Crmnica je jedna od četiri nahije Stare Crne Gore. Na severu se graniči sa Riječkom nahijom, zapadnom i jugozapadnom stranom, koja čini prirodnu planinsku granicu, sa primorskim plemenima Brajićima i Paštrovićima, i na jugozapadu delom sa Spičom, na jugu sa Krajinom (Zupci, Šestani i Seoce), a svojom istočnom stranom Crmnica se spušta prema Skadarskom jezeru.
U Crmnici postoji sedam plemena. Stanovništvo u njima je veoma raznorodnog porekla.
Crmnica je naseljena od davne prošlosti. Sloveni su naselili niže, istočne delove Crmnice okrenute prema Skadarskom jezeru, još u prva vremena doseljenja u Ilirik. Moguće je da su među njima bili i ostaci starijeg balkanskog stanovništva. Do pred kraj 14. stoleća, tu su se teritorijalizovali i neki vlaški i arbanaški katuni. Svi oni su vremenom pretvoreni u stalne naseljenike na posedima podeljenim srednjevekovnoj zetskoj vlasteli, kao i na crkvenim posedima. Obimnije doseljavanje stanovništva povezano je sa turskim osvajanjima počev od 15. stoleća, kada počinju pristizati doseljenici sa raznih strana (Stara Srbija, Albanija, Zeta). Vremenom su doseljenici počeli pritiskati zatečeno starije stanovništvo, jer su bili ratoborniji i čvrsto bratstvenički ustrojeni za razliku od starinaca koji su te osobine izgubili tokom življenja u feudalnom poretku. Starinci su se tokom 15. i 16. stoleća iseljavali prema mletačkim posedima u Primorju, naročito Spiču i Paštrovićima, gde njihovi potomci danas čine značajan deo stanovništva. Mnoga stara bratstva su se tokom nekoliko stoleća istražila. Do sredine 17. stoleća, doseljenici su sasvim prevladali, i tada je nastalo i sedam crmničkih plemena, namesto dotadašnje bratstvene i seoske grupisanosti. Međutim, plemenska svest ovde nikad nije bilo tako jaka kao u drugim delovima Crne Gore, a naročito Brda, iz razloga što se plemena nisu oformila prema zajedničkom poreklu (ili barem ideji o njemu), već više pod pritiskom odbrambene i privredne nužnosti, kao teritorijalne zajednice (izuzetak su Gluhodoljani kod kojih je zajedničko poreklo onaj kohezivni element). Otud, nije neobično što su, često, crmnička plemena, ili čak i bratstva iz istog plemena, ratovala međusobno, kao i što, neretko, nisu jedni drugima pomagali u slučaju sukoba s Turcima ili nekim susednim plemenom. Samo veći turski napad mogao je ujediniti svu Crmnicu.
Plemensko uređenje u Crmnici ukinuo je knjaz Danilo polovinom 19. stoleća, ali je u narodu ostala da postoji tradicionalna podela na sedam plemena.
Prema poreklu, oko četvrtine crmničkih bratstava potiče od doseljenika iz Katunske i Riječke nahije, četvrtina iz Stare Srbije, Dukađina i severnih delova Albanije, četvrtina od plemena Vasojevića, i poslednja četvrtina od doseljenika sa raznih strana Primorja, Crne Gore i Hercegovine. Jedan mali broj Crmničana potiče u muškoj liniji od starosedelaca koji su tu živeli pre 15. stoleća.
Crmničani su se, zbog skučenosti svoje oblasti, mnogo i iseljavali. Najpre starinački rodovi pod pritiskom došljaka u 15. i 16. stoleću prema Primorju, a zatim zbog stalnih sukoba sa turskom vlašću, podstaknuti od Mletačke republike, mnogi su bili prinuđeni da se, spasavajući goli život, sele na njenu teritoriju. Crmnički prebezi su, 1656. godine, zasnovali selo Peroj u Istri, koje je i danas crnogorska oaza. Od kraja 19. stoleća, pa do Prvog svetskog rata, mnogo Crmničana iselilo se u Ameriku, a posle 1918. godine na Kosovo i Metohiju, od 1945. godine u Bačku, Beograd, Podgoricu, itd.
Plemena u Crmnici su: Podgor, Brčeli i Dupilo u Gornjoj Crmnici, i Sotonići, Gluhodoljani, Limljani i Boljevići u Donjoj Crmnici.
- PODGOR
Pleme Podgor oformljeno je sredinom 17. stoleća, ujedinjenjem Mikovića, Podgorana i Orahovljana radi zajedničkog ratovanja protiv Riječana oko planina.
Pleme obuhvata sledeća sela i bratstva koja u njima žive:
Utrg
(raniji nazivi sela bila su: Đurđeva Mladika, Trzina, Otrzina)
Utrg se pominje u popisu Marijana Bolice iz 1614. godine.
U Utrgu su bratstva:
Strahinje, Jovetići i Hajdukovići (slave Mitrov-dan) koji potiču od pretka koji se doselio iz Hotskog Huma u 15. stoleću.
Vukmanovići (Đurđev-dan) su doseljeni iz Ceklina od Donjaka (piperskog porekla) krajem 15. stoleća. Njihov rodonačelnik Vukman bio je u službi kod Ivana Crnojevića.
Mijači (Mitrov-dan) su doseljeni iz Bjelica od tamošnjih Abramovića krajem 18. stoleća.
Optočići (ili Ovtočići)
Optočići se prvi put pominju 1482. godine.
Bratstva:
Grabovice su starinci.
Vujačići, Stjepčevići i Janjevići potiču od pretka koji se doselio iz Hotskog Huma u 15. stoleću.
(Možda bi rodonačelnik Stejpčevića mogao biti Stjepan Nikolin, seoski starešina iz Deftera 1521. godine).
Tomovići su od plemena Vasojevića.
Petanovići i Vukanovići su od pretka koji se doselio iz Pipera početkom 16. stoleća.
Sva bratstva iz Optočića slave Nikolj-dan,što je, verovatno, povezano sa činjenicom da je seoska crkva posvećena Svetom Nikoli.
Orahovo
Orahovo se prvi put pominje 1296. godine u Povelji kralja Milutina.
U Orahovu žive Barjamovići (Ivanj-dan) doseljeni tu iz Riječke nahije, sa dalja starina im je iz Kuča. Barjamovići su bili vojvodsko bratstvo u Podgoru u 17. i 18. stoleću.
Osim Barjamovića živi i po nekoliko kuća rodova iz drugih sela podgorskih.
Mikovići
Selo se prvi put pominje 1296. godine u Povelji kralja Milutina, kao deo Orahova.
U Mikovićima žive Đalci (Nikolj-dan) koji su potomci starinačkog bratstva Mikovića. Mikovići su se, većinom, iselili u Paštroviće u 17. stoleću. Još u 13. stoleću Mikovići su bili vlastela u Crmnici. Do 17. stoleća bili su i vojvode podgorski. Tokom sukoba sa Riječanima oko teritorije, došlo je do ujedinjenja Podgora, Orahova i Mikovića. Nakon toga, značaj bratstva Mikovića opada.
Osim Đalaca, u Mikovićima žive i Ulićevići (Đurđev-dan), koji su ogranak Vulićevića iz Brijega u Brčelima (videti kasnije), tu doseljeni sredinom 18. stoleća.
Braćeni
U Braćenima žive Radomani (Aranđelov-dan) tu doseljeni iz Ljubotinja krajem 17. stoleća.
Kruševica (ili Dabovići)
Najstariji pomen sela je iz 1242. godine, u Povelji kralja Vladislava Nemanjića.
U selu živi bratstvo Dabovića (Đurđev-dan) koji su starinci u Crmnici.
- BRČELI
Pleme Brčeli oformljeno je krajem 16. stoleća, ujedinjenjem Brčeljana i Tomića.
Pleme obuhvata sledeća sela i bratstva koja u njima žive:
Gornje Brčelo
Brčeli (kao jedno naselje) se pominju 1326. godine u Povelji kralja Stefana Dečanskog Manastiru Vranjina. U Brčelu su Balšići imali svoj letnjikovac.
U selu su sledeća bratstva:
Popovići, Boškovići, Aleksići i Tomaševići (Tomin-dan) koji potiču od dva brata doseljena iz Skadra u 15. stoleću. Ovom krugu pripadalo je i barjaktarsko bratstvo Kneževića koje se istražilo (poslednji muški potomak umro je uoči Drugog svetskog rata).
Rolovići i njihov ogranak Nikaljevići, i Iličkovići (Ilin-dan) potiču od pretka koji se doselio iz severne Albanije u 16. stoleću, a po predanju starinom su iz Hvosna. Po drugoj verziji, Iličkovići su od paštrovskog plemena Davidovića, što ih dovodi u vezu sa crmničkim Mikovićima.
