjem mira”. U ovakvim okolnostima, Heterija je trebalo da stvori takvo stanje u Moldaviji i Vlaškoj, bez uplitanja Rusije, kako bi Sveta alijansa ovlastila Rusiju da uspostavi red. Zato je Rusija trebalo da se pojavi samo kao sila koja zvanično nema ništa sa događajima u rumunskim zemljama, već sa ovlašćenjem Svete alijanse u funkciji uspostavljanja mira.

Preokret u ustanku rumunskih kneževina pod vođstvom Heterija nastao je u trenutku kada su se ustaničke vojske našle pred Bukureštom, a nisu uspostavile međusobnu vezu. Umesto toga, Insilantijevi ljudi su pogubili Vladimireskua. U situaciji akcione nesposobnosti ustaničke vojske koja se iskazala prilikom opsade Bukurešta, ruski car Aleksandar I je osudio Ipsilantijevuakciju i ovlastio Tursku da pošalje trupe i u rumunske zemlje. Ipsilanti je pobegao u Erdelj, gde su ga austrijske snage uhapsile i zatvorile . U zatvoru je proveo sedam godina sve do 1828. kada je umro.

Sa rumunskim ustanicima za oslobođenje Vlaške i Moldavije 1821. godine borili su se i mnogi Srbi. Među njima se posebno isticao Hadži Prodan Gligorijević, vođa bune u Srbiji 1814. godine. U ustaničkoj vojsci je bio pandurski kapetan.

U heteristički pokret za oslobođenje rumunskih kneževina bili su uključeni i vojvode Petar Dobrnjac i Milenko Stojković, koji su, plašeći se Karađorđeve osvete, 1811. godine pobegli u Vlašku, a potom u Kišinjev. Ovde su se 1821. godine uključili u heteristički pokret, zbog čega ih je prekorevao knjaz Miloš, govoreći kako “bunu heterista hoće da prenesu u Srbiju, gde je mir tako potreban i delotvoran”. Zapretio im je da će i sam “zajedno sa Turcima ustati protiv njih, ako se usude tu bunu preneti ovamo preko Dunava”.

Istaknuti učesnici Prvog srpskog ustanka u Besarabiji

Posle propasti ustanka u Besarabiju se sa Karađorđem na čelu naselilo oko hiljadu izbeglih srpskih porodica. Među njima su bili istaknuti učesnici Prvog srpskog ustanka.

U Besarabiji živela je i Karađorđeva porodica. Supruga i deca nastavili su da žive u ovoj zemlji i posle njegove smrti.

Supruga Jelenabila je kći oberkneza Nikole od Masloševa, mesta koje se nalazi u Jasenici. Nikola je bio “carski beratlija”, jer mu je zvanje utvrđeno sultanovim beratom (ukazom). Imao je pravo da uza se drži dvesta momaka.

Karađorđe i Jelena su imali četiri kćerke: Savu, Saru, Polu i Stamenku. Sara i Stamena su otišle u Besarabiju, gde su živele sa svojim porodicama. Jelena je posle Karađorđeve smrti vodila brigu o sinovima.

Aleksa, stariji Karađorđev sin, rođen je 1801. godine u Topoli. U Beogradu je učio školu Dositeja Obradovića. Sa roditeljima je došao u Besarabiju 1814. godine. Car Aleksandar I uzeo ga je u Gardijski korpus. Pošto je završio Vojnu akademiju, oženio se Moldavkom Marijom, kćerkom dvorskog maršala Nikolaja Trokina. Aleksa i Marija su živeli na svom posedu u Skiljenu, na reci Prutu. Imali su sina Georgija(Đoku). Neposredno posle njegovog rođenja majka je umrla, a neku godinu kasnije, 1830. i Aleksa, koji je sahranjen u Kišinjevu.

Aleksandar, mlađi Karađorđev sin, rođen je 1806. godine u Topoli. Sa roditeljima je 1814. godine dospeo u Hotin. Posle smrti oca nastavio je školovanje. Živeo je sa majkom u oskudici do 1822. godine, kada im je vraćena očeva penzija, tako da je mogao da nastavi sa školovanjem. U Hotinu se 1830. oženio Persidom, kćerkom Jevremai unukom Jakova Nenadovića. U Besarabiji je živeo do 1830. godine, kada prelazi u Krajovu, gde je živeo do 1830. godine. Tada prelazi u Srbiju, postavši ađutantom kneza Mihaila Obrenovića. Posle povlačenja kneza Mihaila 1842. godine postao je knez Srbije. Vladao je do 1858. godine, kada je pobegao u Vlašku, a u Srbiji je ponovo bio knez Miloš Obrenović. Umro je u izbeglištvu, u Temišvaru 1885. godine.

Većina srpskih izbeglica ostala je u Besarabiji do 1830. godine, kada je Srbija sultanovim Hatišerifom dobila autonomiju, a Turci iseljeni, izuzev vojnih poseda po gradovima. Pošto je prošla opasnost od mogućih turskih represalija, izbegle srpske porodice iz Besarabije počele su da se vraćaju u domovinu. Posle Hatišerifa, knjaz Miloš Obrenović je u Besarabiju poslao deputate Avrama Petronijevića i Cvetka Rajevića sa pismom kojim je Srbe koji su tamo živeli pozvao da se vrate u Srbiju. To je bilo u skladu i sa stavom Rusije da su se posle Hatišerifa stekli uslovi da se vojvode i drugi učesnici Prvog srpskog ustanka koji su živeli u Besarabiji vrate u Srbiju. Među njima nekolicina su se posebno isticala.

