Veze srpskih i hrvatskih dinastija u srednjem veku

Saradnik portala Poreklo dr Duško Lopandić piše o odnosima srpskog i hrvatskog plemstva kroz bračne i političke veze

Hrvatska je nakon pripajanja Ugarskoj početkom XI veka zadržala neke oblike feudalne autonomije, kao i svoje domaće plemstvo. Među hrvatskim visokim plemstvom, dve porodice su vekovima ulazile u red najuglednijih velikaša Ugarskog kraljevstva i igrale važnu ulogu u hrvatskoj istoriji. Prvi su bili Bribirski kneževi iz porodice Šubića, koji su kasnije nosili naziv grofovi Zrinski. Drugi su bili Krčki kneževi, koji su se od 1430. godine nazivali Frankopani. Tokom istorije, sudbina jedne i druge porodice se menjala, prolazile su kroz periode najveće slave kao i kroz periode siromašenja i slabljenja. Uzajamno su se prevazilazili po moći, ugledu i bogatstvu, da bi se, vremenom, njihovi interesi, veze i sudbine približavale i, pred konačno kraj, gotovo potpuno sjedinile, pa zatim krajem XVII veka i početkom XVIII veka zajednički i nestale u tragičnim okolnostima.

Srpske vladarske dinastije su tokom istorije uspostavljale bračne i političke saveze, kako sa Šubićima, tako i sa Frankopanima. Poslednji izdanci ovih familija – poput grofova Nikole i Petra Zrinskog su tako u svojim venama nosili i krv srpskih vladara Nemanjića i Brankovića.

Šubići i Nemanjići

Bribirski kneževi se pominju već u poveljama iz XII veka, ali su vrhunac svoje moći i uticaja dostigli krajem XIII i početkom XIV veka pod imenom kneževa Šubića. U to doba, kada je moć ugarskih kraljeva i centralne vlasti opala, oni su postali gotovo nezavisni vladari u Hrvatskoj, noseći nazive “podkralja” ili “bana” i držeći u svojoj vlasti mnoge dalmatinske gradove, kao i široka područja Bosne i Huma (današnje Hercegovine). Zanimljivo je da se prvi poznati rodonačelnik Bribirskih kneževa – župan Bogdanec, pominje u jednoj povelji iz 1160. godine kao čovek (pristav) znamenitog palatina i hrvatskog bana Beloša – srpskog župana i brata ugarske kraljice Jelene Srpske. Šubići su dostigli vrhunac moći pod knezom Pavlom I, koji je postao ban Hrvatske (1273), gospodar većeg dela Bosne, kao i dalmatinskih gradova, u kojima je za upravnike (providure) postavio svoju braću (Split, Šibenik, Nin, Trogir). Njegov brat Mladen I, a zatim sin Mladen II su nosili i zvanje “ban Bosne”. Pavle I Šubić (umro 1312) je znatno pomogao da pripadnik Anžujske  dinastije – Karlo I Robert – zadobiju ugarsku krunu. Međutim, kako je to konstatovao već Makijaveli: “onaj ko pomogne drugom da dođe do moći, sam propada”. Ovo su u praksi iskusili Bribirski kneževi. Čim su se Anžujci utvrdili na ugarskom prestolu, okrenuli su se protiv svojih dobrotvora. Pavlov sin Mladen II je u borbi sa ugarskim kraljem 1322. godine izgubio većinu svojih poseda i titula, uključujući Bosnu, i umro je u zatočeništvu.

Šubići su se orodili sa srpskom vladarskom kućom Nemanjića. Prema nekim izvorima, knez Pavle I Šubić se oženio pre 1300. godine jednom od kćerki kralja Dragutina Nemanjića (koja se možda zvala Urošica ili Ursa), o kojoj drugih podataka nemamo.

Više podataka je ostalo o princezi Jeleni (na slici desno), kćeri kralja Stefana Dečanskog i sestri cara Dušana, koja se udala 1347. godine za Mladena III, tada starešinu Bribirskih kneževa (sinovca Mladena II), “kneza Klisa, Skradina i Omiša“. Jelena nije imala sreće u ovom braku koji nije trajao ni godinu dana. U jednoj od velikih epidemija kuge  koja je pod imenom “Crne smrti” zahvatila celu Evropu, već maja 1348. godine umire Jelenin muž. Njegova mlada udovica morala je da se ogorčeno bori naizmenično sa moćnom Mletačkom republikom, sa ugarskim kraljem i sa hrvatskim velikašima, kako bi sačuvala bar nšto od nasleđa za svog sina – dečaka Mladena IV. U sukob se umešao i Jelenin brat, car Dušan, koji je 1355. godine poslao vojskovođe Palmana i Đuraša Ilijića da pomognu njegovoj sestri u odbrani gradova Klisa i Skradina. Međutim, srpske trupe nisu uspele. Mađari su ipak osvojili Klis, a Skradin je predat u zakup Mlečanima. U toku ovih borbi, car Dušan je naprasno preminuo (20.12.1355). Nedugo zatim, prestaju i vesti o Jeleni, iako nije poznato kada je tačno umrla. Postoje pretpostavke da je sahranjena u zadužbini svoga oca – manastiru Dečani. Mladen IV je imao jednog sina (Senko) i dvoje unuka (Radica i Bielak), ali njegovo potomstvo nije imalo veću ulogu u istoriji.