Subotići (Ilin-dan) su starinom iz Orline, Gacko, u Hercegovini, odakle je predak dobegao zbog krvne osvete. Srodni su Subotićima sa Ledenica kod Risna, koji su tu došli sa Čeva. Ukoliko je ova srodnička veza crmničkih i bokeljskih Subotića tačna, moglo bi se zaključiti da Subotići u Brčelu nose haplogrupu I2a PH908, s obzirom na rezultate trojice testiranih risanskih Subotića:
https://dnk.poreklo.rs/tabela-pojedinacne-grupe/?grp-filter=I2%20DS
Špadijeri (Đurđev-dan) su od cetinjskih Špadijera.
Ranije su u Brčelu živela starinačka bratstva Franovića i Radičevića koji su se iselili u Primorje.
(U Defteru za Crnu Goru iz 1521. godine, u popisu Brčela, nalazimo trojicu sveštenika, od kojih bi neki mogao biti rodonačelnik Popovića, zatim i imena koja bi mogla imati veze sa navedenim brčeoskim rodovima: Božidar (Boškovići), Nikola (Nikaljevići), Ilija (Iličkovići), Radič (Radičevići).
Donje Brčelo
U selu su sledeća bratstva:
Gojnići i Leverde (Đurđev-dan) su starinci. Za Leverde se još kaže i da su u Crmnicu došli iz Primorja.
Jovanovići (Aranđelov-dan) su doseljeni iz severne Albanije u 14. stoleću.
Kopitovići (Petrov-dan) su doseljeni iz Njeguša.
Tomići
Tomići se prvi put pominju u Povelji kralja Stefana Dečanskog iz 1326. godine.
U selu su sledeća bratstva:
Lješevići su doseljeni iz Zete u 14. stoleću. Njihov ogranak su Ćetkovići.
Đonovići i Ra(t)knići su starinom iz severne Albanije, najpre su se doselili u Zetu, a u Tomiće u 16. stoleću. Ranije prezime Raknića bilo je Fuga.
Marovići, doseljeni iz Grblja u 18. stoleću.
Ranije je u selu živelo veliko bratstvo Tomića, srodnih Lješevićima, po kojima je selo i dobilo ime, i koji su jedno vreme bili zasebno pleme. Oni su izumrli. O njihovoj starini govori i činjenica da se u Povelji Ivana Crnojevića iz 1482. godine navodi niz toponima u Crmnici koji je vezan za ovo prezime.
Sva bratstva u Tomićima slave Tomin-dan.
Brijege
U selu su sledeća bratstva:
Vulićevići su po predanju iz Srbije gde su bili neka vlastela (u Smederevu). Početkom 15. stoleća, dolaze u Kruševice u severnoj Boki, a odatle u Crmnicu u 16. stoleću, gde su se dobro umnožili. Ima ih u tri crmnička plemena: Brčelima, Podgoru i Dupilu.
Markovići su se doselili iz Maina početkom 18. stoleća, a daljom starinom (15. st.) su iz Pipera.
Oba bratstva u Brijegama slave Đurđev-dan.
- DUPILO
Pleme Dupilo pominje se krajem 15. stoleća, što se tada odnosilo samo na selo Dupilo. Početkom 17. stoleća, Dupiljanima su prišla i sela Komarno i Trnovo koja su se otcepila od Ljubotinja u Riječkoj nahiji (otcepio ih je tadašnji spahija trnovski Vuko Markov Vujović). U oružanom sukobu između Ljubotinja sa jedne i Komarna i Trnova sa druge strane, Dupiljani su pomogli otcepljena sela i nadjačali Ljubotinjane, nakon čega je oformljeno pleme Dupilo.
Pleme obuhvata sledeća sela i bratstva koja u njima žive:
Dupilo
Najraniji pomen Dupila je u Povelji kralja Vladislava Nemanjića iz 1234. godine.
U selu su sledeća bratstva:
Vučinići, Remekovići i Nikotići su starinci u Dupilu. Vučinići su bili veliko i jako vojvodsko bratstvo u Dupilu (tada su nosili prezime Vučine), kasnije su spali na samo nekoliko kuća.
Petrovići su doseljeni iz Vranja u Zeti u 15. stoleću, i oni su davali vojvode dupioske pre Vučina, ali su se i oni osuli i spali na jednu kuću.
Đurovići i Crnčevići su potomci dvojice braće doseljenih od Vasojevića krajem 15. stoleća. Đurovići su dogo bili vojvode dupioski (poslednji Mašo Đurović do smrti 1917. godine). Srodni ovim rodovima bili su Radadžini, koji su se istražili sredinom 19. stoleća.
Dajkovići su od ceklinskih Dajkovića, od pretka tu doseljenog oko 1700. godine.
Purlije su doseljeni iz Sotonića.
Do 15. stoleća u Dupilu je živelo jako bratstvo Kalađurđevića koje se iselilo u Paštroviće.
Njeguševići su sa Njeguša došli u Crmnicu, bili su jako i ugledno bratstvo koje je potpuno iskopano u sukobima protiv Turaka.
Sva bratstva u Dupilu slave Aranđelov-dan.
Papratnica
U selu su sledeća bratstva:
Miletići su staro crmničko bratstvo koje je u sastav dupioskog plemena ušlo u 16. stoleću. Dugo su davali plemenske vojvode u 18. stoleću.
Vukoslavčevići i Mašanovići potiču od zajedničkog pretka Vučića koji se u Papratnicu naselio na tazbinu krajem 16. stoleća.
Sva bratstva u Papratnici slave Aranđelov-dan.
Trnovo
(raniji naziv sela, pre 1230-te, bilo je Zvjeretina)
Najraniji pomen Trnova je u Povelji kralja Vladislava Nemanjića iz 1234. godine.
U selu su sledeća bratstva:
Pečurice su staro bratstvo u Trnovu, a po predanju potiču od Skadra.
Vujovići su doseljeni od ljubotinskih Vujovića.
Vuksanovići su starinom od Kuča, a ranije prezime (sve do 20. stoleća) bilo im je Kučine.
Bogdanovići su ogranak izumrlih Njeguševića iz Dupila.
(možda je njihov rodonačelnik Bogdan, otac Stjepanov, koji se spominje u Defteru iz 1521.)
Planinići i Zečevi (jednina: Zec) su srodna bratstva, ranije zajedničko prezime bilo im je Planine. Potiču od pretka koji se u 16. stoleću doselio od plemena Nikšića.
Perovići su od cuckih Perovića, od pretka koji je zbog krvi predigao sredinom 17. stoleća.
Sva bratstva u Papratnici slave Aranđelov-dan.
Komarno
(selo se ranije nazivalo Donje Trnovo)
Najstariji pomen Komarna je u Povelji kralja Vladislava Nemanjića iz 1242. godine.
U Komarnu žive srodni Vujovići i Lekići (Aranđelov-dan) koji su od dva brata Vujovića koji su tu došli iz Trnova.
- SOTONIĆI
Pleme je formirano početkom 16. stoleća, a samo plemensko ime je starije, neslovenskog porekla i verovatno potiče od ranijeg (vlaškog) stanovništva. Sotonići se pominju 1371. godine pod nazivom Ljubičani, a kao Sotonići 1468. godine.
Pleme obuhvata sledeća sela i bratstva koja u njima žive:
Sotonići
U selu su sledeća bratstva:
„Dukađinci“ su svi srodni i potiču od Mihaila Dukađinca, „sina dukađinskog bana“ koji je u drugoj polovini 15. stoleća pobegao od Turaka Ivanu Crnojeviću, kome je postao dvorjan, a kasnije je, prema predanju, oženio devojku iz kuće Crnojevića. Njihovi rodovi su:
„Nikolići“: dele se na Nikoliće i Igumnoviće.
„Mitrovići“: dele se na Vukosavoviće i Stojanoviće. Od njih su i odseljeni Nikići.
„Rasalići“: dele se na Kojičiće, Stankoviće, Popoviće, Savićeviće, Damjanoviće i Markoviće.
„Mirosaljići“ su se svi iselili iz Crmnice, a rodovi su Vlahovići (ili Laovići), Matovići i Boškovići.
(U Defteru za Crnu Goru iz 1521. godine, u popisu sela Sotonići, nailazimo na neka imena koja bi mogla imati veze sa navedenim dukađinskim rodovima: tako ima već broj popisanih domaćina sa imenom Nikola, zatim Vukosav, Stoja. Inače, onomastika Sotonića u prvoj polovini 16. stoleća je mešana albansko-slovenska, što je možda potvrda dukađinskog porekla ove grupe rodova; tako, pored slovenskih i hrišćanskih imena, nailazimo na imane apoput Lješ, Leka, Kalina, Đuraš, itd).
Ulame su starinom od Kuča, doseljeni u Sotoniće u 16. stoleću.
Radovići „Kudini“ su doseljeni iz Njeguša u 18. stoleću, a starinom su iz Hercegovine.