Jakov Nenadović, rođen 1765. godine u Brankovini, bio je jedan od viđenijih vojvoda, predsednik Sovjeta i popečitelj unutrašnjih dela. Sa Karađorđem je napustio Srbiju i 1814. godine stigao u Besarabiju. Sa Karađorđem se nalazio u deputaciji na dvoru kod cara Aleksandra I u Petrogradu 1816. godine. U Srbiju se vratio 1831. godine. Umro je 1836. godine u rodnoj Brankovini.

Jevrem, sin Jakova Nenadovića, rođen 1793. u Brankovini, u vreme ustanka bio je vojvoda. U Besarabiju je dospeo 1814. godine. Godine 1815. uključio se u vojnu službu, a general Senjajevu Varšavi ga je unapredio u čin poručnika. Ubrzo je dobio rusko plemstvo. Učestvovao je u Napoleonovim ratovima, dospevši do Pariza. Posle rata vratio se u Hotin, gde je 1828. godine, za vreme rusko-turskog rata postavljen za intendanta u ovom gradu. U Srbiju se vratio 1831. godine, kada je postao državni savetnik. Umro je u Beogradu 1867. godine.

Mladen Milovanović, rođen 1760. godine u Botunju u kragujevačkom kraju, bio je vojvoda, predsednik Peraviteljstvujuščeg sovjeta, vojni popečitelj. Posle propasti ustanka, dospeo je 1814. godine u Hotin.

Skup ustaničkih starešina održan je u Hotinu početkom 1815. godine, posle Hadži Prodanove bune, u vreme kada su Turci sprovodili teror nad Srbima.

U ime Karađorđa i srpskih vojvoda juna 1815. ruskom caru Aleksandru I, koji se tada nalazio u Parizu, upućen je Mladen Milovanović. Pošto je uspešno završio misiju, “Mladen posle tog svršenog dela vrati se iz Pariza u Hotin i o tom Karađorđa i vojvode izvesti”.

Mladen Milovanović se vratio u Srbiju 1822. godine. Po nalogu knjaza Miloša ubijen je 1823. godine.

Petar Dobrnjac, vojvoda mlavski, rođen je 1771. godine. Istakao se u mnogim bitkama. Zbog neslaganja sa Karađorđem, zajedno sa Milenkom Stojkovićem, napustio je Srbiju 1811. godine, da bi se 1812. godine nastanio u Kišinjevu. Ovde je od ruske vlade dobijao 300 dukata godišnje i živeo od trgovine i penzije. U više mahova pokušavao je da se vrati u politički život Srbije. Umro je u Jašu 1828. godine, gde se više godina lečio.

Milenko Stojković, rodom iz Kličevca u blizini Požarevca, jedan je od najistaknutijih vojvoda Prvog srpskog ustanka. Učestvovao je ili vodio ustanike u više bojeva. Posle proterivanja iz Srbije 1811. godine, živeo je u Kišinjevu, gde je dobijao rusku penziju u visini 300 dukata godišnje. Posedovao je zemlju i bavio se trgovinom. U vreme pokušaja ruske vlade da ubedi Srbe u Besarabiji da postanu graničari, uključio se u agitaciju, ali ga srpske izbeglice nisu prihvatile. Sa Dobrnjcem uključio se u heteristički ustanak 1821. godine. Umro je u Bahčisaraju 1831. godine.

Pop Luka Lazarević rođen je 1774. godine u nahiji šabačkoj. U vreme Prvog srpskog ustanka bio je tamnavski vojvoda, isticao se u mnogim bitkama. Posle propasti ustanka, sa srpskim vojvodama je prešao u Hotin 1814. godine. Po povratku bio je protivnik dinastije Obrenovića, pa ga je knez Mihajlo Obrenović zatvorio. U vreme Aleksandra Karađorđevića bio je član Državnog saveta. Umro je u Šapcu 1852. godine.

Leontije Lambrović, mitropolit beogradski od 1801. do 1813, poreklom Grk iz Jedrena, bio je veliki protivnik Karađorđev. Sa ruskim predstavnikom Rodofinikinom mešao se u unutrašnje stvari Srbije. Posle propasti ustanka 1813. godine, nastanio se u Kišinjevu, gde je umro 1822. godine.

Lazar Arsenijević – Batalka rodio se u Bukoviku 1793. godine. Učio je u Jugovićevoj školi u Beogradu. Posle propasti ustanka dospeo je u Kišinjev, gde je “učio decu bogatijih srpskih begunaca, i tako živeo”. Dolazi oje u dom Nenadovića gde je upoznao i oženio se sa njihovom rođakom Stanom. U Srbiju se vratio 1827. godine. Posle dolaska kneza Aleksandra Karađorđevića na vlast 1842. godine, bio je savetnik i ministar pravde i prosvete. Umro je 1869. godine u Beogradu.