Sestra kneza Mladena III Šubića po imenu Jelena bila je udata za bosanskog kneza Vladislava Kotromanića, sa kojim je rodila najznačajnijeg bosanskog vladara, Tvrtka I Kotromanića, koji se kao potomak Nemanjića 1377. godine krunisao kao “kralj Srbljem i Bosne”.

U daljoj povesti kneževa Šubića, poseban značaj je dobila jedna druga grana porodice – ona koja se od jadranskih obala preselila ka severu, prema reci Uni. Na zahtev ugarskog kralja, Juraj III Šubić  je zamenio 1346. godine svoje utvrđenje Ostrovicu, za grad Zrinj, u donjem Pounju (između Une i Korane). Po tome je u daljim generacijama porodica nazvana “Zrinski”. Već nakon nekoliko generacija – u XVI veku – grofovi Zrinski doživljavaju novi uspon. Godine 1562. godine su pomogli da se na ugarski-hrvatski presto izabere porodica Habsburg. Proširuju posede na Slavoniju i Međumurje (Čakovec). Međutim, cena uspeha hrvatskih velikaša je njihovo utopanje u mađarsko plemstvo.

Grof Nikola V Šubić Zrinjski (ili po mađarski: MiklošZrinji) uspešno je ratovao protiv Turaka, pa je bio prozvan “prvi strah turski”. Postao je ban Hrvatske, Slavonije i Dalmacije (1545-1566). U istoriji je zapamćen po legendarnoj odbrani grada Sigeta 1566. godine. Tada je Zrinjski sa manje od 3.000 vojnika više od mesec dana zadržavao ogromnu tursku vojsku od preko sto hiljada ratnika, koja je krenula ka Beču (predvodio ju je, uz sultana, znameniti veliki vezir srpskog porekla Mehmed-paša Sokolović).  Bez pomoći sa strane, branioci Sigeta su junački do poslednjeg stradali. Nikola V Zrinjski je tako spasao Habsburško carstvo, posmrtno dobio naziv “Sigetski” i ostao zapamćen kao nacionalni junak Mađara i Hrvata. Njegovo herojstvo je bilo i predmet mnogih umetničkih dela, poput poznate opere “Nikola Šubić Zrinski”.

Frankopani i despoti Brankovići

Nikola V “Sigetski” je u prvom braku bio oženjen Katarinom Frankopan (umrla 1561. godine) koja je po majci bila direktni potomak srpskih despota Brankovića. Ona je bila kći grofa Ferdinada Frankopana i srpske kneginje Marije Branković (umrla je 1540. godine). Marija je bila jedna od  kćeri srpskog titularnog despota Jovana Brankovića (umro 1502. godine), koji je, nakon pada  Despotovine, iz Ugarske nastavio borbu protiv Turskog carstva.

Grofovi Frankopani su poticali od Krčkih kneževa (po ostrvu Krk u Jadranskom moru), koji su vekovima, uz Šubiće, bili među najmoćnijim hrvatskim feudalcima. Prvi poznati Krčki knez zvao se Dujam i bio je vazal Mletačke republike (1118. godine). U prvo vreme, stanovnici Krka su morali Mlečanima plaćati danak u vidu trideset lisičijih koža, a kasnije je to iznosilo 350 zlatnika godišnje. Porodica je vremenom svoje posede proširila na kopno – ka Vinodolu. Na posedima Krčkih kneževa dugo je opstalo posebno slovensko pismo – “glagoljica”, kao i posebna crkvena služba na staroslovenskom jeziku. Krčki knez Nikola IV (umro 1432), “plemeniti ban” Hrvatske i Dalmacije, posednik nepreglednih imanja po Hrvatskoj, bio je prvi u svojoj porodici koji je se prozvao “Frankopan”, prema imenu jedne rimske plemićke porodice (Frangipani) sa kojom je, navodno, bio u srodstvu. Od tada Frankopani imaju i novi grb – dva lava koji lome hleb, što je bilo značenje njihovog imena na italijanskom (“Lomi-kruh”). Ovaj moćni velikaš nije imao samo mnogo poseda, već je ostavio i mnogo naslednika. Njegovih osam sinova je podelilo očeve posede i osnovalo isto toliko grana porodice, od kojih su najpoznatije bile Cetinska, Slunjska, Ozaljska i Tržačka loza. Kao i Zrinski, Frankopani i njihovi posedi su se u XV veku pomerili ka severu – ka Slavoniji. Porodica je dala sedam hrvatskih banova, kao i mnoge vojskovođe. Međutim sve frankopanske loze, osim “Tržačkih” po muškoj liniji su izumrle već tokom XVI veka.

