Poreklo prezimena, varoš Svilajnac

Poreklo stanovništva grada Svilajnac (po knjizi varoš Svilajnac), opština Svilajnac – Pomoravski okrug. Prema knjizi Stanoja Mijatovića „Resava“.

Položaj naselja.

-Varoš se nalazi na reci Resavi. Više je kuća na desnoj strani reke.

Zemlje i šume.

Delovi atara su:Bojača, Baćica, Šanac, Bizečina, Busevina, Ivar, Panjevo, Badra, Ciganski Ključ, Lučica, Usje, Rasje, Njivice, Polog, Murtanj, Vračar, Krušar, Sastavci, Veliko Polje, Liparić, Bulinjak i Nerezina. Poslednja tri mesta kao i Baćica su u strani od brda.

Tip naselja.

Varoš se deli na:Čaršiju, Bojaču, Vlaovačku Malu, Donji Kraj (Zapis) i Cigansku Malu (Kod Male Vodenice).
U varoši je 1881 kuća sa 5356 stanovnika i 1700 poreskih glava. Godine 1818. po haračkom spisku, koji je nađen u manastiru Vraćešnici, imao je 96 kuća. Godine 1819. imao je već 182 kuće sa 485 poreskih glava. Godine 1870. imao je 894 poreske glave.

Ime naselju.

Po predanju meso je dobilo ime po svili, koja je u vreme Turaka mnogo proizvođena.

Starine u naselju.

U Sredini Čaršije blizi crkve i osnovne škole postoji staro groblje, u koje su, po predanju, ukopavani prvi doseljenici.
U Bojači, priča se, da je nekada bio veliki boj između Srba i Turaka, po čemu se ovo mesto tako nazvalo. I danas se tu nalaze komadi strela, mačeva, kopalja, štitova i kalpaka.
Priča se da je u Baćici (Bacici) Zagorkinja Vila zadojila Kraljevića Marka, te je mogao dići veliki kamen i odatle baciti ga na vrh Huma, gde i danas stoji i zove se „Markov Kamen“. Tu ima i staro groblje, za koje se misli, da je iz doba kada su na Baćici bili naseljeni stari Kosovci.
Blizu Morave je mesto Šanac, gde su, po predanju i tragovima kojih i danas ima, bili boje i zbegovi za vreme Kočine Krajine i Karađorđeva Ustanka. Šanac je danas na desnoj strani Velike Morave a nekada je bio na levoj. Staro korito Morave se i danas poznaje i zove se Šanačko Blato. U blizini šanca ima tragova od kamenog mosta, koji je nekada bio na Velikoj Moravi. U vreme kada su ovde podignuti šančevi ovo mesto je bilo pokriveno velikom hrastovom i topolovom šumom. Danas je Šanac golo polje i ti se često nalaze komadi od kopalja, pušaka, sablji i neka mala topovska đulad.
Prilikom podizanja zgrada u Čaršiji nailazi se na stari novac, na komade starog oružja i dosta starog zemljanog posuđa sa dosta dobro očuvanom ornametikom.
U Baćici je nađen jedan bat, jedan starinski kamen osobite konstrukcije i jedan dvostrani rudarski starinski čekić.
Do same Resave na levoj obali postoji staro groblje, pokraj puta, ima stari grob koji se zove „Noćni Svirac“. Priča se da je tu zakopan jedan mladić, koji je umeo tako lepo da svira, da je svojim siranjem oduševaljavao Resavce, kad su napadali na neprijatelja ili kada su se od njega branili. Ubio ga je iz zasede Turčin. Kažu da se i danas u pola noći na istom grobu čuje sviranje, po čemu je i grob nazvan „Noćni Svirac“.
Kod crkve su grobovi „vojvode cnorečkog“ Milisava, koji je rođen 1762. godine a umro 1832. godine i kneza Ilije Barjaktarevića, koji je umro 1828. godine.
Donji Kraj se zove još i Zapis po starom Zapisu (dudu), koji je ranije bio na sedini starog Svilajnca. Dok nije bila podignuta današnja crkva sveštenici su kod ovog zapisa krštavali, venčavali i držali opela. Uz ovaj zapis je do skora bio veliki stari drveni krst sa ikonom Raspeća. Danas se on „porezuje“ (orezuje) na dan cara Konstantina i carice Jelene svake godine. Sada ima još po jedan zapis kod crkve i kod opštine i na brdu gde su vinogradi.

Postanak naselja i poreklo stanovništva.