Đuro Milutinović Slepi rođen je 1770. godine u Grahovu. Kao mlad izgubio je vid, a za vreme Prvog srpskog ustanka prenosio je poruke između mitropolita Petra 1. Petrovića i vožda Karađorđa Petrovića. U Beogradu je učio Veliku školu. Posle propasti Prvog srpskog ustanka, 1814. godine izbegao je u Hotin. Kada su iz Petrograda u Hotin dolazili Milenko Stojković i Petar Čardaklija sa predlogom Ruskog dvora da Srbe nasele na granici duž Dnjestra “sa pravima običnih doseljenika” Đuro se pobunio. Obratio se Srbima rečima: “Zar vi slobodni Srbi da budete prosti kozaci, i da zaboravite svoju krasnu otadžbinu.” Zatim se obratio Stojkoviću rečima: “Gospodine Stojkoviću! Mojsije je izbavio svoj narod. Izbavite vi i nas pomažući nam se vratimo u svoje otačastvo.” U Srbiju se vratio 1817. godine. Živeo je u domu Miloša Obrenovića i učio njegove sinove. Bio je jedan od kulturnih poslanika u Beogradu u vreme robe Srbije za sticanje nacionalne nezavisnosti. Umro je 1844. godine u Beogradu.

Sima Milutinović Sarajlija u Kišinjevu

Sima Milutinović Sarajlija, pesnik, preteča srpskog romantizma, rođen je 1791. godine u Sarajevu. Učestvovao je u ustancima i bunama srpskog naroda za nacionalno oslobođenje. Napisao je “Istoriju Srbije” i “Istoriju Crne Gore”. Bio je poetski učitelj i vaspitač mladog Rada Petrovića Njegoša, budućeg crnogorskog vladike Petra 2. i pisca “Gorskog vijenca”.

U istoriji srpske književnosti, kao lirski pesnik, Milutinović je označen kao preteča Branka Radičevića, a inspirisao je i Njegoša na “visoke misaone uzlete i dramatsko prikazivanje istorijskih događaja”.

U Kišinjev Sima Milutinović je dospeo 1819 . godine tragajući za roditeljima, koji su u ovu varoš izbegli posle propasti Prvog srpskog ustanka. Našao je samo oca, jer mu je majka u međuvremenu umrla.

Za vreme višegodišnjeg Milutinovićevog boravka u Kišinjevu, u glavnom gradu Besarabije živeli su mnogi istaknuti učesnici Prvog srpskog ustanka. Ovde je okončao pisanje svog najznamenitijeg dela “Srbijanke”.

“Srbijanka” predstavlja opsežnu pesničku istoriju Prvog srpskog ustanka, u petnaest hiljada stihova srpskih narodnih deseteraca. Spev sadrži niz uspelih pesničkih slika, impresivnih portreta glavnih učesnika u ustanku i dramatičnih prikaza herojskih borbi. U suštini “Srbijanka” je predstavljala prvi veći pokušaj stvaranja u duhu narodne poezije i spada među značajan dela srpske nacionalno-romantičarske poezije.

Čitalačka publika je oduševljeno primila “Srbijanku”. Poređena je sa “Ilijadom, pa je nazivana i “Srbijada”. Sima Milutinović je za života slavljen i hvaljen kao retko koji srpski pesnik. Tako je srpska omladina iz Budima i Pešte Simu Milutinovića ovenčala na svečanosti na Orlovom brdu “jelovim vencem i pšeničnim klasom”.

Na preporuku Srba u Kišinjevu, novčana sredstva za štampanje “Srbijanke” Simi je obezbedio Jovan Riznić, bogati srpski trgovac iz Odese, koji se proslavio kao mecena u kulturi. Obezbedio mu je tri hiljade talira za štampanje i još po sto talira za naredne tri godine, dok se knjiga na završi. Milutinović je ispunio obećanje dato Jovanu Rizniću i “Srbijanka”se 1826. godine pojavila u Lajpcigu.

Sima Milutinović se dopisivao iz Besarabije sa Vukom Karadžićem. Sačuvana su dva njegova pisma upućena Vuku. Prvo je uputio iz Renija, 30. septembra 1819. godine, kada je na putu za Kišinjev, stigao na ovaj grad na Dunavu. U pismu u kojem je veličao stvaralačko delo Vuka Karadžića, posebno je pozdravio Spiridona Filipovića, koji je jedno vreme boravio u Beču, pre nego što će doći u Rusiju. Međutim, u vreme kada je pisao pismo Vuku, arhimandrit Spiridon je, kao starešina manastira Giržavke, živeo nedaleko od Kišinjeva.

Pre nego što će otići iz Besarabije, Sima Milutinović se pismom iz Kišinjeva obratio Vuku Karadžiću i 6. maja 1823. godine.

O radu na izdavanju “Srbijanke” Sima Milutinović je pisao Vuku Karadžiću iz Lajpciga 12. novembra 1825. godine: “Ranije si počeo i mlogo učinio; no dati navršim slutnju tvoju davnašnju, da ću ja nekada Serbiadu sočiniti”. U pismu posebno naglašava da mu je “dobru sentenciju izrekao i doktor filozofije Platon Simeonović, Serbin iz Kamenice iznad Varadina rodom, a sad je u Odeskom liceju, prvij najsposobnij profesor”. Ističe da ga je i to podstaklo da sve učini da “Srbijanka” izađe pred svet.

U vreme Siminog boravka u Kišinjevu, veliku podršku mu je pružao Stefan Živković.