U 17 godina braka, Katarine Frankopan i bana Nikole V Zrinskog-“Sigetskog”, rođeno je čak dvanestoro dece – većinom kćeri – dok je samo jedan sin (Juraj IV ili Đerđi) dostigao zrelo doba i ostavio potomstvo. Praunuci Nikole V “Sigetskog” su bili poslednji grofovi Zrinski – braća Nikola VII i Petar IV. Ostavili su nezaboravan trag u ugarskoj i hrvatskoj istoriji. Petrova deviza u grbu je bila Vincere aut mori! (“Pobediti ili umreti”). Razočarani u opreznu i pomirljivu politiku cara Leopolda Habsburga koji je sa Turcima sklopio sraman mir (tzv. “Vašvarski mir”), grofovi Zrinski su uz pomoć Franje-Krste Frakopana (čija sestra Katarina je bila udata za Petra Zrinskog), zajedno sa nekim drugim ugarskim velikašima, pripremili veliku zaveru. Cilj im je bio da zbace vlast Habsburga i da na presto Ugarsko-hrvatskog kraljevstva dovedu nekog drugog vladara (čuvena “Zrinsko-frankopanska urota”). U tom cilju, tražili su pomoć po celoj Evropi, od francuskog kralja, do turskog sultana. Međutim, zavera je otkrivena. Petar Zrinski (njegov brat je ranije poginuo u lovu) i Franjo-Krsto Frankopan su utamničeni, osuđeni i pogubljeni 1671 g. Mržnja i osveta Habsburga time nisu prestale. Do poslednjeg je zatrto preostalo muško potomstvo ove dve slavne ugarsko-hrvatske porodice. Sin bana Petra i poslednji Zrinski – Ivan Antun – proveo je 20 godina u tamnici gde je i umro, a da uopšte nije učestvovao u zaveri.

Zanimljivo je da su svi poslednji članovi porodica Zrinskih i Frankopana imali i literarne sklonosti. Nikola VII Zrinski je na mađarskom napisao ep o svom pradedu pod nazivom “Opsada Sigeta”, koji je njegov brat Petar preveo na hrvatski. Fran Krsto Frankopan i njegova sestra Katarina su pisali pesme. U doba romantizma u XIX veku, priča o o tragičnoj sudbini poslednjih Zrinskih i Frankopana je podsticala  buđenje hrvatske nacionalne svesti i otpor bečkom centralizmu.

Iako su izumrli u muškoj liniji, Zrinski i Frankopani su ostavili potomstvo po ženskoj liniji. Tako se potomstvo Katarine (Ferdinanda) Frankopana, pa time i njenih predaka – srpskih despota Brankovića – može pratiti u brojnim ugarskim familijama, sve do danas. Pomenimo ugarske plemićke porodice Rakoci, Turco, Forgač, Erdedi, Tekeli, Batijanji, Serenji, Jakušič, Banfi, Perenji, fon Rotal i druge.

Najzad, treba napomenuti da brak Marije Braković i Ferdinanda Frankopana nije bila jedina bračna veza između srpskih i hrvatskih velikaša u doba propasti srpske despotovine i zajedničke odbrane od Turaka. Tako je znameniti srpski titularni despot Vuk Braković, koji je zapamćen  u narodnim pesmama kao “Zmaj Ognjeni Vuk”, bio je oženjen Varvarom (Barbarom) Frankopan (1475-1504),  kćerkom Žigmunda Frakopana Tržačkog.

Nakon smrti despota Jovana Brankovića, njegova udovica Jelena (iz porodice Jakšića), udala se 1502. godine za hrvatskog velikaša Ivaniša Berislavića, koji je po tom osnovu nasledio i titulu srpskog titularnog despota i imanja Brankovića. Porodica Berislavića od Grabarja su važili za potomke bosanskih banova i u to doba behu jedna od najuglednijih porodica hrvatskih koja je davala kraljevske kancelare i hrvatske banove. Zabeleženo je da je despot Ivaniš Berislavić, sledeći tradiciju njegovih prethodnika, pomagao srpske crkve. Nasledio ga je njegov i Jelenin sin Stefan Berislavić (despot 1515-1535) u čije vreme su Turci od Ugara preoteli Beograd. Stefan je ubijen u jednom sukobu sa Turcima, nakon čega je ugarski kralj za despota (pokazalo se i poslednjeg despota u srpskoj istoriji) imenovao znamenitog srpskog vojskovođu Pavla Bakića (1537). I porodica Bakića je uspostavila bračne odnose sa grofovima Frankopanima. Treća Frakopanka udata u srpsko plemstvo, bila je Klara, kći Nikole Frakopana, udata za Mihaila Bakića (umro 1603).

IZVOR: Saradnik portala Poreklo dr Duško Lopandić

PRILOG: