Prenosimo: Intervju sa akademikom Aleksandrom Lomom – Milenijum(i) srpske jezičke vertikale

„U nizu slučajeva sam se osvedočio da imena koja su proglašena ilirskim, tračkim ili keltskim, zato što su nama danas nerazumljiva, nalaze svoje pravo tumačenje iz slovenskih jezičkih sredstava, samo na dubljoj istorijskoj ravni i u širem, opšteslovenskom kontekstu” kaže u razgovoru za nedeljnik Pečat akademik Aleksandar Loma, dobitnik Nagrade „Pavle i Milka Ivić” 

Razgovarao: JOVO BAJIĆ, nedeljnik Pečat, br. 407, 12. februar 2016.

Slavističko društvo Srbije ove godine dodelilo je Nagradu „Pavle i Milka Ivić“ akademiku Aleksandru Lomi za knjigu „Toponimija Banjske hrisovulje“, čiji izdavači su SANU i „Službeni glasnik“. U obrazloženju Odbora za dodelu Nagrade napisano je da je reč o „prvorazrednom ostvarenju dobijenom iz ruku jednog od najuglednijih današnjih etimologa i indoevropeista kod Srba i Slovena u celini i ne samo kod njih. Ova po mnogo čemu izuzetna monografija ne pripada vrhu srpske i slovenske onomastike, ona je sami vrh. Neprikosnoveni status krova ozbiljne naučne discipline stekla je samom koncepcijom, strukturom, bogatom građom, njenom akribičnom obradom zasnovanom na autorovim odličnim uvidima u onomastičku, etimološku i širu relevantnu literaturu i bogatim istraživačkim iskustvom u toj oblasti. Takvu studiju iz srpske, starosrpske i slovenske onomastike Srbi dosad nisu imali, a ni ostali Sloveni ne mogu se podičiti delom slične vrednosti“. U obrazloženju Odbora za dodelu Nagrade „Pavle i Milka Ivić“ koja se daje za najbolja dela iz oblasti srpske lingvističke slavistike kazano je i to da knjiga „Toponimija Banjske hrisovulje“ akademika Aleksandra Lome „iz odrednice u odrednicu uspostavlja, rekonstruiše hronološku vertikalu od srpske jezičke današnjice, preko srednjovekovnog starosrpskog stanja do opšteslovenske i praslovenske etape i veka“. Ove reči bile su povod za razgovor sa akademikom Aleksandrom Lomom.

Zbog čega ste kazali da je Banjska hrisovulja, sa pečatom kralja Milutina, „vrednija od zlata, jedna od najvećih dragocenosti našeg kulturnog nasleđa”?

Poigrao sam se rečima starog letopisca, koji slavi „banjsko zlato“, tj. pozlaćenu pozadinu danas izgubljenog živopisa Crkve Svetog Stefana u Banjskoj, a neizmernu vrednost ovog spomenika vidim kako u njegovom arhaičnom jeziku i uzornom pravopisu, tako i u njegovoj sadržini. Osim što nam pruža obilje onomastičke građe (ne samo toponima nego i antroponima), dragocen je za istorijsku geografiju, pravnu istoriju…

Vašim istraživanjima toponimije Banjske hrisovulje opovrgli ste ustaljeno shvatanje da Srbija „vrvi tragovima predslovenskog romanizovanog ili neromanizovanog stanovništva”. Jeste li imali takvo predubeđenje pre nego što ste ozbiljno počeli da se bavite toponimijom srpskih zemalja?

Taj pomalo romantičarski i nedovoljno kritički pristup bio je „dečja bolest“ srpske toponomastike, od koje ni sam nisam ostao imun u svojim mladim danima, tim pre što mi je moje klasično obrazovanje usmeravalo naučni interes pre svega na takve starobalkanske tragove. No srećom nisam u tom pogledu mnogo „brljao“, jer sam se već u toku izrade svoje doktorske teze posvećene „Problemima izučavanja supstrata u toponimiji Srbije“ u nizu slučajeva osvedočio da imena koja su proglašena ilirskim, tračkim ili keltskim zato što su nama danas nerazumljiva, nalaze svoje pravo tumačenje iz slovenskih jezičkih sredstava, samo na dubljoj istorijskoj ravni i u širem, opšteslovenskom kontekstu.

Možete li nam navesti neki primer?