Stefan Živković je rođen u knežini Ražanjskoj. Kao bogati trgovac, 1804. godine prešao je u Zemun, odakle je srpske ustanike snabdevao municijom, oružjem, hranom i drugim potrebama. Kada su ustanici oslobodili Beograd, vratio se u domovinu. Bio je član srpske deputacije koja je išla u Carigrad, da bi pregovarala sa Portom. Potom je živeo na svom imanju. Pomagao je sirotinju, ali je i Praviteljstvujuščem sovjetu davao pozajmice i po deset hiljada dukata. Bio je zatočen zbog saradnje sa Petrom Dobrnjcem i Milenkom Stojkovićem 1811. godine. Pošto ga je amnestirao vožd Karađorđe, otišao je u Besarabiju, u Kišinjev. Ovde je dolazio u kontakt sa mnogim Srbima koji su se nalazili u Besarabiji. To se može razabrati i iz njegove prepiske sa Vukom Karadžićem. U pismu Vuku 1823. godine Živković govori o Srbima koji su u to vreme živeli u Besarabiji. Naime, Vuk se interesovao za mitropolita Leontija Lambrovića, arhimandrita Spiridona Filipovića, ruskog akademika Atanasija Stojkovića, vojvode: Jakova Nenadovića, Luku Lazarevića, Petra Dobrnjca i “ostale sve Srblje naše”. Posebno se interesovao za Simu Milutinovića i njegovog oca Milutina. Na kraju je napisao: “Ako je tu đe Aleksa Karađorđević i njega mi ljubezno pozdravite”.

Lik Stefana Živkovića, narodnog dobrotvora, Sima Milutinović je opisao u “Srbijanki”.

Živković se u Srbiju vratio 1835. godine kada je dobio penziju od knjaza Miloša Obrenovića. Ne mogavši da naplati dugove koje mu dužnici nisu vraćali, razočaran odlazi u Ukrajinu i nastanjuje se u Poltavi, gde je i umro.

Puškin i Srbi u Besarabiji

Aleksandar Sergejevič Puškin (1799-1837), veliki ruski pesnik, rodonačelnik nove ruske literature, boravio je tri godine u Kišinjevu i godinu dana u Odesi među Srbima (1820-1824).

Puškin se sa naprednim idejama upoznao na Liceju u Carskom Selu. U stvaralaštvu mladog Puškina sjedinili su se patriotski ponos i borba ruskog naroda, nasuprot ugnjetavanju i izrabljivanju koju je vodila carska vlada. Iz tog perioda vodio je borbu epigramima upućenim caru Aleksandru I. Društveni bunt koji je izrazio u političkim i antireligioznim stihovima izazvalo je revolt cara Aleksandra I, koji je odlučio da Puškina pošalje u progonstvo u Sibir ili u Solovecki manastir. Prvobitnu odluku, pod uticajem Puškinovih drugova, car je zamenio progonstvom na jug, pod izgovorom da je razmešten u Jekaterinoslav, u kancelariju generala N. I.Inzova. Pošto je zbog bolesti neko vreme boravio na Krimu, septembra 1820. godine dospeo je u Kišinjev, u kancelariju pomenutog generala, sada namesnika Besarabijske oblasti. Ovde je ostao do jula 1823. godine i povezao se sa revolucionarnim pokretom ruske inteligencije i oficira.

U vreme Puškinova boravka u Kišinjevu i Odesi, u ovim gradovima nalazili su se mnogi Srbi. Dok su u Kišinjevu, posle propasti ustanka, živeli sa porodicama mnogi ustanici, dotle su u Odesi, u staroj srpskoj trgovačkoj koloniji, živeli i stvarali brojni Srbi, zaslužni za kulturu svoje dijaspore i nove domovine, kao i naroda iz kojeg su potekli.

Kod Puškina, koji je u Kišinjevu živeo u kući grčkog trgovca Liprandija, dolazili su mnogi viđeni Srbi. Bili su to intelektualci, vojvode i učesnici Prvog srpskog ustanka, kao i bogati trgovci.

Sa Puškinom se susretao ruski akademik Srbin Atanasije Stojković, rektor i profesor Univerziteta u Harkovu, koji je živeo u Petrogradu. U Kišinjev je često dolazio zbog imanja koje je kupio u Besarabiji.

Vojvoda Jakov Nenadović, popečitelj unutrašnjih dela u Karađorđevoj Srbiji, sa sinom Jevremom, husarskim carskim oficirom, dolazio je kod Puškina. Dolazio je i Stefan Živković, književnik koji je Puškina upoznao sa delima Vuka Karadžića. U Kišinjevu je u to vreme boravio i književnik Lazar Arsenijević-Batalaka koji je učio decu bogatijih srpskih izbeglica.

U Kišinjevu se Puškin upoznao sa Karađorđevim sinom Aleksom Petrovićem, ruskim carskim oficirom i njegovim sestrama i majkom. Najmlađoj Karađorđevoj kćeri, Stamenki, spevao je jednu od svojih “srpskih” pesma, unoseći u svoje pesništvo legendarni i mitski lik vođe srpske revolucije.

U vreme boravka u Besarabiji, Puškin je išao i u Izmail, gde je bio u domu Srbina Nikole Slavića. Ovde je upoznao Irinu, rođaku Slavićevu, koja mu je pevala srpske narodne pesme; prevodeći ih na ruski. Verovatno je to ona Jekaterina Slavić, koja se, zajedno sa Nikolom Slavićem, nalazila među pretplatnicima Vukovih izdanja iz Odese.