Bajkovići su doseljeni iz Riječke nahije u 18. stoleću. Za njih ostali u plemenu kažu da potiču od piperskih Španja.
Mitrovići su doseljeni iz Bjelopavlića u 18. stoleću.
Gaževići su doseljeni iz Vasojevića u 18. stoleću.
U Sotonićima su živela velika starinačka bratstva Petrovića i Belanovića, koja su se istražila (Petrovići usled stalnih obračuna sa doseljenim Dukađincima), kao i Kralji koji su se iselili posle Prvog svetskog rata. Istražili su se i Đurnići, koji su u Sotoniće doselili krajem 15. stoleća od plemena Vasojevića.
Sva sotonićka bratstva slave Aranđelov-dan.
Mačuge
U selu su sledeća bratstva:
Milići su od bjeličkih Milića čiji je predak doselio od bjeličkih Milića zbog krvi početkom 17. stoleća.
Dobrkovići su potomci došljaka iz Šestana u Krajini sredinom 17. stoleća.
Đukanovići su potomci došljaka koji je doselio iz Police u Budimlji zbog krvi sredinom 18. stoleća.
Sva bratstva u selu slave Ilin-dan.
- GLUHI DO
Pleme je formirano sredinom 16. stoleća, od doseljenika iz Dupila koji svi potiču od plemena Vasojevića, u Crmnicu naseljeni sredinom 15. stoleća. Ovi doseljenici su vremenom sasvim potisnuli starince, a istovremeno su od Paštrovića preoteli celu Sozinu.
Pleme obuhvata sledeća sela i bratstva koja u njima žive:
Gluhi Do
Najstariji pomen sela je iz 1371. godine, i to kao Dobri Do.
Osim nekoliko njih, sva bratstva u Gluhom Dolu potiču od vasojevićkih doseljenika iz druge polovine 15. stoleća, koja se dele na sledeće bratstveničke grupe:
„Ivčevići“ (od pretka Ivca) se dele na Vukčeviće, Marotiće i Mihaljeviće, a njima su pribraćeni i Ostojići (koji su od cetinjskih Špadijera) i Đuranovići (iz Bjelopavlića. Izumrli rodovi „Ivčevića“ su Mišljeni i Jankovići.
„Jovovići“ (od pretka Jova) se dele na Jovoviće, Antoviće i Šainoviće. Izumrli su Đurići i Glavičići.
„Vuletići“ (od pretka Vulete) se dele na Đurašiće, Boškoviće, Kneževiće, Vuksanoviće i Raičeviće, a pribraćeni su im Spičanovići, koji su od dobega iz Spiča zbog krvi, od bratstava Vukazića.
„Nišolići“ ili „Kumpresi“ (od pretka Nišole, brata Ivčevog, koji se, po predanju, okumio s Ivanom Crnojevićem), dele se na Vojvodiće (dugo su bili nasledni vojvode i serdari gluhodolski), Vučićeviće, Buiće. Kumpreški rod Marovići se iselio iz Crmnice.
„Krstićevići“ ili „Masoničići“ (od pretka Krsta) se dele na Masoničiće, Đukoviće, Saviće, Šarčeviće i Jovetiće. Pribraćeno im je bratstvo Zec koje potiče od pretka doseljenog iz Spiča krajem 19. stoleća.
„Gvozdenovići“ (od pretka popa Nikole Badnjića zvanog Gvozden), dele se na Gvozdenoviće, Kikoviće, Dragoviće, Stanišiće i Petranoviće. Pribraćeno im je bratstvo Ćeklića čiji je predak dobegao iz istoimenog plemena zbog krvi, a potiče od ćeklićkih Radojevića.
„Brankovići“ ili „Čarapići“ (po predanju potiču od Branka koji je takođe bio Vasojević i srodnik Ivčev, no prema postojećoj dokumentaciji, izvesnije je da su u Crmnicu došli iz Korjenića 1588. godine), dele se na Brankoviće i Đuričiće. Pribraćeno im je bratstvo Kovačevića koji su starinci u Gluhom Dolu (za njih u plemenu kažu da su Lužani).
Nevasojevićka bratstva:
„Šušteri“ (potiču od doseljenika iz Vrake prezimenom Dobrilović, koji je u nepoznato vremedobegao u Crmnicu iz Vrake), koji se dele na Šuštere i Ćetkoviće, dok su ostali šušterski rodovi izumrli (Popovići, Milovići, Stankovići, Perići, Lukići – ovi poslednji su bili prokleti od Svetog Petra Cetinjskog zbog svog nasilništva, nakon čega su se ubrzo istražili). Šušterima je pribraćeno bratstvo Drešići, koji su starinci u Gluhom Dolu.
Posebno bratstvo nepribraćeno većim bratstvima su Nikolići, u Gluhi Do doseljeni sa Čeva u 18. stoleću zbog krvi.
Sva bratstva u Gluhom Dolu slave Aranđelov-dan.
Bukovik
Bukovik se pominje u popisu Marijana Bolice 1614. godine.
Bratstva u Bukoviku su srodna gluhodolskim i većinom potiču od Vasojevića, to su: Bokani, Raičevići, Lekići, Rajkovići, Radače, Kaletići, Lukići i Đurići.
Vukmanovići su od ceklinskih (V)Ukmanovića koji su u Bukovik došli iz Utrga u plemenu Podgor početkom 16. stoleća.
(U Defteru za Crnu Goru iz 1521. godine, nalazimo neka imena koja možemo povezati sa ovim bratstvima, naročito imajući u vidu vreme njihovog dolaska uoči popisa. Tako imamo trojicu sinova Vuka – Ivana, Nikolu i Đura, koji bi mogli biti preci Vukmanovića. Zatim, Kalinu Dabiživljevog koji bi mogao biti Kaleta od koga potiču Kaletići.)
Iseljena su stara bratstva Orlovići i Perovići (u Zetu u 18. i 19. stoleću, zbog sukoba sa vasojevićkim bratstvima), kao i Tomaševići (vasojevićkog porekla), a izumrlo je staro znamenito bratstvo Đurovića (u Bukovik doseljeni iz Brajića).
Sva bratstva u Bukoviku slave Aranđelov-dan.
- LIMLJANI
Pleme je forimrano tokom 16. i 17. stoleća od više raznorodnih bratstava iz dva odvojena naselja – Limljani i Karuč, koja su se kasnije stopila u Limljane, u kojem je naseljeno celo pleme.
Najstariji pomen Limljana je iz Povelje kralja Milutina 1296. godine.
U plemenu žive sledeća bratstva:
Cakovići su najstarije bratstvo u Limljanima, nekada su bili brojni a danas su spali na jednu kuću.
Darčevići su doseljeni početkom 15. stoleća iz severne Albanije. U vreme Crnojevića bili su vlastela i veoma jako bratstvo, ali su se kasnije mnogo iselilo, pa su u Limljanima spali na par kuća.
Klisići (u 16. stoleću pominje se i verzija Klisa ili Kliska) su doseljeni u 15. stoleću iz severne Albanije.
Božovići (Začeće Svetog Jovana) i Vukosavovići (Nikolj-dan) su srodna bratstva doseljena iz Pipera krajem 16. stoleća.
Bokovci su doseljeni početkom 17. stoleća iz Bokova u Riječkoj nahiji zbog krvi.
„Češljari“ su zajednički naziv za bratstva Vučetiće, Nikiće, Vulićeviće i Đuranoviće koji su doseljeni iz Češljara u Riječkoj nahiji u 17. stoleću, zbog krvi, a ogranak su starinačkog riječanskog bratstva Sokolovića.
Pejanovići su doseljeni iz Riječke nahije u 17. stoleću, zbog krvi, a daljom stariinom su iz Hercegovine.
Krekuni su dobegli iz Ceklina zbog krvi oko 1700. godine.
Milići su od bjeličkih Milića, dobeglih zbog krvi u 18. stoleću.
Šorovići i Kape (Mitrov-dan) su od onih sa Cetinja, koje je vladika Danilo proterao sa Cetinja zbog nekog zločina.
Vuletići (Začeće Svetog Jovana) su doseljeni iz Katunske nahije u 18. stoleću.
Ivanovići (Đurđev-dan) su u Limljane dobegli zbog krvi u 18. stoleću iz Bara, a u Bar su došli iz Riječke nahije. Daljom starinom su iz Kuča.
Boškovići (Nikolj-dan) su dobegli iz Bjelopavlića zbog krvi u 18. stoleću.
Kosovići (Nikolj-dan) su od pretka koji je iz Cuca dobegao zbog krvi u 18. stoleću.
Dragišići su od pretka koji je iz Cuca dobegao zbog krvi u 18. stoleću.
Sjekloće su doseljeni iz Dobrskog Sela u Riječkoj nahiji u 18. stoleću.
Veliko bratstvo Vučajkovića (ili Ujčakovića) istražilo se smrću poslednjeg muškog izdanka 1860. godine. Oni su doseljeni početkom 15. stoleća iz severne Albanije, zajedno sa Darčevićima. Cucko bratstvo Stojanovića, davno doseljenih u Limljane, sasvim se iselilo u oslobođeni Ulcinj 1880. godine.
Sva limljanska bratstva (osim onih gde je navedena druga slava) slave Svetog Jovana jesenjeg – Začeće.
- BOLJEVIĆI
Pleme se oformilo u 17. stoleću ujedinjenjem tri zasebna sela sa raznorodnim bratstvima, iz ekonomskih i odbrambenih razloga.
Pleme obuhvata sledeća sela i bratstva koja u njima žive:
Boljevići
(raniji nazivi sela bili su i: Poluždrebica Štitari do 15. stoleća, u 15. i 16. stoleću Bolovići i Bolojevići, a od 17. stoleća Boljevići)
Prvi pomen sela (kao Podždrebica Štitari) je iz 1296. godine u Povelji kralja Milutina, kojom on selo daruje Manastiru Vranjina.
U selu su sledeća bratstva:
Plamenci, najznamenitije bratstvo u Crmnici. Starinom su iz Hercegovine od tamošnje vlastele Bogostinovića – Bolojevića. U popisu plemstva srednjevekovne Bosne iz samostana u Fojnici, koji se datira na 16. ili 17. stoleće, navode se i Bogostinovići, knezovi blagajski (postoji stari grad Blagaj na Buni u Hercegovini). Crmnički Boljevići potiču od kneza Jovana (ili Ivana) Bogostinovića koji se doselio u Zetu kod Stevana Crnojevića (oko 1450-te). Učesnik je zbora zetskih plemena na Vranjini 1455. godine. Potomci kneza Jovana su prozvani Bolojevići, kasnije Boljevići, a po njima ceo kraj i pleme. Prezime Plamenac datira iz 1630-ih, oni su ogranak od kneza Stevana Boljevića, potomka kneza Jovana. Drugi ogranak Boljevića su Vulekovići, potomci kneza Bogdana Boljevića, brata kneza Stevana.
Živanovići su došli iz Stare Raške početkom 16. stoleća.
Jovalekići su doseljeni iz Spiča oko 1760-te, a starinom su iz Budve, po predanju potiču od kotorske vlastelinske kuće Kuvelica (pominju se 1482. godine). Njima srodni Lukšići su se iselili u Bar 1934. godine.
Ukšanovići su doseljeni iz Bjelica zbog krvi početkom 18. stoleća, ogranak su bratstva Borojevića.
Marovići su od pretka koji je zbog krvi pobegao iz Hota u Zeti, a zatim u Crmnicu u 18. stoleću.
Izumro je stari boljevićki rod Andruškovića (poslednji umro 1942. godine), koji su u Crmnicu došli početkom 16. stoleća, kad i Živanovići, a starinom su iz Dečana (zbog čega su jedno vreme imali prezime Dečanić).
Sva bratstva u Boljevićima slave Ivanj-dan.
Zabes
Selo Zabes se pominje 1469. godine.
U Zabesu žive tri srodna bratstva – Đurišići, Semederi-Popovići i Petranovići (Nikolj-dan). Starinom su sa Kosova, naseljeni početkom 16. stoleća na imanje vlastelina Štiljanovića u Zabesu.
Zabes je bio posed vlastelinskog roda Štiljanovića naseljenog u Crmnicu u doba Nemanjića (13. ili 14. stoleće). Ne zna se tačno odakle potiču. Bili su orođeni sa Crnojevićima. Kao i mnogo drugih plemićkih rodova, i Štiljanovići su u 15. stoleću napustili Crmnicu i otišli u Primorje gde čine bratstva plemena Paštrovića. Onaj deo Štiljanovića koji je ostao u Crmnici bio je veoma imućan i davao je starešine svog plemena i Crmnice. od 1830-ih, bratstvo počinje da opada, a smrću poslednjeg bratstvenika Steva Štiljanovića 1941. godine, i zamire.
Godinje
Najstariji pomen sela je iz 1242. godine, u Povelji kralja Vladislava Nemanjića kojom on selo daruje Manastiru Vranjina. U Godinju su Balšići imali svoj letnjikovac.
U selu su sledeća bratstva:
Nikači potiču od pretka doseljenog iz Klimenata (Nikči) u 16. stoleću zbog krvi.
Perazići su od klimentskih Perazića, u Crmnicu došli u 16. stoleću kad je nekoliko familija ovog bratstva napustilo zavičaj zbog turskog nasilja.
Lekovići i Velovići su srodna bratstva, potiču od pretka Leke doseljenog iz Gruda (Dinoša) početkom 18. stoleća zbog krvi.
Svi ovi rodovi su bili katolički, pa su u Crmnici vremenom prešli u pravoslavnu veru. Svi slave Nikolj-dan.
Tokom 16. stoleća, u kotorskim dokumentima često se pominje rod Dabišinovića iz Godinja. Oni su se ili iselili ili izumrli u zavičaju.
* * *
Iz navedenog opisa porekla bratstava u Crmnici, vidi se da je ova oblast možda i najheterogenijeg sastava stanovništva u celoj Crnoj Gori.
Do turske najezde, Crmnica je bila podeljena na posede zetske vlastele i crkve, na kojima su živeli njihovi kmetovi. Od 16. stoleća, Crmnica postaje zbeg doseljenicima sa svih strana iz raznih razloga – zbog turskog nasilja, krvne osvete, nemaštine, itd.
Starinačka bratstva su raštrkana po svim plemenima, i, izuzev Plamenaca – Boljevića, malobrojna su. Starije stanovništvo se većinom iselilo prema Primorju, dok su njihovo mesto zauzela ekspanzivna došljačka bratstva. Preostali starinci su, u sklopu tih okolnosti, bili prinuđeni da se „pribiju“ uz došljake.
U plemenu Podgor, među doseljenicima sa raznih strana, iz brdskih plemena i okolnih nahija Crne Gore, izdvajaju se dve grupe bratstava poreklom iz Hotskog Huma.
U Brčelima dominiraju rodovi doseljeni iz Gornje i Donje Zete. Zanimljivo je bratstvo Vulićevića iz Brijega zbog predanja o vlasteoskom poreklu iz srednjevekovnog Smedereva.
Pleme Dupilo je jako heterogenog sastava stanovništva, iz raznih krajeva Crne Gore, Brda i Hercegovine.
U Sotonićima dominiraju „Dukađinci“, dok je najhomogenije pleme Gluhi Do, sa izrazitom vasojevićkom većinom. Sredinom 15. stoleća, Vasojevići još uvek nisu sasvim teritorijalizovani u Brdima. Prema raspoloživim podacima, može se zaključiti da u ovo vreme oni idu u zajednici sa Piperima, sa staništima naporedo i u Donjoj i u Gornjoj Zeti. Od druge polovine 15. stoleća, Vasojevići se pomeraju više na istok. Doseljenici u Crmnicu bi mogli biti iz tog prelaznog perioda, kad su neki Piperi i Vasojevići iz Zete došli u oblast koju drže Crnojevići. Ivac i Nišola od koga potiču gluhodolski Ivčevići i Nišolići bili su u službi kod Ivana Crnojevića, a s njima i Vukman Piper, rodonačelnik utrških Vukmanovića.
Prema vasojevićkom predanju, predak dupioskih Đurovića, Đuro, je sin legendarnog Vasa Vasojevića, odnosno četrvrti brat rodonačelnika tri ogranka Vasojevića – Raja, Novaka i Mija.
Napomena:
Opisano stanje crmničkih bratstava je iz sredine 20. stoleća.
U ovom popisu nisam naveo neka manja bratstva naseljena u Crmnicu iz susednih krajeva, već ona koja su zasnovana u samoj Crmnici.
Izvori:
„Crmnica“ – Jovan Vukmanović
„Najstariji pomeni crmničkih naselja“ – Savo Lekić
„Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića“ – Branislav Đurđev i Lamija Hadžiosmanović
„Stara Crna Gora“ – Jovan Erdeljanović
„Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (14-16. vijek)“ – Risto Kovijanić
„Pomeni Vlaha na području opštine Bar“ – Cvetko Pavlović
„Riječka nahija“ – Andrija Jovićević
„Pleme Vasojevići“ – Radoslav Vešović
8. januar 2016. u 16:24
Tanja Jovanoivic
Njegusevici su moja ujcevina i iz sela Trnova odselili su za Bar i tamo i dan danas zive, nisu se iskopali kako ste napisali. To su Jokovi potomci. Mitrovi potomci su se iskopali, jer su usred nesretnih okolnosti mladi stradali. Poslednji njihov potomak bio je zdravko Bogdanovic koji je umro u Podgorici, gdje je i zivio, a sahranjen je u porodicnoj grobnici na Trnovu u Crmnici.
14. februar 2016. u 22:03
Nebojša Babić
Zahvaljujem na dodatku, Tanja!
2. septembar 2016. u 12:36
Marko
Profesor Ivo Vukčević (iz Amerike) u posvetu svoje knjige “Rex Germanorum populos Sclavorum” je stavio sledeće stihove:
“Četiri su prošla vijeka
i godina nešto više,
od kako se naši stari
u Gluhi Do doseliše.
Ta kitica bješe mala:
sedam brata i rođaka,
pa se stvori divna četa
sokolova i junaka.”
1. novembar 2016. u 13:25
Nebojša Babić
Imamo jedan DNK rezultat iz Crmnice:
testiran je Vuletić iz Limljana, kao nosilac haplogrupe G2a L497.
O tome na:
http://www.poreklo.rs/forum/index.php?topic=391.msg31377#msg31377
6. mart 2017. u 14:49
Nebojša Babić
Saradnik Porekla Ivan Vukićević našao je detalj o poreklu Dabovića iz Podgora:
“Rođeni Crmničanin Ilija Dabović iz Beograda tvrdi: “Koliko ja za ovo blizu osamdeset godina pamtim, a na osnovu predanja i pričama starijih mojih zemljaka iz Crmnice, koje se prenose sa koljena na koljeno, Dabovići u Kruševiiama ispod planine Orjena, su se naselili iz okoline Nikšića krajem HVII vijeka. Dabovići u Crmnici, gdje sam i sam rođen su iz Kruševica naseljeni u Crmnicu. Ja sam se lično interesovao i 1956. godine, posjetio s. Kruševice i razgovarao sa nekim Dabovićima, čijeg se imena više ne sjećam. Znam i to, da se naše selo, odnosno bratstvo Dabovići u Crmnici (Vir Pazar), zove Kruševica, koliko znam i pamtim priče starijih, dobilo je ime po mjestu doseljavanja iz Kruševice, ispod planine Orjena. Znam i to, da su Dabovići kod Ulcinja porjeklom iz Crmnice i da su primili katoličku vjeru, a Dabovići na poluostrvu Istra, s. Peroj, ili kako ga tamo narod naziva “Crnogorsko selo “, ušta se uvjerila i jedna delegacija Dabovića koja ih je posjetila 1964. godine iz Crmnice. Ona se uvjerila u to, da su zadržali, sve naše običaje (nošnju, govor i krsnu slavu) i dr. Mi bratstvo Dabovići u Crmnici i Dabovići u Istri slavimo krsnu slavu Sv. Đurđa (Đurđev dan 6 maja). Nas Dabovića (domaćinstava – kuća) u Crmnici, pred početak Drugog svjetskog rata bilo je 28 kuća.”
Izvor: Vojin S. Murišić, Kruševice, Svrčuge, Petijevići i Bijelići (2000.)”
7. mart 2017. u 19:19
Slaviša Vuković
Đurnići iz Sotonići-Mačuge se nisu istražili nego ih i danas ima u Mačuge
31. avgust 2017. u 11:08
vojislav ananić
NAJSTARIJI POMENI CRMNIČKIH NASELJA
Savo Lekić
Crmnica je jedinstvena prirodno uobličena geografska cjelina, sa svih strana osim s istoka, ograničena uzvišenjima koja ponegđe prelaze nadmorsku visinu od hiljadu metara. Nalazi se u jugoistočnome dijelu Crne Gore. U prošlosti je bilo pomjeranja njenih granica prema Riječkoj nahiji, Krajini i Paštrovićima. Tokom 16. vijeka vođen je dugogodišnji spor Gluhodoljana iz Crmnice i Paštrovića zbog pašnjaka, obradivog zemljišta i voda na Sozini i Paštrovskoj gori. Spor je riješen pred umirnim sudom, rektorom i providurom u Kotoru 1560. godine, ali su sukobi na tom prostoru nastavljeni i tokom 17. vijeka. Iz narodnog predanja saznaje se da je granica Crmnice prema istoku proširena u korist sela Limljana i Boljevića, a na štetu Krajine. Takođe je vođen spor između Crmničke i Riječke nahije oko sela Trnova i Komarna zbog bogatih ribolova na Skadarskome jezeru, kojima su gravitirale obje nahije, ali je spor riješen i ta sela su pripala Crmnici. Crmnici su povremeno pripadala i sela Seoca i Krnjice (od razgraničenja Crne Gore i Turske 1859. god. do oslobodilačkih ratova 1876-1878. godine). Od 1878. godine ta sela ponovo su pripojena Krajini. Međutim, stanovnici tih sela srodniji su s Crmničanima nego s Krajinjanima, pa su ušli u sastav Crmnice.
Crmničani su u dužem periodu vodili česte borbe za odbranu svoje teritorije i proširenje granica, ali ipak nije dolazilo do većih teritorijalnih promjena. Mnogi sporovi rješavani su zahvaljujući angažovanju zvaničnih crnogorskih organa i lokalnih plemenskih vlasti.
Zbog povoljnih prirodnih uslova, blage konfiguracije zemljišta, uticaja sredozemne klime, obilja izvorskih voda, bogate i raznovrsne flore i faune ta oblast je od najranijih vremena bila privlačna za naseljavanje. Priroda je od Crmnice „stvorila izvanredan krajri „Ovdje je morao biti početak svijeta i života.“ Crmnica je „dio crnogorskog raja“.U dužem periodu taj kraj je, u odnosu na ostale oblasti crnogorske države, bio najgušće naseljen i s najviše prirodnih uslova za život stanovništva. Tokom istorijskog, ekonomskog i kulturnog razvoja u toj oblasti izgrađena su brojna naselja, naznačena u istorijskim izvorima. Na osnovu zapisa u istorijskim izvorima i drugoj dokumentaciji saznajemo kad su ta naselja najranije pomenuta.
Crmnica, kao župa, prvi put se pominje u Ljetopisu Popa Dukljanina iz sredine 12. vijeka pod nazivom Cermenize, Cermeniza, a u kasnijim izvorima pominju se različiti nazivi tve oblasti. U povelji kraja Milutina iz 1296. godine naziva se Crvnica, u povelji Stefana Dečanskog iz 1321. godine Črmnica, u jednom sporu iz 1454. godine Carvnica, u Hrisovulji Ivana Crnojevića iz 1482. godine Cernica, u turskim defterima iz 1521. i 1523. godine Nahija Cernica, a u povelji Skenderbega Crnojevića iz 1527. Crvnica, u jednom dokumentu iz 1776. godine Nahija Crnica, u listu Grlica za 1835. godinu Crnička nahija. U mletačkim izvorima od 15. do 18. vijeka najčešće se navodi naziv Cernica. Napokon, poslije podužeg kolebanja o postanku i značenju njenog naziva, ustaljen je definitivan naziv oblasti – Crmnička nahija, a njenih stanovnika Crmničani. „Možda se u navedenim oblicima krije sloveniziranje nekog starijeg tuđeg imena, koje su Sloveni prilagodili svom jeziku.“
Prema Ljetopisu Popa Dukljanina Zeta se dijeli na deset župa, među kojima je i Crmnica (Cermeniza). Postojala je župa Prapratna, ali nijesu usaglašena mišljenja istoričara o mjestu na kojem se nalazila. Andrija Jovićević smatra da se Prapratna nalazila u Donjim Murićima u Krajini, a srpski istoričar Stojan Novaković smatra da je Prapratna bila današnje selo Papratnica u Crmnici. Po narodnoj tradiciji, zetski knez Stefan Vojislav, da bi se sačuvao od Vizantije, podigao je u Prapratni drveni gradić. U neposrednoj blizini nalazilo se jako vrelo u mjestu Tunje u Crmnici, đe se 1040. godine odigrala velika bitka između zetske i vizantijske vojske u kojoj je Vojislav odnio pobjedu. Tom bitkom Vojislav je konsolidovao svoju vojsku za pobjedu nad Vizantijcima u znamenitoj Barskoj bici 1042. godine, u kojoj je poginulo 40.000 vizantijskih vojnika. U selu Komarnu, koje se nalazi severno od mjesta Tunje nalazila se mala crkvica Sv. Andrije, u kojoj su bile dvije nejednake nadgrobne ploče. Ispod veće, kako ističe predanje, mogao je biti „ukopan Vojislav“, a ispod manje njegovo neko dijete, „počem je tu živio oko trideset godina“.
Ti navodi sačuvani su u narodnoj tradiciji, ali se ne oslanjaju na provjerene istorijske izvore. Na temeljima te crkvice mještani su podigli Crkvu Sv. Đorđa, koja i danas postoji. Kad je riječ o Prapratni, ustanovljeno je na osnovu relevantne dokumentacije da se nalazila između Bara i Ulcinja, na području današnjih Mrkojevića.
Zbog izuzetnih povoljnih uslova za život ta oblast je od davnina bila privlačna za naseljavanje. Najstariji etnički sloj u njoj čine Iliri: Labeati oko Skadarskoga jezera, na istoku Scitroni i na severu Dokleati. Najstariji spomenici iz toga perioda su kamene gomile, kojih najviše ima u Komarnu, Trnovu, Dupilu, Kruševici, Pepićima i Sozini. U mjestu Mijela između Virpazara i Godinja nalazi se nekropola s 30 grobova, otkrivena 1928. godine, u kojima su kosturi u zgrčenom stanju. U nekropoli su pronađeni bogati nakiti među kojima je i jedna ogrlica iz bronzanoga doba, stara 3 do 4000 godina. Iz rimskoga perioda sačuvani su spomenici: ostaci karavanskog puta za Brajiće koji je prolazio kroz Crmnicu, amfore i jedna mermerna ploča, pronađena kod Bače blizu Virpazara, s reljefom vinove loze, koja je, vjerovatno, pripadala nekom imućnijem rimskom građaninu.
Proces sloveniziranja starinaca u Crmnici rano je završen, pa je na taj način dobijeno homogeno slovensko stanovništvo. Najpouzdanija svjedočanstva o etničkom sastavu i društvenim odnosima su manastirske povelje i narodna predanja. Sa sigurnošću se može istaći da nazivi današnjih naselja na ovom području potiču iz starijeg etničkog sloja (to su slovenska topografska lična imena). Međutim, nazivi naselja Sotonići, Limljani, Karuči su neslovenskoga porijekla. Najstariji pomeni crmničkih naselja nalaze se u poveljama vladara, sudskim zapisima i drugim dokumentima, među kojima su značajni popisi stanovništva. U povelji kralja Vladislava iz 1242. godine pominju se sela Godinje, Komarno, Kruševica i Međeđa Glava, koja se kao posedi poklanjaju Manastiru Sv. Nikole u Vranjini. Tome manastiru 1280. godine kraljica Jelena Anžujska daje selo Krnjice i uljanik u selu Kruševica. Poveljom iz 1296. godine kralj Milutin poklanja selo Orahovo Vranjmskome manastiru. U toj povelji pominju se Limljani i Poluždrebica Štitari. Postoji mišljenje da je naziv sela Limljani albanskoga porijekla, a u Štitarima je bila popova zemlja. Poveljom iz 1326. godine kralj Stefan Dečanski potvrđuje dar Kaznaca Dimitrija, koji Vranjinskome manastiru daje selo Brčeli sa svim ljudima i pravima. Stefan Dušan, prije nego je postao kralj, ovom manastiru daje selo Trnovo, koje je bilo bogato pašnjacima. Gramatom Ivana Crnojevića iz 1468. godine određene su granice Vranjinskoga manastira u Crmnici, odnosno obim zemljišta na koje je taj manastir polagao pravo. U toj gramati ističe se da su Živoderi, Hrlići i Gluhodoljani oduzeli posede sela Limljana, a da su crkveno zemljište u Crmničkome polju pritisli Dupiljani i Sotonići. U dokumentima iz 15. vijeka u Kotorskom arhivu ima više pomena o pojedincima iz Crmnice koji su pozajmljivali novac. Karakteristično je napomenuti da se u tim dokumentima, pored uobičajnih naših imena, nalaze i ova lična imena: Beko, Škor, Kakaloć, Pjaž, Gatan, Škoran, Kondija, Kalači, Malamos i dr.
31. avgust 2017. u 11:09
vojislav ananić
II
Đurađ Stracimirović Balšić oko 1403. godine poklanja selo Rake Vranjinskom manastiru, Balša III 1420. godine selo Karuče, a Ivan Crnojević 1469. selo Zabes. Na osnovu tih povelja može se ustanoviti da su posedi Vranjinskoga manastira bili veliki i bogati – manastir je bio najbogatiji feudalac na tome području. Najveći značaj manastir je imao u vrijeme vladavine Balše III. Iz manastirskih povelja saznaje se da su manastirima poklanjani i ljudi koji su bili nastanjeni na tome zemljištu. Selo Optočići, ili Ovtočići, koje je dobilo naziv po mnogobrojnosti (p)otočićima što su se slivali u Velju rijeku, prvi put se pominje 1482. godine. U tome dokumentu navodi se da su stanovnici sela zauzeli neke zemlje i jazove u selu Orahovu. Selo Utrg dobilo je naziv po glagolu utrgnuti, odvojiti se od planinskog zaleđa. To selo pominje se u popisu M. Bolice iz 1614. godine. Sela Ovtočići i Utrg čine pleme Podgor. Selo Tomići prvi put se pominje u povelji Stefana Dečanskog iz 1326. godine pod nazivom Tomin Potok, a u Cetinjskome ljetopisu iz 1482. godine pod nazivom Tomići. Naselje Brijege, koje se nalazi u jugoistočnome dijelu plemena Brčeli, ne pominje se u istorijskim izvorima. Prve pomene Dupila i Trnova imamo 1234. godine u povelji Stefana Vladislava i u povelji Ivana Crnojevića iz 1482. godine. U povelji kralja Milutina iz 1296. godine prvi put se pominje selo Orahovo, poznato po mnoštvu orahovog drveća. „Sa ljudima i visema mećama“ poklonjeno je Vranjinskom manastiru. U tome selu nalazi se manastir s dobro očuvanim freskama, a svojevremeno je imao velike prihode od susednih naselja. U povelji se takođe pominje zaselak sela Orahovo Mikovići. Selo Sotonići prvi put se pominje u povelji Ivana Crnojevića iz 1482, u kojoj je naznačeno da su stanovnici toga sela zaposeli imanje Vranjinskoga manastira u Orahovu. Selo Buković pominju M. Bolica 1614. godine, Andrijan Dipre 1811. i Vijala de Somijer 1820. godine. Selo Gluhi Do prvi put se pominje u povelji Ratačkoga manastira kao posed toga manastira, a 1371. godine pominje se kao selo u Zeti. Prvobitno se nazivalo Dobri Do, a stanovnici Dobrodoljani. Prema sačuvanome predanju kraljica Jelena Anžujska, žena kralja Uroša, živjela je u Crmničkome polju, nedaleko od Veljega Oka i od Dobrodoljana i Ljubičana (danas Sotonića) dobijala kvalitetnu ribu za ishranu. Jednom prilikom donijeli su joj najgoru ribu zbog čega se naljutila, pozvala ih, ali joj se oni nijesu odazvali. Ogorčena njihovim postupkom, ona Dobrodoljane nazva Gluhodoljanima, a Ljubičane Sotonićima. Ta sela i njihovi stanovnici se i danas tako nazivaju.
Selo Limljani, pored pomena u povelji kralja Milutina iz 1296. godine, pominje se i u povelji Ivana Crnojevića 1482. godine, kojom se određuju granice Vranjinskoga manastira u Crmnici. To selo se pominje i u kotorskim dokumentima iz 1504. godine. Balša III svojom poveljom iz 1420. godine Vranjinskome manastiru poklanja limljansko naselje Karuči. U kotorskim spomenicima iz 1459. pominju se lična imena iz naselja Karuči. Selo Godinje prvi put se pominje u povelji kralja Stefana Vladislava 1242. i u povelji kralja Milutina iz 1296. godine. Sela Godinje i Mijela pominju se i u povelji Ivana Crnojevića iz 1482. godine. U Godinju i Brčelima Balšići su imali svoje ljetnikovce. Nešto kasnije od Godinja pominje se i selo Boljevići pod nazivom Poluždrebica Štitari. Po narodnom predanju to selo je dobilo naziv u doba kraljice Jelene Balšić, koja ga je nazvala boljim od drugih mjesta. Selo Zabes je 1469. godine Ivan Crnojević poklonio Vranjinskome manastiru, što je 1527. godine potvrdio i njegov sin Skenderbeg Crnojević.
Na ušću rijeka Crmnice i Oraoštice nalazi se Virpazar, jedina varošica u Crmnici. Naziv varošice je sastavljen od dvije riječi: vir i pazar (vir znači rječno udubljenje, a pazar zelena livada između dvije rijeke). Vir se prvi put pominje u povelji kralja Vladislava iz 1242. godine. Kotorski providur N. Erica 1692. godine ističe povoljan geografski položaj Vira i njegov značaj za trgovinu, godine 1772. Šćepan Mali pominje Vir, 1814. godine Petar I pominje pazar na Viru. Ruski inženjer Jegor Kovaljevski prvi put pominje Vir u literaturi 1841. godine, a putopisac Ljubomir Nenadović, prilikom putovanja u Crnu Goru 1875. godine pominje Vir kao „važan pazar“.
Plemena u Crmnici formirana su u župskim predjelima od srodničkih bratstava, sa zajedničkom krsnom slavom ili poslužbicom. U ostalim oblastima crnogorskim plemena su formirana na teritorijalnom principu. Da su u Crmnici formirana plemena na srodničkim vezama, potvrđuje primjer sela Gluhog Dola, čije stanovništvo po porijeklu ima homogen sastav (od 365 porodica u tome selu 335 vode porijeklo od istoga pretka). Najranije su se katuni razvili u plemena u krševitim predjelima Cme Gore. Iako je Crmnica bila zemljoradnički kraj, stočari su činili veći- nu njenog stanovništva. P. Rovinski ističe da se u Crmnicu naselio stočarski živalj iz drugih krajeva. Nekoliko bratstava u Crmnici vodi porijeklo od Vasojevića, Hota, Miridita, Klimenata i drugih plemena. Dupilo je prvo selo u Crmnici koje je steklo plemensku organizaciju. Međutim, u 16. i 17. vijeku u Crmnici još nemamo izgrađenu plemensku organizaciju. Većinu naselja treba tretirati kao knežine, iz kojih će se tokom daljega razvoja formirati plemena. Knežine, a zatim i plemena, starale su se o svojoj odbrani od neprijatelja, a u slučaju veće opasnosti ona su se u borbi međusobno ispomagala. Kako se Crmnica u dužem periodu nalazila u susedstvu tada moćnih država: Turske, Mletačke Republike i Austrije, to su Crmničani na svojim granicama vodili česte borbe za opstanak. Potrebno je istaći da ni za jedno crmničko pleme nije tačno utvrđeno kad je formirano. U jednom „domaćem“ popisu iz 1592. godine navedeno je osam crmničkih plemena, i to: Ovtočići, Brčeli, Tomići, Gluhi Do, Limljani, Boljevići, Sotonići, Dupilo i Orahovo. Međutim, ti nazivi plemena se razlikuju i ne odgovaraju njihovom ustrojstvu s kraja 17. vijeka, kad je definitivno završen proces njihovog formiranja. U prošlosti je bilo formirano sedam plemena: Podgor, Brčeli, Dupilo, Sotonići, Gluhi Do, Limljani i Boljevići. Prema podacima iz 1980. godine u tih sedam plemena bilo je 20 sela sa 188 bratstava i 701-im domom. Na području Crmnice danas postoje ova sela: Podgor (Utrg i Ovtočići), Tomići, Brčeli, Dupilo, Papratnica, Orahovo, Komarno, Trnovo, Mikovići, Braćeni, Brijege, Kruševica, Sotonići, Mačuge, Bukovik, Gluhi Do, Limljani, Boljevići i Godinje. Sela Seoca i Krnjice sa 15 bratstava čine osmo crmničko pleme. Ta sela se prvi put pominju u povelji kralja Milutina iz 1296. godine. Kraljica Jelena, supruga kralja Uroša, oko 1280. godine poklonila je selo Krnjice Vranjmskome manastiru, zajedno sa uljanikom u Kruševici. Seoca i Krnjice su rano postala crmnička naselja, što se, pored ostalog, vidi i iz jednog dokumenta 1626. godine, u kojem se pominje ime „kapetana Vuka Orlandića, Crmničanina, kojega su Crnogorci htjeli da izaberu za prvog glavara Crne Gore“. Plemensko uređenje u Crnoj Gori prestalo je polovinom 19. vijeka, ali nije iščezla privrženost ljudi svome plemenu ni u sadašnje vrijeme.
Iseljavanje stanovništva sa područja Crmnice bilo je uslovljeno ekonomskim razlozima, ratnim prilikama, krvnom osvetom i drugim nedaćama. Prva iseljavanja prema Primorju datiraju u 14. i 15. vijek, a zatim u Zetu. Godine 1657. 13 porodica iz Crmnice, Ljubotinja i Brajića sa 77 članova uselilo se u Peroj (Istra), a dvije godine kasnije još 30 porodica. U kasnijem periodu Crnogorci i stanovnci iz Crmnice selili su se i u druge zemlje: Italiju, Austriju, Rusiju, Dalmaciju, Tursku (Carigrad), Srbiju, Grčku, Francusku, Njemačku, a tokom 19. i 20. vijeka u Ameriku i Kanadu, a takođe i Australiju. „Mnogi Crmničani napustili su svoja ognjišta i to skupo platili. Bilo je onih koji su se odupirali raznim pritiscima i upornim pokušajima asimilacije i uspjeli da do današnjeg dana sačuvaju svoju nacionalnu svijest, vjeru, pismo i običaje“. Poslije II svjetskog rata više porodica iz Crmnice iselilo se u Vojvodinu u mjesto Sekić, koje je kasnije dobilo naziv Lovćenac. Iseljavanje je u znatnoj mjeri uticalo na smanjenje broja stanovnika u svim krajevima Crne Gore. Poznato je da je i Sv. Petar Cetinjski bio nezadovoljan iseljavanjem Crnogoraca. Svojim poslanicama odvraćao je ljude da se ne iseljavaju, da ne vjeruju organizatorima iseljavanja, koji to rade iz lične koristi. Međutim, iseljavanje stanovništva i dalje je trajalo, ne samo u druge zemlje već i iz sela u selo. Danas u dijaspori živi veliki broj Crnogoraca, koji je prvržen svojoj matičnoj zemlji Crnoj Gori.
31. avgust 2017. u 11:10
vojislav ananić
III
Crmnica je u 16. i 17. vijeku, kao i ostale oblasti u Crnoj Gori, sticajem nepovoljnih okolnosti, priznavala tursku vlast i plaćala danak. Crna Gora je priznala tursku vlast 1496. godine. Iako je od 1496. do 1499. bila pod upravom Stefana Crnojevića i bila zasebna oblast, ipak je bila pod nadzorom Skadarskoga sandžakata. Zbog svoje izloženosti prema Skadru Crmnica je bila u težoj situaciji, pa su njeni stanovnici sve češće izražavali želju da dođu pod vlast Mletačke Republike, naročito nakon odlaska Đurđa Crnojevića u Mletke. Mletačke vlasti, znajući za raspoloženje Crmničana da dođu pod vlast Mlečana, vodile su pregovore sa skadarskim sandžakbegom s ciljem da omogući Crmničanima da priđu Mletačkoj Republici, ali u tome nijesu uspjele. Jedno vrijeme postojalo je mišljenje da je Crna Gora u 16. i 17. vijeku bila slobodna i nezavisna. Međutim, u radovima istoričara: Ruvarca, J. Tomića, B. Đurđeva, G. Stanojevića, na osnovu provjerenih argumenata utvrđeno je da je u tome perio- du Crna Gora priznavala tursku vlast i plaćala danak. Po mletačko-turskom ugovoru iz 1503. godine Crmnica je ostala pod turskim uticajem. U doba čvrste i okrutne vlasti Skenderbega Crnojevića (1513-1530) Crnogorci su često bježali u mletačke krajeve. I prije njegova dolaska na vlast Crmničani su tretirani kao Vlasi filurdžije, Vlasi stočari, koji su plaćali porez sultanu i sandžakbegu, bili su i u obavezi da plaćaju kazne i globe sandžakbegu i da rade na solanama u Grblju. Posrednici između naroda i turske vlasti nazivali su se muselimi (knezovi). Oni su sakupljali porez i predavali ga Turcima, a nijesu bili obavezni da plaćaju porez. Pominju se sljedeći muselimi u Crmnici: u Sotonićima Lješ Gojčin i Radosav Vuksan, u Dupilu Bogdan Vuča, Nikola Stjepanov i Radič Andrijin, u Bukoviku Ivan Vuk u Tomićima Stjepan Božidarev. Muselimi su bili domaći ljudi, jer se ne pominje ni jedno muslimansko ime. U tome periodu u Crmnici je bilo i muslimana, o kojima se može suditi na osnovu toponima koji se i danas čuvaju u Crmnici: „čiflak“ Omera i Asana Mačića u Boljevićima, čitluk Redžepovina i voda Turčinnoga u Godinju, Musina glavica u Utrgu, turska građevina Kalamut u Dupilu, turske građevine u Fučkoj Gori kod Komarna, Hagića krš i Turčinova jama u Gluhom Dolu, u Limljanima Alibegovina i Ademovina, Hasanov grob između Bukovika i Sotonića i dr. Erdeljanović navodi da je u Crmnici bilo domaćih spahija. Vujovići i Lekići na Trnovu i Komarnu, Lalići u Limljanima, Vukosavovići u Sotonićima i Đonovići u Brčelima. Nije utvrđeno da li je bilo turskih spahija u Crmnici. Domaće spahije imale su svoja sela i bili su posrednici između naroda i turske vlasti kod ubiranja poreza. U narodu je sačuvano predanje da je Vuko Lastavica iz Sotonića podigao jednu paru na narod i revoltirani narod ga je gomilom kamenja zatrpao nasred Komaranskoga polja, a spahija Đonović ubijen u Gluhom Dolu.
„Crmničani su se nalazili u najtežoj situaciji od svih Crnogoraca i zbog toga što su bili u graničnom pojasu između Turske i Mletačke Republike, čiji su suprotni interesi još više pogoršavali njihov i onako težak položaj. Upravo zbog ovakvog specifičnog položaja istorija Crmnice u ovom periodu je dosta burna. Turci prave vrlo česte i učestale napade na Crmnicu i preko njene teritorije. Crmničani pružaju otpor Turcima u više mahova, ubijaju turske haračlije i traže pomoć od Mletačke Republike.“ Iako je Crmnica bila u teškom položaju u 16. i 17. vijeku, ipak je očuvano njeno teritorijalno jedinstvo, zahvaljujući prirodnim planinskim granicama, uticaju crkve kojoj je crmničko stanovništvo bilo naklonjeno, starješinskom sloju i srodnosti stanovništva.
O postojanju turske vlasti u Crmnici najpotpunija dokumenta, pored radova naznačenih istoričara, predstavljaju turski defteri iz 16. vijeka, u kojima su popisana sva sela i mahale (broj kuća i baština). To su u stvari bili popisi kuća i imovine na koje se plaćao porez, ali bez podataka o broju stanovnika. Broj domova i oružanih ljudi u crmničkim selima biće prikazan u popisu Solovjeva 1592. i Marijana Bolice 1614. god.
U turskom defteru iz 1521. godine naznačena su sela i mahale u Crmnici sa brojem kuća i baština, i to:
– Selo Dupilovi: kuća 86, baština 28,
– Mahala Bukovik: kuća 16, baština 2,
– Gluhi Do mahala Hvalići: kuća 6, baština 3,
– Mahala Živoder: kuća -, baština 4,
– Selo Orahovo: kuća 16, baština 9,
– Mahala Mikovići: kuća 5, baština 4,
– Mahala Bastaće: kuća 10, baština 2,
– Mahala Seleve kuće i Zlatar: kuća 12, baština -,
– Mahala Kruševica: kuća 11, baština 6,
– Mahala Hučinić: kuća 9, baština 2,
– Selo Trnova: kuća 23, baština 16,
– Mahala Brljani: kuća 11, baština 8,
– Mahala Komarno: kuća 22, baština 4,
– Selo Sotonići: kuća 50, baština 20,
– Mahala Kmeti: kuća 11,
– Selo Brčeli: kuća 48, baština 21,
– Selo Tomići: kuća 19, baština 7,
– Selo Optočići: kuća 31, baština 10,
– Mahala Kmeti: kuća 17,
– Selo Boljevići: kuća 30, baština 9,
– Selo Godinje: kuća 31, baština 14,
– Selo Zabes: kuća 4, baština 3,
– Selo Limljani: kuća 55, baština 38,
– Selo Karuči: kuća 46, baština 17,
Svega kuća 569, baština 233
Poznato je da Crmničani i ostali Crnogorci nijesu mirno podnosili teror turske vlasti, jer su im činjene velike nepravde. U tome defteru Skenderbeg Crnojević je dodao i naznačio jedan broj baština na „mrtve duše“ radi većeg iznosa filurije, a takođe i na račun rođaka za odbjegla lica.
U tom defteru u sastav Crmnice ubraja se Vranjinski manastir, jer je u Crmnici imao posede, a teritorijalno joj nije pripadao, a ubrojan je i manastir Kom, koji nije imao posede u toj oblasti. Prikazan je i ribolov Crnojevića (Ponari, Bunar itd). Na takve postupke Skender-bega Crmničani i drugi Crnogorci žalili su se sultanu, pa je po njihovom zahtjevu napravljen novi defter 1523. godine.
31. avgust 2017. u 11:11
vojislav ananić
IV
U defteru iz 1523. godine naznačena su sljedeća sela i mahale:
– Selo Karuč: kuća 32, punih baština 1, praznih 12,
– Selo Dupilo: kuća 69,
– Mahala Bukovik: kuća 30, punih baština 5, praznih 6,
– Mahala Hvalići: kuća 6, punih baština 3,
– „Njiva“ Gluhi Do: dukata 30,
– „Njiva“ Živoder: punih baština 4,
– Selo Sotonići: kuća 50, punih baština 5, praznih 14,
– Selo Orahovo: kuća 12, punih baština 5, polubaština 1,
– Mahala Mikovići: kuća 5, punih baština 2, praznih 2,
– Mahala Bastaće: kuća 7, punih baština -, praznih 2,
– Mahala Bratene: kuća 14, punih i praznih baština nema,
– Mahala Seleve kuće i Zlatar: kuća 12, baština nema,
– Mahala Kruševica: kuća 11, baština nema,
– Mahala Hučinići (Hvačinići): kuća 9, baština nema,
– Selo Brčeli: kuća 12, punih baština -, praznih 4,
– Selo Trnovo: kuća 22, punih baština 3, praznih 2,
– Mahala Brljani: kuća 12, punih baština -, praznih 3,
– Mahala Komarno: kuća 18, punih baština 1, praznih 22,
– Selo Optočići: kuća 37, punih baština 4, praznih 4,
– Selo Tomići: kuća 19, punih baština 2, praznih -,
– Selo Limjani: kuća 37, punih baština 10, praznih 1,
– Selo Boljevići: kuća 33, punih baština 3, praznih 3,
– Selo Zabes: kuća 3, punih baština 1, praznih -,
– Selo Godinje: kuća 27, punih baština 2, praznih 1.
Po tome defteru ukupno je bilo 505 kuća, 59 punih i 79 praznih baština, s kojih je sultanov prihod bio veći od sandžakbegova pri- hoda. Poznato je da su seljacima bile ostale i izvjesne feudalne obaveze prema crkvi i sandžakbegu, ali su te obaveze postepeno jenjavale. U to vrijeme nije postojala ni jednakost među stanovništvom, što se ogleda, kako ističe Đurđev, u tome što su postojali muselimi (knezovi) čije su kuće i baština bile oslobođene svih poreza i dažbina. Đurđev navodi da u tome defteru stoji da su „nevjemici iz sela u nahiji Crnici koja su blizu jezera davali sandžakbegu jednu svotu novca za lov velike ribe“. Ribu su prodavali na turskim trgovima u Podgorici, Rijeci, Viru i Baru.
Stanovništvo Crne Gore bilo je u 16. vijeku u istom položaju pod turskom vlašću, što se vidi iz deftera datiranih 1526, 1536. i 1570. godine. U defteru za Dukađinski sandžak iz 1570. godine naznačena su ova sela i mahale u Crmnici:
– Selo Karuč: kuća 40, baština 5,
– Selo Dupilo: kuća 41, baština 1,
– Selo Bukovik: kuća 22,
– Selo Hvalići: kuća 12,
– Živoder: baština 4,
– „Njiva“ Gluhi Do: kuća 34,
– Selo Sotonići: kuća 50, baština 2,
– Selo Orahova: kuća 5, baština 4,
– Mahala Poljani: kuća 4, baština 2,
– Mahala Mikovići: kuća 6, baština 2,
– Mahala Bastaće: kuća 5, baština 2,
– Mahala Braćene: kuća 9, baština 2,
– Mahala Seleve kuće i Zlatar: kuća 8, baština 2,
– Mahala Kruševica: kuća 6, baština -,
– Mahala Kučanović: kuća 8, baština 2,
– Selo Brčeli: kuća 40, baština 4,
– Selo Trnovo: kuća 17, baština 5,
– Selo Brljani: kuća 7, baština 5,
– Selo Komarno: kuća 15, baština 4,
– Selo Optočići: kuća 60, baština 2,
– Selo Tomići: kuća 18, baština 4,
– Selo Limljani: kuća 47, baština 4,
– Selo Boljevići: kuća 34, baština 2,
– Selo Zabes: kuća 5, baština -,
– Selo Godinje: kuća 27, baština 2.
Prema tome defteru Crmnica je imala 540 kuća i 60 baština. Nazivi mahala u navedenim defterima (Bastaće, Seleve kuće, Kmeti, Poljano, Zlatar, Hučinić) danas se ne pominju, niti je poznato na kojim mjestima su se nalazile.
Na osnovu popisa iz 1592. godine Crmnica je imala šest knežina (plemena) sa 347 domova, i to: Ovtočići 38 domova, Brčeli i Tomići 51, Gluhi Do 45, Limljani 42, Boljevići 42, Sotonići 58, Dupilo 30 i Orahovo 42 doma. Krajem 16. i početkom 17. vijeka knežine u Crmnici jačaju i stabilizuju se, pa knežina u Dupilu ima neke elemente plemenske organizacije. Prema popisu iz 1614. Godine Crmnica je imala 25 sela, ali je naznačeno samo 19, sa 723 doma, računajući sela Trnovo, Komarno i Zabes koja su bila upisana u sastav Ljubotinja.