Dinastija Romanov – carevi na tri kontinenta

Na dan 12. avgusta 1905. godine, zvonila su zvona po ruskim gradovima, gruvali su topovi, radosna vest se širila celom carskom Rusijom: rođen je prestolonaslednik. Nakon četiri kćeri, car Nikola II Aleksandrovič Romanov i  njegova supruga Aleksandra, najzad su dobili dugo očekivanog sina, Alekseja. Ali samo nekoliko meseci kasnije, sretni roditelji su shvatili surovu istinu: dečak je bolovao od hemofilije, nasledne i neizlečive bolesti krvi, koja je bila poznata u porodici njegove majke. Od tog doba, ceo život carske porodice bio je posvećen borbi za zdravlje carevića. Njegova majka, sestre,  posluga, lekari, neprekidno su bdeli nad dečakom koji je bio u opasnosti da i prilikom najmanje povrede u igri iskrvari. U početku “Ane Karenjine” Tolstoj je napisao: “Sve sretne porodice međusobno su slične. Svaka nesrećna porodica je nesretna na svoj način“. Nesreća se uvukla u carevu porodicu i pratiće je sve do tragičnog kraja, u leto godine 1918…

Uspon Romanovih

Car Nikolaj II  je bio osamnesti vladar Rusije od 1613. godine – godine kada je na ruski tron seo prvi car iz porodice Romanov. Romanovi potiču iz bojarske (plemićke) porodice, čiji se prvi poznati predak zvao Andrej “Kobila” i živeo na dvoru moskovskog vladara u 14. veku. Njegovi potomci su se zvali Zaharini-Jurjevi, a kasnije Romanovi.

Zvezda nad rodom Romanovih je jače zablistala onoga dana 1547. godine kada se ruski car Ivan IV Grozni (na slici levo) oženio Anastasijom Romanovom. Anastasija je umrla mlada, a Ivan, lud od bola, sumnjajući da su mu obožavanu ženu otrovali, počinje vladavinu terora i osvete koja mu je donela nadimak “Grozni”. Nakon izumiranja vladarskog roda Rjurikoviča, veliku Rusku državu zahvata period nereda i nestabilnosti (“smutno vreme“), koje je okončano tek kada je rođak bivše carice Anastasije, sedamnestogodišnji Mihail Fjodorovič Romanov, sin tadašnjeg moskovskog patrijarha Filareta, izabran za cara.

Mihail i njegov sin i naslednik car Aleksej, stabilizovali su i učvrstili Rusku državu, ali to su ipak bile osrednje ličnosti. I ko zna koliko bi još Rusija ostala zaostala, nestabilna, poludivlja zemlja, opterećena nasleđem dugotrajne mongolske vlasti, na dalekim granicama Evrope, da se nije pojavio vladar vanredne energije i sposobnosti, jedan od najvećih vladara, ne samo ruske, nego i celokupne svetske istorije – Petar Veliki.

Život Petra Velikog

Petar Aleksejevič (na slici desno) je postao car sa deset godina, 1682. g. kao suvladar starijeg, umno ograničenog polubrata – Ivana V. Tada je Rusijom stvarno vladala njihova sestra Sofija. Napunivši sedamnest godina, Petar je uspeo da preuzme vlast i pošalje sestru u manastir. Od tada počinje jedna od najbržih i najsveobuhvatnijih reformi u istoriji, koja je zaostalu Rusku carevinu pretvorila u modernu državu, sposobnu da bude velika sila Evrope i Azije. Nema oblasti ruskog društvenog i državnog života koju nisu dotakle Petrove reforme: od promene vojske, izgradnje mornarice, novog kalendara i pravopisa, reorganizacije crkve, unapređenja poljoprivrede, ekonomije, poreza, državne uprave, pa do promena u odeći, jelu, ponašanju dvora i bojara i tretmanu žena (koje su do tada, po starom vizantijskom običaju živele u posebnim prostorijama i uglavnom se nisu pojavljivale u javnosti). Sebe je proglasio za “imperatora sve Rusije”, uz dotadašnju titulu “cara”.