Po predanju Svilajnac je starijeg postanja. Nekada je bio na brdu, prema vinogradima ili Baćici, pa je otuda premešten u ravnicu. Prvi su mu doseljenici bili sa Kosova. Kosovci su bili na brdu, pa su se odatle premestili i naselili u današnji Donji Kraj ili Zapis. Za vreme Prvog Ustanka ovde su se naselili doseljenici od Timočke Krajine iz Velikog Izvora, Zaječara, Zagrađa i dr., po želji i odobrenju Karađorđevom, zajedno sa Dubljanima. Timočani su naselili današnju Vlaovačku Malu, na desnoj strani Resave, između Čaršije i Donjeg Kraja. U spisku sela iz 1818. godine ova se mala pominje kao zasebno mesto pod imenom „Došljaci“. Po vraćevšničkom spisku sela od 1818. godine ona je imala 118 domova, a Svilajnac ili Donji Kraj (Zapis) samo 96 kuća. Tako je Svilajnac ovim doseljavanjem znatno porastao. Godine 1836. knez Miloš mu je dao pravo da može imati tri trgovačka kalauza. Sve do 1846. godine Svilajnac je bio selo a te godine je proglašen za varošicu. Za varoš je proglašen 1888. godine.

Posle ovoga, a naročito za vreme Milosava Resavca, kome je Svilajnac bio stalno sedište, varoš napreduje u pogledu broja stanovnika. Naseljavaju se pojedinci iz okoline i drugih krajeva – iz oblasti Požarevca, Jasenice, Lepenice, Stare Srbije, Makedonije, Niša, Vranja, Srema itd. Oni su se obično dosljeavali kao dečaci na izučavanje trgovine i zanata da bi posle otvarali radnje za sebe, ženili se i tako ostajali za stalno. Danas u Svilajncu nema rodova sa više kuća. Noviji doseljenici u Svilajncu su danas bogatiji i bolje žive od starijih. Od starih Kosovaca danas su znatniji Ilići, Toskići i Đuričići. Stari Todor Ilić je došao sa Kosova i živeo u ovom mestu još za vreme princa Evgenija.
U Svilajncu ima oko 246 zanatlija, 180 trgoaca i oko 500 kuća zemljoradnika, poslednjih poglavito u Donjem Kraju i u Vlaovačkoj Mali i zanatlije koji rade „na parče“. Među trgovcima ima 39 izvoznika i industrijalaca.
Skoro svi zemljoradnici su u Vlaovačkoj Mali, slave kao domaću slavu Nikoljdan (kao oni u Dublju) a oni u Donjem Kraju (Zapisu) slave Đurđic, Đurđevdan, Aranđelovdan, Nikoljdan i dr.

Esnafi imaju svoje esnafske slave: obućari i grnčari Sv. Spiridona; opančari Savindan; terzije i krojači Petrovdan; pekari i licideri Todorovdan; potkivači, kovači, kalajdžije, bravari, abadžije i puškari slave Sv. Atanasija; sarači, ćurčije i berberi Ilindan; zidari, stolari i kolari Tomindan; mehandžije Trifundan, trgovci Trojice (Duhove); bakali Tri Jerarha.

Kad su Turci sedeli u Ćupriji, u Svilajncu je bio magistrat (sud) za ćuprijsku nahiju a kada su Turci isterani, magistrat je (odmah nekako posle Resavčeve smrti) prenet u Ćupriju. Danas ova varoš naglo napreduje, obale na Resavi se osiguravaju i obezbeđuju od izlivanja i poplave. Ulice se ispravljaju i nivelišu po regulacionom planu. U Čaršiji su četiri glavne ulice koje se zovu: Prava Čaršija ili Resavska Ulica, Kriva Čaršija ili Knez Mihajlova Ulica, Gospodska Ulica i Resavski Trg. Sve ove ulice su kaldrmisane, Resavska i Knez Mihajlova Ulica, gde su trgovački i zanatski dućani, široke su 10-15 metara.
U varoši ima 22 ciganske-romske kuće od kojih su 13 kod Male Vodenice (do Resave) a 9 u Bojači. Prvi su se doselili „iz preka“ a drugi iz Timočke Krajine. Timočani slave Nikoljdan i Sv. Vasilija-Novu Godinu a oni „iz preka“ Aranđelovdan, Đurđevdan i Novi Godinu.
U Svilajncu ima 6 Grka, 10 Cincara, 10 Vlaha (Rumuna) i 4 Slovaka.
Crkva je podignuta 1827. godine a osvećena 9. maja 1828. godine. Slavi Sv. Nikolu Mladog, 9. maja po s.k. Podigao ju je narod svojim prilozima. Kod crkve je staro groblje.
Litija je Car Konstantin i Carica Jelena a zavetine su: Mladenci – za zdravlje dece i Beli Petak – za berićet.
U Bojači je vašar ili sajam na Sv. Arhanđela – 13 jula; Sv. Jovana Glavoseka – 29 avgusta i na Mitrovdan – 26 oktobra, sve po starom kalendaru.
Tada se najviše prodaje stoka, osobito goveda i konji. Pazarni dani su petak i subota.

IZVOR: Stanoje Mijatović, “Resava”. Priredio saradnik portala Poreklo Milodan.