Puškin je, posredstvom svojih prijatelja, 1823. godine prešao u dom Jovana Riznića, najbogatijeg trgovca u Odesi, carskog savetnika, direktora Državne banke u Kijevu, mecene mnogih srpskih književnika, među ikojima i Sime Milutinovića. U njegovom domu nalazio se nadaleko poznati književni salon, u koji su dolazile znamenite ličnosti iz političkog, trgovačkog i kulturnog života Odese. Ovamo su dolazili i pojedini Srbi, među kojima, sem pomenutog Sime Milutinovića Sarajlije, i profesor univerziteta Platon Simonović, popečitelj Odeskog naučnog okruga, zatim Dimitrije Knjažević, srpski književnik Dimitrije Tirol i mnogi drugi. Duša književnog salona bila je supruga Riznićeva – Amalija, koja je pripadala čuvenoj srpskoj grofovskoj porodici Nakoiz Banata. U njenu čast Puškin je ispevao pesme posvećene “gospođi Riznić”. Ove tople lirske pesme ušle su u sve zbirke Puškinove lirike, a njeni portreti crtani njegovom rukom, nalaze se u Puškinovom rukopisu “Evgenije Onjegin”.

U brojnim susretima sa Srbima, Puškin se upoznao sa njihovom istorijom, narodnim stvaralaštvom i akterima ustanka.

U Besarabiji se Puškin našao u isto vreme kada je Srbija, posle Drugog ustanka, kretala u pravcu osvajanja potpune nacionalne slobode. O junacima srpske revolucije, pre svega njenim predvodnicima, Puškin je slušao od Srba u Kišenjevu.

U napisu “Puškinove srpske pesme”, Milorad Pavićističe da Puškinovo interesovanje za vođe srpske revolucije “očigledno preteže u korist Karađorđa, jer je njemu posvetio više prostora i pažnje”. Lik Miloša Obrenovića lišen je tragičnih primesa, dok je, za Puškina, Karađorđe “tragičan junak, gotovo mitska ličnost, prestupnik i heroj, slobode vojnik, i oceubica, vredan i slave i užasavanja, buntovnik pokriven svetom krvlju, čiji je i grob strašan”. Posthumno objavljena Puškinova pesma o Karađorđu prikazuje Miloša kao “zlotvora koji šalje u Hotin čoveka sa nalogom da satre Karađorđa”. U ovoj pesmi Miloš je prikazan kao “podlac i dušman krvni” vožda Karađorđa.

Zaključujući studiju o vođama srpske revolucije, viđene očima Puškina, Milorad Pavić kaže: “Očigledno, tragični heroj Karađorđe, zagonetan i posle smrti, Puškinu je više odgovarao nego Miloš Obrenović, koji je sigurnim koracima kretao ka uspehu. Veza Karađorđa sa Heterijom, a Puškin je lično znao Karađorđeve prijatelje iz vrha Heterije, kao što su Ipsilantijevi, grčki ustanak koji je sledio srpskom, Bajronovo prisustvo i smrt u službi Heterije, morali su u očima ruskog pesnika doneti Karađorđu jedno naknadno osvetljenje, čija je snaga postajala sve veća. U očima Puškina Karađorđe je video budućnost iako je bio onaj koji gubi”.

Putešestvije Joakima Vujića po Besarabiji

Veliki srpski teatarski pregalac Joakim Vujić, početkom četrdesetih godina 19. veka odlučio se na putovanje po istočnoevropskim zemljama, od Ugarske do dalekog Krima. Ovaj “slaveno-serbski literator”, rođen je 1772.godine u Baji, široj publici poznatiji kao dramski pisac i prevodilac, glumac, jedan od utemeljivača pozorišnog života u Srba, pod kraj života postao je putopisac i 1845. godine u Beogradu objavio knjigu pod naslovom: “Putešestvije po Ungariji, Vlahiji, Moldaviji, Besarabiji, Hersonu i Krimu”.

Putujući po zemljama u nekoliko država, u kojima su živeli brojni narodi, davao je podatke i impresije o ljudima, naseljima, prirodi, o prošlosti krajeva kroz koje je prolazio. Na putu je, povremeno, nailazio i na Srbe, koji su tamo živeli.

Na svom “putešstviju” Vujić je detaljno pisao i o Besarabiji. Najpre je dao osnovne podatke i istorijat ove oblasti: “Oblast Besarabija ili zemlja ležašča izmeždu rekama Dnjestrom, Prutom i Dunavom s gradovi Hotinom, Benderom, Akermanom, Kilijom i Ismailom, prisojedinjena je k Rosiji leta 1812. pri zaključeniju traktata bukureštskog, gedi Porta otomanska prinuždena je bila predrečnu zemlju skupno s gradovi Rosije ustupiti. Jest ona veća od Kraljevstva Niderlandskog, veća je i od Kraljevstva Saksonskog, nego ne znam je li veća ona i ot Kraljevstva Bavarskog. No, meni se čini, da ona i Bavariju veličinom njenom prevashodi, zašto ona u dužini sodrži 550 versti, a u širini od 60 do 180 i više. Posle Besarabija od severa graniči se sa Roijom, a imeno s Gubernijom Podolskom ot vostoka s rekom Dnjestorm, koja nju razdeljva od Hersona, ot poldna s rekom Dunavom i Crnim morem, koja nju razdeljava ot Bolgarije, a ot zapada rekom Prutom, koja nju razdeljava od Moldavije”.

Joakim Vujić navodi da se u Besarabiji nalazi oko dve hiljade crkava i dvadeset manastira, od kojih 14 muških, a 6 ženskih.

U Besarabiji živi preko milion stanovnika, navodi Vujić, najviše Moldovana, koji govore “vlaški“, ili “skoro svaki govori rosijski jezik, a ovaj počeli su oni učiti ot onoga vremena, ot kada su pod prosvešteniju upravljenije blagopolučne Rosije došli”. U ovoj etnički složenoj sredini najviše je bilo Moldavaca. “Posle Moldovana sleduju Rosijani, Greci, Bolgari, neki Serblji, Jermeni i Židi, a najposle ima u Besarabiji i Nemaca”.

Besarabija se delila na Donju i Gornju. Za Donju Besarabiju Vujić kaže: “Dolina Besarabija ot Varoši Rene do samoga Akermana kuda sam ja prolazio jest svuda ravna, kako god i naša Bačka, ili Banat. Nema tu nigde brega ili kakve planine, a naipače što nikakvo drvo pri putu, a krome puta videti se može, razve i neki seli, i tu su drvca veoma mala, a sela su svugde po mali dolina i nije ih možno videti pređe, dokle god čovek k njima ne dođe, nego po melnicama (mlinovima), izdaleka poznati se može, gde je selo, zašto su one izvan sela po mali bregovi ponameštene”.

Za zemlju Vujić kaže da je “osobito dobra i plodonosna na kojoj različiti usevi rode, kao ti: žito, raž, ječam i zob, potom bogate livade daju prekrasnu visoku s čoveka travu pak se senom razense mnogočislena stada ovaca, koza, konji, a naipače rogate marve”. Zaključuje da je “Besarabija jedna blagoslovena i sa svim plodorodijama krome jedni drva ukrašena zemlja”. Sem toga, Besarabija je bila bogata rekama i imala je mnoštvo divljih životinja.

Posle “putešestvija” po Odeskom i Krimskom kraju, Vujić je dospeo do Gornje Besarabije. Najpre je došao u Tiraspolj. O tome kaže: “Ovo je jedna mala varoš, koja može imati do 400 domova, a žitelja blizu 5.000, ot kojih mnogi jesu Židi, koji s različitim veštinama trgovinu njiovu vode”.

Vujić definiše i pojam Gornje Besarabije, koja se prostire “ot varoši Rene do grada Akermana, posle ot grada Bendera do varoši Škuljana, i to se zove Gornja Besarabija”.

Opisujući zemlju, Vujić kaže da je “zaista blaga, dobra i osobito plodorodna. Jest istina, da je ona bregovita i gorohlomna, obače nigde kamenja po gorama ne ima, kako po Serbiji, nego je svuda ona čista, i gde se god u nju jedno zerno baci, tamo ono storjačnu korist i polzu trudoljubivome zemljodelcu prinese. Istina po Gornjoj Besarabiji nema reki, kako god po Donjoj krome reke Pruta i Dnjestra, nego po dolini nahode se velike i bogate livade, koje s dobrovkusnim senom domašnu marvu rane i prikormljivaju, posle nalaze se veliki i mnogi ritovi s lepom trskom, i s araznoga vida ribom. A gore i planine opet daju izobilna, dobra i zdrava drva, istočnici opet šumni prekrasnu i dobrovkusnu vodu, pak je po njoj milo i veselo putovati tako, kako god i po Ungariji, ot Budimske strane. Jednim slovom Gornja Besarabija jest sa svima prirodnima i jestestvenima blagodejanijama i bogatstvima ot svevišnego tvorca obdarena, naipače s rogatom marvom i drugom domašnom životinjom”.

Na putu prema Gornjoj Besarabiji, Vujić je prešao reku Dnjestar i ušao u grad Bender. U njegovoj okolini, pošto je 1709. godine bio poražen od vojske Petra Velikog, švedski kralj Karlo XIIje bežeći od Rusa pobegao u Bender, tražeći sultanovu zaštitu. Vujić se pita: “Blagi bože, čudna su dela tvoja. Gde je Štokoholm, švedski prestolni grad, i gde jer opet Bender, kuda su siromaha Karla kozački knuti doterali bili”.

Putujući Besarabijom u središnjem delu je dospeo u Kišinjev: “Ova varoš, jest dosta velika i može imati preko 4.000 domova, a žitelji su: Rosijani, Moldovani, neki Srbi, Greci, Bolgari, Armeni, Karanti, Nemci”. Ovaj grad leži “na jednom neravom mestu, to jest i na bregu i u dolini, pak pokraj nje nikakva reka ne teče, nego samo jedan potok na kome neke vodenice vide se. Ova varoš razdeljena je na novu i staru varoš. U staroj varoši ništa primečenija dostojno videti je možno, nego samo mnoge krive i tesne ulice, pak mnogi dućani s mnogi razni hespapi napoljnjeni, a domovi su po starom turskom običaju od sami drva načinjeni. Takožde i dućani su po turski i ćepenci ustrojeni. Ova stara varoš ima pijacu dosta veliku, na kojoj se skoro sva prepitatelna sredstva u izobilju naći se mogu i za kopejke kupiti. Nego što se tiče nvoe varoši, ova zaisa u ustrojeniju domova, raspoloženiju ulica i ureždeniju političeskom ni krilo ne ustupa Odesi, samo što jednom trgovinom oskudeva. A sve drugo što je u Odesi, to je i ovde”. U tom smislu posebno ističe Sabornu crkvu, u središtu eparhije za oblast Kišinjeva i Hotina, “koja je na sredi ove nove varoši osnovana, iznutra prekrasno ukrašena”. Sem Saborne, Vujić opisuje i više drugih pravoslavnih crkava, istovremeno navodeći da su u Kišinjevu postojale i katoličke, protestantske i jevrejske crkve. Vujić je opisao i zdanja u kojiam su bile smeštene škole i političke ustanove.

Idući na sever, Vujić je dospeo u varošicu Kalariš, sa 300 domova, u kojima je živelo 4.000 stanovnika, od kojih su “ponajviše Moldovani, malo ima i Rosijana, nego samo Žida. Ova varošica jest dosta obična, u kojoj na jednom bregu vidi se i jedna ot drva sočinjena crkva, u kojoj bogosluženje biva moldovanskim jezikom. Dole opet po poijaci jesu dućani”.

Od ove varošice, veli Vujić, “počinju velike šume a visoke planine bivati, a ot pol puta Kišinjeva do rečenoga ovog mesta Kalariša samo neke male šume ukazuju se. I tako putujući dođemo do jedne visoke planine, posle izijdemo gore na nju, pak posle spustimo se s planine, a ja taki s leve strane opazim monastir. Bio je to manastir Hržavka. Arhimandrit manastira bio je Srbin Spiridon Filipović od Sundečić”.

Iz manastira Giržavke, odnosno Hržavke, Vujić je krenuo put Skuljana. U ovoj varošici od 200 domova živelo je oko 1.500 duša. Bio je to granični prelaz iz Rusije u Moldaviju. Dospeo je u glavni grad Moldavije – Jaš. Tu se završilo “putešestvije” Joakima Vujića po Besarabiji.

U diplomatskoj službi Rusije, Srbije i Crne Gore

U “Putešestviju” Joakim Vujić opširno govori o znamenitom Srbinu Spiridonu Filipoviću, koji je, pre nego što je postao arhimandrit manastira Giržavke u blizini Kišinjeva, bio u diplomatskoj službi ruskog cara Aleksandra I, srpskog vožda Karađorđai crnogorskog vladike Petra I Petrovića.

Rođen 1779. godine u Šibeniku, Spiridon Filipović se školovao u rodnom gradu, a zatim u Zadru i Veneciji, da bi po povratku u zavičaj, otišao u manastir Savinu, u Boki Kotorskoj, gde se zamonašio. Ovde ga je kao obrazovanog i inteligentnog zapazio vladika crnogorski Petar I Petrović Njegoš. Stupio je u rusku službu, u vremenu prodora Napoleonove vojske na područje Jadrana. Posle dolaska u Petrograd, car Aleksandar I šalje ga u rusko predstavništvo u Srbiju. Uživao je veliko poverenje vožda Karađorđa. Održavao je veze između Karađorđa i mitropolita Petra I. Po želji Karađorđa, odlazio je sa porukama ustaničkog vođstva ruskom caru. Posle propasti Prvog srpskog ustanka otišao je u Rusiju, gde je obavljao diplomatske poslove za Ruski dvor. Na sopstveni zahtev, Spiridon Filipović je napustio diplomatsku službu i vratio se monaškom životu. Ruski car ga je putio u Besarabiju, u Kišinjev.

U Kišinjevu se javio mitropolitu Gavrilu, koji je vest o njegovom dolasku već dobio. Ovde se Spiridon Filipović zadržao tri meseca, da bi oktobra 1818. godine dobio upravu nad manastirom Giržavkom u svojstvu arhimandrita. Godine 1824. odlukom arhiepiskopa kišinjevskog i hotinskog Dimitrija, arhimadrit Spiridon je imenovan za predsednika Duhovne konzistorije.

Manastir Giržavka se nalazio u jadnom stanju kada je u njega došao arhimandrit Spiridon Filipović “od Sundečić”.

Odmah pošto je došao u manastir, do temelja je porušio staru crkvu i sagradio “novu od samog tverdoga kamena i cigli sobstvenim izdivenijem i trudom po ukusu rosijskome, a planu neke Pavlovske cerkve u Peterburgu vodruzeti”. On je položio kamen temeljac i posvetio hram Voznesenju Hristovom. Sem toga je “ovu novu cerkvu i iznutra velelepno ukrasio”. Uredio je manastirske konake, ekonomiju, posebno baštu. Svodeći utisek o ovom uzornom manastiru, Joakim Vujić je zapisao: “Jednim slovom, to kažem, da sam ja ovaj lepi i ukrašeni monastir Giržavku Malim Jerusalimom, naimenovao, i ovim samoga imenom svagda zvao”.

U manastiru je bilo 15 monaha i mirskih lica i još 28 manastirskih slugu. Manastiru su pripadala i dva sela Giržavka i Palanka, sa oko 800 duša.

U manastiru Giržavki Vujić je sreo Teodora Petrovića, prijatelja arhimandrita Filipovića, koji je organizovao berbu grožđa. Tada je saznao da je Petrović “iz nekog Serbskoga sela nadaleko ot Odese”. U stvari, bio je potomak Trebješana, koji su se 1804. godine doselili iz Crne Gore u Rusiju. Po odluci ruske vlade naselili su se u Serbsko Selo, “dan hoda” severno od Odese, na ukrajinskoj stepi. Njihovu istoriju, borbe sa Turcima, “razure” i seobu u Rusiju, opisao je srpski književnik Dimitrije Tirol u knjizi “Kazivanje starih Trebješana”. Boraveći u Odesi od 1839. do 1841. godine, Tirol je sakupio bogatu pisanu i usmenu istorijsku građu, koju je kao knjigu objavio po povratku u Beograd 1842. godine.

“Putešstvenije po Ungariji, Valahiji, Moldaviji, Besarabiji, Hersonu i Krimu” Joakim Vujić je napisao u manastiru Giržavki, a štampao u Beogradu 1845. godine. Umro je dve godine kasnije.