Mogao bih mnoge, ali ću se zadovoljiti jednim koji je za mene samog bio poučan. Jedan naš istaknuti jezikoslovac izvodio je Gokčanica, ime desne pritoka Ibra i oblasti oko nje, iz albanskog plemenskog imena Gokš. Nastranu što nema podataka da su tu ikada živeli Arbanasi, on je pri tome prenebregao najraniji pomen našeg imena u Žičkoj povelji iz oko 1220. i na njemu zasnovano tumačenje, izneto nekoliko godina ranije, po kojem je ono izvorno glasilo Gvoščanica, a u osnovi mu je Gvozdac, toponim koji u tom kraju i danas postoji (uzgred, on nema veze sa gvožđem, izveden je od starog slovenskog i srpskog naziva za šumu gvozd). Autor ove druge, jedine ispravne etimologije, zasnovane na pisanim izvorima i činjenicama istorijske dijalektologije, bio je, u svojim mladim danima, najveći srpski lingvist druge polovine XX veka Pavle Ivić. Iako mi nikada nije bio profesor, od njega sam mnogo naučio, a saradnja s njim usmerila me je na polja srpske onomastike i etimologije. Utoliko mi je veća čast što je ovoj knjizi pripala nagrada koja nosi njegovo ime – premda bi mi mnogo draže bilo da je poživeo da bude njen prvi čitalac.

Toponimija kojom se bave stručnjaci kao što ste vi liči na arheološka nalazišta sa slojevima koji svedoče o dalekoj prošlosti. Da li vam se činilo, dok ste raščlanjivali pojedine reči, pojedine toponime, da pomalo ličite na arheologa?

Da, u meri u kojoj su arheolozi praistoričari, tj. predmet njihovog izučavanja su prvenstveno razdoblja za koja nema pisanih izvora. Takozvana dijahrona lingvistika, koja se bavi prošlošću jednog jezika ili neke jezičke porodice, počinje kao istorija a završava idući unatrag kao praistorija. Praistorijske faze jezičkog razvoja rekonstruišemo komparativnim putem, na osnovu ustanovljenih genetskih veza među poznatim jezicima. Samu toponimiju mogli bismo porediti i sa paleontologijom, jer zemljišna imena preživljavaju kao petrefakti, okamenjeni i teško raspoznatljivi ostaci davnih jezičkih stanja, pa i izumrlih jezika.

SVOJE NARODNOSNO IME SRBI

SU DONELI SA SEVERA I ONO JE

STARIJE OD SRPSKOG JEZIKA

U pojedinim toponimima Banjske hrisovulje, pa i u osnovama danas živih reči, sadržani su tragovi ranijih faza u razvoju jezika: starosrpske, praslovenske, praindoevropske. Kako su ti tragovi dospeli na prostore države kralja Milutina i kako su preživeli i dočekali naše vreme?

Svoje narodnosno ime Srbi su doneli sa severa i ono je starije od srpskog jezika, koji se razvio tek na Balkanu pre oko hiljadu godina postepenim raspadom slovenskog jezičkog jedinstva. Uzima se da su dotad svi Sloveni govorili dijalektima istog jezika, praslovenskog. Komparativna lingvistika svrstava praslovenski u veliku indoevropsku jezičku porodicu. To znači da nas rodoslovna linija, koja seže u mlađe kameno doba, vezuje, između ostalih, sa starim Indijcima i Irancima, Grcima, Latinima, Keltima, Germanima… Indoevropska prapostojbina smešta se u predele severoistočne Evrope, gde su naši preci ostali da žive još dugo nakon što su se njihovi srodnici jedni za drugima selili na razne strane. Još u bronzano doba na jug Balkana naselili su se Grci, a na sever Tračani i Iliri koji se, premda su naša znanja o njihovim jezicima sasvim oskudna, mogu takođe ubrojati u Indo-evropljane. U trećem veku pre Hrista s njima su se ovde smešali Kelti, a nešto docnije su rimska osvajanja donela na Balkan latinski jezik. Sve te naslage čine ono što nazivamo toponomastičkim supstratom (,,podslojem“) na našem tlu. Pouzdano ustanovljenih supstratnih toponima je malo, uglavnom su to imena velikih reka i važnijih gradova. Iz ilirskog su verovatno Drim i Drina, iz keltskog Dunav, možda i Niš, iz latinskog Lipljan, Ras…

Pretpostavljate da na tlu Srbije ima i „prenesenog supstrata”. Šta to zapravo znači?

Znači da su Srbi mogli iz stare u novu postojbinu preneti neka imena stranog porekla. Tako uzimam da je Morava hidronim prenesen iz porečja češke Morave, gde su ga Sloveni preuzeli od Germana, a ovi od Kelta. Sasvim sličnu pretpostavku izneo sam i za Lab, svodeći ga na isti predslovenski predložak od kojeg je nastalo ime pritoke Severnog mora Elbe, češke Labe; u srednjem veku u župi Lab zabeleženo je mesto Vrhlabje gde je bio kraljevski dvorac, a grad sa istim imenom i danas postoji u Češkoj na gornjem toku Labe. Podsetiću da severni nosioci srpskog etničkog imena još žive u Polablju (tzv. Lužički Srbi). Ima dakle na našem tlu supstratnih imena u kojima treba videti tragove srpskih seoba, a ne starobalkanske toponomastičke ostatke.

Pomenuli ste da pojedini toponimi Banjske hrisovulje sadrže građu koja bi mogla da pomogne pri rekonstrukciji praslovenskog jezika iz koga su se razvili slovenski jezici. Do koje mere se može rekonstruisati praslovenski jezik?

Praslovenski jezik pouzdano se rekonstruiše onakav kakav se govorio u doba pred Veliku seobu, oko 500 g. naše ere, dakle nekih tri do četiri stoleća pre prvih pisanih spomenika na staroslovenskom jeziku. Obim rekonstruisanog praslovenskog leksičkog fonda može se sagledati na osnovu „Etimološkog rečnika slovenskih jezika“, koji od 1974. izlazi u Moskvi, a čija je zasad poslednja, 39. sveska došla do pred kraj slova o. Rad na Etimološkom rečniku srpskog jezika, koji je započeo Pavle Ivić a sada ga ja vodim, dao je već znatan doprinos na tom polju. „Toponimiju Banjske hrisovulje“ treba shvatiti kao deo tog velikog posla. Ona je pružila desetine novih praslovenskih rekonstrukcija. Možda su najzanimljiviji neki slučajevi kad starosrpska reč nalazi najbližu paralelu u baltskim jezicima, litavskom i letonskom, koji su najtešnje srodni sa slovenskim.

Banjska hrisovulja potvrđuje da su Srbi činili većinu stanovništva države kralja Milutina. To je jedan reprezentativan uzorak sa jezgrenih srpskih teritorija na Balkanu, onih gde se u prednemanjićko doba razvila srednjovekovna srpska država. Svojim širenjem, kojeje počelo još u doba Stefana Nemanje, uzelo maha naročito pod Milutinom i dostiglo svoj vrhunac sa Dušanovim carstvom, nemanjićka država inkorporirala je i znatnije mase nesrpskog, kako slovenskog tako i neslovenskog življa

Često pominjete starosrpske osnove u pojedinim toponimima Banjske hrisovulje. Jeste li došli do novih saznanja o starosrpskom jeziku?

Kad kažemo starosrpski mislimo na jezičko stanje drukčije od današnjeg. Ime planine Lisac danas zvuči isto kao i naziv za mužjaka lisice, ali je po poreklu druga reč, u značenju „goli vrh“, a nekad se u njenom prvom slogu izgovarao glas različit od i, koji Banjska hrisovulja dosledno beleži. Čuvanje te i nekih drugih distinkcija u starosrpskom jeziku početka četrnaestog veka jeste novo saznanje proisteklo iz analize ovog spomenika.

Najveće iznenađenje kod lingvista, pa i etnologa i drugih poznavalaca balkanskih etničkih i kulturnih prožimanja, izazvalo je vaše objašnjenje nastanka toponima katun za koji se verovalo da je albanskog porekla, a vi ste dokazali da je pak katun srpska reč. Koliko je još takvih previda bilo u našoj nauci?

U albansko poreklo reči katun bili su dobrih vek i po ubeđeni i naši i strani stručnjaci, iako se ona ne tumači ubedljivo iz albanskog jezika. U osnovi tog ubeđenja je uprošćeno kulturnoistorijsko rezonovanje: Sloveni su došljaci na Balkan i prvenstveno zemljoradnici, Arbanasi starosedeoci i polunomadski stočari, pa ako imamo jedan zajednički termin vezan za tu vrstu stočarenja u albanskom i južnoslovenskim jezicima, mora da su ga naši preci pozajmili iz albanskog. Da ozbiljno posumnjam u to navela me je činjenica da je reč posvedočena i u staroruskom jeziku. To isključuje mogućnost albanskog porekla i svedoči da je termin bio poznat Slovenima i pre seobe na jug. On se bez problema izvodi iz slovenskog glagola koji znači „kotrljati se“. Treba imati u vidu da su katuni sezonska staništa na visokoplaninskim pašnjacima, neka vrsta preteče savremenih turističkih kamp naselja. Drvene kućice u katunima bile su pokretne, početkom leta bi ih „podigli” na kolima ili saonicama u planinu, a onda na jesen „spustili“ natrag u dolinu. Uostalom, nomadsko stočarstvo nije bilo sasvim strano Slovenima, bar ne onima, u koje ubrajam predbalkanske Srbe, koji su prvobitno živeli na krajnjem jugoistoku praslovenske teritorije i bili u dodiru sa nomadskim narodima u stepama severno od Crnog mora. Ti njihovi susedi su isprva bili Skiti i Sarmati koji su govorili iranskim jezicima, a docnije razna turska plemena. Stoga ipak ne odbacujem mogućnost da je katun pozajmljenica iz nekog stranog izvora, ali istočnog, a ne balkanskog.

Znači li to da su toponimi Banjske hrisovulje, zapisani pre sedam vekova u vreme kralja Milutina, a mnogi su se u istom ili nešto izmenjenom obliku sačuvali do naših dana, postojali i koje stoleće ranije?

To važi za dobar deo njih, čak i one koji nam i danas zvuče obično i razumljivo, kao Bres(t)nica, a često se takav sud može potkrepiti sa jezičke strane. Npr. ime sela kod Banjske Vojmislići se izvodi od starinskog ličnog imena koje nije posvedočeno u starosrpskim izvorima, a kako povelje pružaju izdašno svedočanstvo o srpskom imenoslovu HIII-HV veka, nastanak ovog toponima verovatno pada u prednemanjićki period.

Predstavlja li Banjska hrisovulja reprezentativni uzorak, može li se na osnovu nje govoriti o toponimiji ostalih srpskih zemalja?

I ne samo srpskih. Odabrao sam je zbog bogatstva građe koju pruža (više od 650 toponima), širokog prostora koji pokriva i velike preciznosti zapisa da posluži ciljevima koje ističem u podnaslovu, a to su osmišljenje starosrpskog toponomastičkog rečnika i bolje poznavanje opšteslovenskih imenoslovenih obrazaca.

Potvrđuje li toponimija Banjske hrisovulje da su Srbi činili većinu stanovništva Milutinove države? Čini li vam se da je starosedelaca na Balkanu bilo manje nego što se do sada mislilo i da je njihov duhovni uticaj na pridošle Srbe bio manji?

Ne samo toponimija nego i antroponimska građa koju pruža Banjska hrisovulja nameću takav zaključak za veliki prostor Svetostefanskog vlastelinstva, čiji su posedi bili koncentrisani u oblastima gornjeg Ibra, Raške, Kosova, severne Metohije, gornjeg Polimlja i Zete. To je reprezentativan uzorak sa jezgrenih srpskih teritorija na Balkanu, onih gde se u prednemanjićko doba razvila srednjovekovna srpska država. Svojim širenjem, koje je počelo još u doba Stefana Nemanje, uzelo maha naročito pod Milutinom i dostiglo svoj vrhunac sa Dušanovim carstvom, nemanjićka država inkorporirala je i znatnije mase nesrpskog, kako slovenskog tako i neslovenskog življa. O tome pružaju svedočanstvo docnije povelje. U pogledu duhovnosti bitno je bilo to što su na teritorijama gde su se Srbi naselili i u njihovom neposrednom okruženju očuvali elementi poznoantičke crkvene organizacije. To je omogućilo relativno brzu i po svemu sudeći dobrovoljnu hristijanizaciju najpre srpske elite, a zatim i celog naroda. Sa hrišćanstvom su usvajane i tekovine sredozemne grčko-rimske civilizacije, najpre posredstvom latinskog, a zatim sve više grčkog jezika.

BANJSKA HRISOVULJA

Banjska hrisovulja koja se još pominje i pod imenom Svetostefanska hrisovulja, nastala je 1316. godine. Reč je o darovnici koju je kralj Stefan Uroš II Milutin izdao svojoj grobnoj zadužbini, Manastiru Svetoga Stefana u Banjskoj kod Zvečana na severu Kosova i Metohije. Njen prepis sačuvan je u turskom Carskom arhivu u Istanbulu i predstavlja jedno od najdragocenijih svedočanstava o nemanjićkoj Srbiji.

Baveći se toponimijom Banjske hrisovulje, akademik Aleksandar Loma došao je do izuzetnih otkrića, saopštenih u knjizi “Toponimija Banjske hrisovulje”. Na ta otkrića ukazuje se i u obrazloženju Odbora za dodelu Nagrade „Pavle i Milka Ivić” gde je istaknuto da važan deo ove knjige čini „Rečnik, u kome se na 118 strana, kroz 651 uazbučenu odrednicu ogledaju svi suštinski sadržaji posebnih poglavlja: i tvorbeni tipovi toponima, njihov evolutivni put od dana beleženja do našeg vremena, poznavanje praslovenske i legitimisanje starosrpske leksike (inventar od 130 reči, među kojima su i bor, bukva, brest, paprat, hrast, gumno, lađa itd.) Posebne pažnje su vredni registri imena i reči, dati po jezicima (njih 28, od srpsko-hrvatskog, preko praslovenskog, praindoevropskog, grčkog, iranskih jezika, do albanskog i ostalih). Posebno imponuje, na prvi pogled neobičan i iznenađujući obim indeksa sa blizu 7.000 oblika, od čega na srpske i starosrpske reči otpada blizu 1 .300 jedinica, a srpska imena čine većinu u ćiriličkom indeksu od skoro 2.800 likova. Nesrazmera između ovih brojki i 651 odrednice Rečnika izvire iz širine prilaza afirmisanoga erudite i poliglote razmatranoj materiji, iz poučnih paralela na osnovu izleta u slične, susedne realije. Otuda se, na primer, pod Valač navodi i Valjevo, Drim za sobom povlači i Drinu, Peć – pećinu, Knina –  Knin i Knić, Plav – splav, Tara – Pivu, Prizren –  Ozren, a čelo – začelje, pročelje. Toponimija Banjske hrisovulje iz odrednice u odrednicu uspostavlja, rekonstruiše hronološku vertikalu od srpske jezičke današnjice, preko srednjovekovnog starosrpskog stanja do opšteslovenske i praslovenske etape i veka”.

Ova knjiga, kao i još neka dela akademika Aleksandra Lome, mogu se naći i na internetu, posredstvom veb-sajta: www.aleksandarloma.com

IZ BIOGRAFIJE

Aleksandar Loma rođen je 1955. u Valjevu. Studirao je na Odeljenju za klasičnu filologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, gdeje diplomirao 1978. godine. Pod mentorstvom dr Ljiljane Crepajac odbranio je 1986. godine magistarski rad„3načaj konteksta onomastičkih podataka u izučavanju reliktnih jezika”, a dve godine kasnije i doktorat„Problemi izučavanja supstrata u toponimiji Srbije”. Stručno se usavršavao na univerzitetima u Minhenu i Solunu.

Redovni je profesor na Odeljenju za klasične nauke Filozofskog fakulteta u Beogradu na predmetima Grčki jezik i Istorija religija. Izabran je za redovnog člana Srpske akademije nauka i umetnosti. Rukovodi projektom izrade Etimološkog rečnika srpskog jezika pri Institutu za srpski jezik SANU. Polja njegovih istraživanja su indoevropska komparativna lingvistika sa težištem na grčkom, slovenskom, indoiranskom i starobalkanskim jezicima; istorija religija i komparativna mitologija; toponimija i istorijska geografija. Sudelovao je na brojnim naučnim skupovima u Srbiji i Evropi. Njegova bibliografija broji oko 270 bibliografskihjedinica.Objavljivao je radove na srpskom, engleskom, nemačkom, francuskom, ruskom, bugarskom i ukrajinskom jeziku, a najpoznatije njegovo delo, pored “Toponimije Banjske hrisovulje”, jeste„Prakosovo” – bavi se slovenskim i indoevropskim korenima srpske epike iz kojih se razgranalo i kosovsko predanje.