Car Petar je uvodio evropske običaje i surovo se obračunavao sa starim navikama.Naredio je da svi bojari (plemići) moraju da obriju brade, a one koji to ne bi prihvatili, silom je brijao. Bio je oštar, često surov i nemilosrdan prema onima koji su mu se opirali ili pokušavali zavere. Tako je pogubio i vlastitog sina i naslednika – carevića Alekseja. Nije vodio mnogo računa o nasleđenim titulama i položajima. Unapređivao je i promovisao sposobne saradnike, ma kog porekla oni bili.

Petar je i fizički bio ogroman – prava sila od čoveka. Preko dva metra visok i veoma krupan, imao je naizmernu energiju. Njegove pijanke, koje bi bez prestanka trajale više dana i noći, bile su legendarne. Uz sebe je uvek nosio debelu carsku palicu koja bi mu često poslužila kao batina za kažnjavanje, pri

čemu ni plemići, ni ministri nisu bivali pošteđeni. Voleo je fizički rad. Svojim rukama je gradio brodove, kopao, izrađivao topove. Putovao je “inkognito” na Zapad, u Holandiju, Nemačku, Englesku gde se na licu mesta, po lukama i brodogradilištima, vojnim kasarnama i radionicama, upoznavao sa poslednjim rešenjima evropske tehnologije i organizacije. U nastojanju da modernizuje Rusiju, dovodio je mnogo obrazovanih stranaca. U Moskvi je nastao pravi mali grad pun Nemaca, Holanđana, Škota, od kojih su mnogi zasnovali porodice i zauvek ostali u Rusiji.

I mnogi srpski doseljenici su napredovali u Petrovoj službi. Hercegovački plemić, Sava Vladisavljević (na slici levo), postao je carski diplomata i grof. O njegovom životu je pisao Jovan Dučić. Grof Sava je caru Petru poklonio malog roba afričkog porekla. Potomak ovog dečaka je bio i najveći ruski pesnik – Aleksandar Puškin, koji je o toj zgodi napisao priču “Arapin Petra Velikog“. Jedan drugi Srbin, po imenu Zaharije Orfelin, je u doba carice Katarine Velike napisao prvu rusku istoriju života i vladavine Petra Velikog.

Sačuvane su mnogobrojne anegdote o Petrovom neusiljenom, pa i neobičnom ponašanju. Kada su poslanici engleskog kralja došli u jednu holandsku luku da prenesu poruku svog vladara, obavešteni su da će ih Petar primiti na vrhu najvećeg brodskog jarbola. Iako su se plašili visine, engleski ambasadori su na kraju bili prisiljeni da se nekako uspužu uz jarbol, do korpe u kojoj se nalazio car. Između mnogih hobija, Petar je voleo da se bavi i zubarskom praksom. Pregledao bi zube svojim bojarima i odmah čupao svaki pokvaren zub, od kojih je zatim pravio ličnu kolekciju. Petar je vodio brojne ratove, nastojeći da zatvorenoj, kontinentallnoj Rusiji, otvori pristup moru. Na jugu, borio se da od Turaka oduzme Azov. Na severu, ratovao je protiv tada moćne Švedske i na Baltiku, usred močvara i leda, izgradio, uz ogromne napore i ljudske žrtve, novu rusku prestonicu Petrograd – “prozor u Evropu”, “Veneciju severa”.

Nemica – velika ruska carica

Petar Veliki je umro 1725. godine, u pedeset i trećoj godini života, iscrpljen od neumerenog života i nadčovečanskih napora da svoju zemlju promeni. Nakon njegove smrti, nastupio je period nesigurnosti. Car nije odredio naslednika, tako da su se u nekoliko decenija smenjivali carevi i carice koje su na presto dovodili visoki dvorani ili vojna garda. Tako su postali vladari: Petrova udovica – nekadašnja poljska služavka (carica Katarina I), zatim njegov unuk (car Petar II), pa potomstvo njegova brata Ivana V (carica Ana, Ivan VI), a zatim Petrova kćerka, carica Jelisaveta Petrovna (vladala 1741-1761), koja je duže vladala.

Ali Petrovo delo nije moglo biti ugroženo. Rusija se dalje razvijala i širila – posebno u vreme carice Katarine II Velike (na slici desno). Zanimljivo je da drugi vladar Rusije sa pridevom “Velika” – ne samo da nije pripadala porodici Romanov,  nego nije ni bila Ruskinja. Kako se uopšte desilo da jedna nemačka princeza, iz male vladarske porodice Anhalt-Cerpst zavlada celom Rusijom? Katarina Aleksejevna, rođena kao Sofija od Anhalt-Cerpsta, došla je u Rusiju kao nevesta ruskog naslednika – budućeg cara Petra III. Kao i svaka strana princeza udata za ruskog princa, Katarina je nastojala, ne samo da prihvati pravoslavlje i nauči jezik, nego da postane veća Ruskinja i od samih Rusa. Inteligentnoj, okretnoj princezi, ovo je uspelo preko svakog očekivanja. Predstavljala je pravi kontrast u odnosu na svog nespretnog muža. Iako po majci Ani, unuk Petra Velikog, vojvoda Karl Peter Ulrih od Holštajn-Gotorpa, Nemac koji je preuzeo pravoslavlje i uzeo ime Petar Fjodorovič Romanov, nije imao niti jednu osobinu svog čuvenog imenjaka. Petar III je bio kreatura od čoveka – uobražen, priglup i nesimpatičan – do te mere, da je jedino činjenica da carica Jelisaveta nije imala drugih bliskih rođaka, mogla da opravda njen izbor da ovakvu osobu odredi za naslednika.

Ovde treba da naglasimo da istoriju ruske “porodice Romanov” u stvari čine formalno dve različite dinastije. Pravi Romanovi su Rusijom vladali od 1613. godine pa do 1762. godine kada je umrla kćerka Petra Velikog – carica Jelisaveta. Od tada, pa do kraja Carevine, Rusijom vlada dinastija čiji je puni naziv “Holštajn-Gotorp-Romanov“. Vojvode od Holštajn-Gotorpa, preci po muškoj liniji cara Petra III i njegovih naslednika, vladali su provincijom oko koje su se vekovima sporile Danska i Nemačka. Oni su pripadali mlađoj grani  kuće Oldenburg, koja je vladala Danskom od 1448. godine. Ova porodica je u pojedinim periodima, pored carske Rusije i Danske, vladala i Švedskom, Norveškom i Grčkom. Kako to, možemo se zapitati, da su ruski Romanovi imali tako malo potomaka i pored velikog broja dece koju su pojedini carevi ostavili? Na primer, car Aleksej Mihailovič je imao ukupno petnestoro, a Petar Veliki jedanestero  dece. Međutim, u to vreme je smrtnost dece bila velika. Osim toga, postojao je običaj, u XVI-XVII veku u carskoj porodici da se ženska deca – carevne – šalju u manastir, čime se, verovatno, izbegavalo pojavljivanje neželjenih pretendenata na presto.

Nakon nekoliko meseci vlasti, Petar III je ubijen 1762. godine. Umesto njega, za vladara Rusije je izabrana njegova šarmantna i bistra supruga. Pod upravom Katarine II i njenih brojnih saradnika i ljubavnika, Rusija postaje jedna od najmoćnijih evropskih zemalja. Država se razvija kulturno i ekonomski i širi na račun svojih suseda: Poljska je podeljena, Turska dva puta pobeđena. Rusija osvaja Krim od Tatara i dobija luke na Crnom moru. Katarina sanja o osvajanju Carigrada. Inteligentna Katarina se dopisivala sa najvećim naprednim umovima toga doba – od Voltera do francuskih “enciklopedista”, iako je u svojoj zemlji izbegavala da uvede previše liberalnih novina. Radije je vladala na apsolutistički način Petra Velikog, što je ostala karakteristika Ruske carevine, gotovo sve do njene propasti.

U doba carica Jelisavete i Katarine brojni Srbi su emigrirali iz Austrije i naseleli ruske ravnice. Mnogo od njih su postali ruski vojnici i oficiri. Jedna oblast Rusije je tada nazvana “Nova Srbija”. Jedan od Katarininih “miljenika” (tj. ljubavnika)  – Simeon Zorić – bio je srpskog porekla. Zapamćen je kao osnivač prve ruske  (vojne) kadetske škole.

Dinastija Holštajn-Gotorp-Romanov

Katarinu Veliku je 1796. godine nasledio njen i Petrov jedini sin – car Pavle I (na slici desno). Veliki broj Katarininih savremenika je sumnjao da je Pavle uopšte sin cara Petra III. Ipak, on je dosta ličio na Petra, posebno kada se radi o neuračunljivom ponašanju, koje je dovelo do još jedne vojne pobune i do carevog ubistva 1801. godine. Na presto je došao Pavlov sin Aleksandar I, u čije doba 1812. g. je Rusija vodila rat epskih razmera sa Napoleonovom armijom, opisan u “Ratu i miru“. Tokom XIX veka, ruska carska porodica “Holštajn-Gotorp-Romanov” postaje sve brojnija. Car Pavle I je za za sobom ostavio četiri odrasla sina, od kojih su neki imali znatno potomstvo, a dvojica vladali Rusijom (Aleksandar I i Nikola I). U sledećoj generaciji, četiri sina cara Nikole I (car Aleksandar II i veliki kneževi Konstantin, Nikolaj i Mihail) su ostavili potomstvo koje postoji sve do naših dana. Potomstvo Aleksandra II je vladalo Rusijom do 1917. godine, u liku njegovog sina, cara Aleksandra III i unuka Nikole II.  Iako su vlast i nasleđe u porodici postali stabilniji, ruski carevi XIX veka nisu uspeli da u dovoljnoj meri izmene i unaprede rusko društvo i privredu. To je na kraju dovelo do Oktobarske revolucije u toku I svetskog rata i do pada Carevine.

U početku, svi članovi carske porodice su nosili naziv “veliki knez“, ili “velika kneginja“, uz titulu “carsko veličanstvo”. Krajem XIX veka, broj “velikih kneževa” je prešao dvadeset, pa je car Aleksandar III rešio da titulu ograniči samo na carske sinove i unuke (po muškoj liniji) ili carske kćeri. Za ostale potomke Romanova, rezervisana je titula “knez od Rusije“. Međutim, broj legitimnih članova carske porodice se krajem XIX i početkom XX veka ipak počeo smanjivati. Naime, pravilnikom o dinastiji,  koje je uveo još car Pavle I, bilo je predviđeno da se član carske porodice može venčati, uz carevo odobrenje, samo sa osobom “jednakog ranga”. Takav brak bi se smatrao za “dinastijski”. U suprotnom, sklapan je samo “morganatski brak”. Potomci iz tih morganatskih brakova nisu smatrani punopravnim članovima porodice Romanov, niti su bili mogući naslednici ruskog prestola. Oni su kao bliži carski rođaci dobijali drugačije prezime: “Romanovski”- uz dodatak prezimena majke.

Kraj Romanovih

Poslednji ruski car, Nikola (ruski Nikolaj) II je bio čovek koga je vlastiti otac – prerano preminuli Aleksandar III – smatrao isuviše “mekim” za vladara. Bio je to nežan i zatvoren, pomalo uobražen  čovek, vrlo vezan za pomalo histeričnu i ka mistici okrenutu suprugu, čovek koji nije bio dorastao da upravlja jednom ogromnom  državom u dramatičnim momentima Prvog svetskog rata i Revolucije. Ništa u njemu nije bilo od nekadašnje siline i strogosti Petra Velikog. Ugled carske porodice je bio posebno narušen pojavom Raspućina, bradatog, neurednog “mužika” i zagonetnog iscelitelja, koji je uspeo da pridobije caričino poverenje, jer je povremeno mogao da utiče na popuštanje bolesti i bolova carevića Alekseja. Međutim, čudnovati iscelitelj Raspućin se, ponašao toliko skandalozno i na tako beskrupulozan način zloupotrebljavao svoj uticaj na dvoru, da su neki carevi rođaci na kraju organizovali njegovo ubistvo,  kako bi spasili ugled monarhije. Nakon izbijanja Oktobarske revolucije 1917. godine, Nikola II se odrekao prestola i zajedno sa svojom porodicom – suprugom i petoro dece – bio stavljen u pritvor. Posle godinu dana kućnog pritvora i seljakanja po raznim krajevima Rusije, cela carska porodica, zajedno sa četvoro vernih pratilaca, bilo je na mučki način pogubljena od strane boljševičke vlasti u Jekaterinburgu, gradu na Uralu. Ostaci carske porodice su bili skriveni u okno jednog napuštenog rudnika, gde su ostali osam decenija – sve do 1991. godine. Tada su nove vlasti demokratske Rusije, caru Nikoli i njegovoj porodici organizovale svečanu, državnu sahranu. Istovremno, Ruska pravoslavna crkva je celu carsku porodicu proglasila za mučenike i svete.

U toku Revolucije ubijeno je dosta članova porodice Romanovih – čak njih sedamnest, među kojima carev brat Mihail, caričina sestra, carev stric i brojni rođaci. Ipak, većina ostalih Romanovih je uspela da napusti Rusiju. Zanimljivo je da se nekoliko godina nakon ubistva carske porodice, pojavila priča da se jedna od carevih kćeri, velika kneginja Anastasija, uspela spasti i pobeći iz Rusije. Tokom XX veka nekoliko žena se proglašavalo za carevu kći Anastasiju, o čemu je napravljen i holivudski crtani film.

Najbliži preživeli carev brat od strica – veliki knez Kiril Vladimirovič, proglasio se u izbeglištu 1918. godine za šefa porodice Romanov i “cara”. Nakon njegove smrti, 1938. godine, “titulu” pretendenta na presto je preuzeo njegov sin Vladimir, a zatim Vladimirova kći – velika kneginja Marija Vladimirovna Romanova, rođena 1953. godine. Međutim, njene “pretenzije” na presto Romanova, osporava “Udruženje pripadnika carske porodice Romanov”, koje ima oko šesdesetak muških članova, od kojih nekolicina smatra da ima veća prava na Ruski presto nego jedna žena.

Kao da su zaboravili primere njihovog velikog pretka – carice Katarine II.

Veze carske porodice Romanov i dinastija Karađorđević i Petrović-Njegoš

Tri princeze iz naših dinastija su bile udate u familiju Romanovih.

Kći srpskog kralja Petra I Karađorđevića Jelena (rođena 1884), udala se 1911. godine za kneza Ivana Konstantinoviča Romanova, praunuka cara Nikole I. U braku, za koji se kaže da je sklopljen iz ljubavi, rođeno je dvoje dece – Vsevolod i Katarina. Knez Ivan je stradao od boljševika 1918. godine, dok je kneginja Jelena (na slici desno) umrla u Nici, 1962. godine. Vsevolod je umro ne ostavivši potomake. Kći Katarina, udala se za talijanskog markiza Farače di Vilaforesta, sa kojim je imala dve kćeri i sina, od kojih i sedmoro unučadi.

Crnogorski kralj Nikola I Petrović-Njegoš udao je dve svoje kćeri za velike kneževe Romanov. Dve sestre iz Crne Gore, Milica i Anastasja, udale su se za unuke cara Nikole I. Sestre su posebno zapamćene u istoriji carske porodice po činjenici da su baš one fatalnog Raspućina upoznale sa carem i caricom, čime su nehotice uticale na kasnije dramtične i tragične događaje. Starija, Milica je rođena 1866. godine na Cetinju, a umrla 1951. g. Sa velikim knezom, Petrom Nikolajevičem za kog se udala 1889. je imala troje dece, sina Romana i kćeri Marinu i Nadeždu. Romanov sin Nikolaj, knez “Romanovski-Šeremetjev”, rođen 1922. godine, šef je “Udruženja članova porodice Romanov” i teoretski jedan od potencijalnih pretendenata na carski presto. Međutim, on nema muških potomaka. Anastasija Petrović Njegoš je rođena 1868. g. i umrla 1935. Anastasjin drugi muž, veliki knez Nikolaj Nikolajevič, bio je vrhovni komandant ruske vojske u Prvom svetskom ratu.

U obrnutom smeru, pojedini članovi porodice Romanov su preci članova dinastije Karađorđević. Poslednji jugoslovenski kralj, Petar II je preko majke, Marije od Hoencolerna, u četvrtom kolenu potomak ruskog cara Aleksandra II Nikolajeviča Romanova. Prema tome, kralj Petar Karađorđević je i potomak Petra Velikog u devetom kolenu.

PRILOZI: 

Prilog 3

Prilog 4

Romanovi i boljševička Revolucija

Prilog 5

Rodoslovna veza između cara Petra Velikog Romanova

i jugoslovenskog kralja Petra II Karađorđevića (9 generacija)

AUTOR: Saradnik portala Poreklo dr Duško Lopandić