Moldavija u 20. veku

Dvadeseti vek doneo je velike promene u životu naroda Moldavije.

Za vreme Prvog svetskog rata, srpski zarobljenici, koji su se kao mobilisani vojnici Austrougarske našli na Istočnom frontu, predavali su se ruskoj vojsci i okupljali u oblasti Odese. Odavde, na njihov zahtev, u dogovoru između srpske i ruske vlade, odlazili su u Srbiju, uključujući se u sastav srpske vojske, koja je postizala velike pobede nad snagama Centralnih sila. Dobrovoljci su se kretali južnim delovima Besarabije i Dunavom dolazili u Srbiju. Njihov put presekla je Bugarska 1915. godine, kada je ušla u rat na strani Centralnih sila, pa više nije dozvoljavala da se srpski dobrovoljci prebacuju Dunavom. Uprkos prekinutim vezama sa matičnom zemljom, srpski dobrovoljci su se u sve većem broju okupljali na tlu južne Ukrajine, pripremajući se za rat na strani Srbije. Kao deo savezničkih snaga, srpski dobrovoljci su zajedno sa ruskom i rumunskom vojskom, preko Besarabije i luke Reni na Dunavu, odlazili na front u Dobrudžu i tamo se 1916. godine borili protiv vojske Centralnih sila, koju su činile nemačke, austrougarske, turske i bugarske jedinice. Deo srpskih zarobljenika koji se našao u Besarabiji, uključio se i u Oktobarsku socijalističku revoluciju 1917. godine.

Oktobarska socijalistička revolucija u Rusiji zahvatila je i Moldaviju. Tokom novembra 1917. godine vlast Sovjeta narodnih komesara u Rusiji priznali su sovjeti većih centara u Moldaviji, kao što su bili u Kišinjevu, Benderu, Tiraspolju, Ungenu i drugim naseljima. U Kišinjevu je osnovan Revolucionarni sovjet za Besarabiju. U uspostavljanju sovjetske vlasti u ovoj oblasti učestvovali su i vojnici sa Rumunskog fronta, kao i iz mesnih garnizona po gradovima.

Krajem 1917. i početkom 1918. godine, Moldaviju su zaposele jedinice Crvene garde i uspostavljena je sovjetska vlast. Intervencijom vojske Antante, februara 1918. godine, čitavo područje Besarabije između Dnjestra i Pruga, do Dunava i Crnog mora, zaposela je Kraljevina Rumunija, u čemu je imala podršku vojske zapadnoevropskih zemalja. Besarabija je do juna 1940. godine bila u sastavu Kraljevine Rumunije. Bila je podeljena na osam županija.

Februara 1920. godine Crvena armija je zaposela lev obalu Dnjestra. Pridnjestrovlje (Levobrežna Moldavija) je uključeno u sastav Sovjetskog Saveza. Do 1924. godine bilo je sastavni deo Odeske gubernije. Odlukom sovjetske vlade, oktobra 1924. godine osnovana je Autonomna Moldavska Sovjetska Socijalistička Republika. Moldavija je kao autonomna republika uključena u sastav Ukrajinske Sovjetske Socijalističke Republike. Glavni grad Moldavske ASSR od 1928. godine bio je Tiraspolj.

Na zahtev vlade SSSR-a, rumunske trupe su napustile Besarabiju juna 1940. godine. Tada je najveći deo Besarabije, zajedno sa Pridnjestrovljem, uključen u Moldaviju. Oktobra 1940. godine na ovom području proglašena je Moldavska Sovjetska Socijalistička Republika, čiji je glavni grad postao Kišinjev. Severni deo Besarabija, Hotinski okrug, kao i južni, prema Dunavu i Crnom moru, Izmailski i Akermanski okrug, prisajedinjeni su Ukrajini.

Juna 1941. godine Moldavska SSR je među prvima postala žrtva nacističke agresije na SSSR. Tada se Rumunija pod diktaturom Jona Antoneskua, uključila u agresiju na Sovjetski Savez i zaposela čitavu Besarabiju i jugozapadni deo Ukrajine. Ovde je do avgusta 1944. godine bila uspostavljena rumunska okupaciona vlast. Čitavo vreme rata Moldavci su se zajedno sa Ukrajincima i Rusima borili protiv fašističke okupacione vlasti generala Antoneskua.

U proleće 1944. godine Crvena armija je oslobodila severne i istočne delove Moldavije od fašističkih okupacionih snaga. Posle Jaško-kišinjevske operacije, avgusta 1944. godine, oslobođena je Moldavija, a 24. avgusta 1944. godine i glavni grad Kišinjev.

U bitkama vođenim prilikom oslobađanja Moldavije i proterivanja nacističkih agresora učestvovali su i Srbi. Borci Prve jugoslovenske brigade, septembra 1944. godine, posle Jaško-kišinjevske operacije, nastavili su svoj oslobodilački put prema domovini, u koju su ušli preko Turn Severina. Nešto kasnije, preko Moldavije je prošla i Druga jugoslovenska brigada. I na kraju prošla je i Druga tenkovska jugoslovenska brigada i stigla u domovinu.

Tokom pola veka posle Drugog svetskog rata Moldavija je doživela veliki prosperitet u svim domenima života. Za još veći napredak stvoreni su uslovi od kada je Republika Moldavija postala suverena i nezavisna država.

IZVOR: Ministarstvo Republike Srbije za veze sa Srbima izvan Srbije, 1997.

Odabrao: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić