Meljačka regija je dosta prostrana Ona obuhvata čitavu severnu stranu Ljubišnje, zatim do Rijeke iza Čestina, potom Ćehotinom do Brvenice. U ovu regiju ubrajamo čitav Gradac, iako se deo sela nalazi i sa desne obale Ćehotine. Sa istočne strane, regija se graniči sa Pliješevinom.
Do početka ovog veka (XX), skoro čitavo ovo područje zvalo se Podgora, jer se nalazilo ispod velike gore Ljubišnje. Meljak se prvobitno zvalo mesto kod Točkova, jer je tu bilo više vodenica koje su mlele žito, i bilo je, kažu, i mnogo više vode na onom izvoru. Po tim vodenicama koje su mlele žito, čitav kraj dobi ime Meljak. Kasnije po Lučićima, koji su tu došli početkom prošloga veka, jedan deo Meljaka se prozva Lučića Meljak, a drugi Dujovića Meljak. Jedno selo u kome su živeli Bijedići prozva se po njima kao i selo Šljuke po Šljukama – muslimanima koji su tu prešli u islam.
Ovoj regiji (ili kraju) pripadaju sledeća sela: Višnjica, Meljak, Popov Do, Šljuke, Leovo Brdo, Bijedići, Cerovci, Podosoje, Poros, Mrčevo, Nange, Šula, Petine, Čestin, Donji Gradac, Gornji Gradac i Pračica. U ovim selima žive 54 bratstva.
Orografsko-hidrografske odlike kraja
Osnovnu karakteristiku ovoj regiji – kraju daje planina Ljubišnja, koja se prostire od zapada prema istoku, odnosno od Konjskog polja do Crvenog ždrijela, ali se njeni ogranci produžavaju na istoku, sve do Glibaća. Planina je obrasla gustom smrčevom i jelovom šumom, sa malim procentom bukve i bora. To je najveći šumski kompleks u našoj opštini, a možda i u čitavoj Crnoj Gori.
Prema geološkom sastavu, planinski masiv sačinjavaju stare sedimentarne stene, kristalični škriljci, magmatska masa i nešto krečnjaka. U podnožju Ljubišnje desio se manji rased u dalekoj geološkoj prošlosti, koji ide od Lokvica, Meaka, Vrbe do Popova Dola. Sa donje strane raseda nalaze se poveća brda: Galovačka i Šljuke, takođe sastavljeni od starih stena i kristaličnih škriljaca. Pravih krečnjaka ima do korita Ćehotine ispod Orlje, Porosa, Nangi i Petina.
Interesantna je vegetacija ovoga reona, odnosno vegetativni katovi, koji se ređaju od korita Ćehotine, pa sve do vrha Ljubišnje, koji je visok preko 2200 metara.. Pored korita Ćehotine, sve do podnožja Ljubišnje najviše ima grabovine i bukovine, zatim hrasta, breze i drugih lišćara. U uvalama i potocima ima dosta i četinara, sve do Šula, Popova Dola, Vrbe, Lokvica i Višnjice. Iznad ovih sela nalaze se ogromni kompleksi četinara, do ispod glavnog vrha Ljubišnje. Čitava planina, bolje reći šumski kompleks, ispresecan je putevima, kojima se izvlači svake godine više desetina hiljada kubnih metara građe.
Glavni put, dugačak 12 km, vodi od šumske manipulacije sa Vrbe, vijugavo do Jezerca i površi, do pod sami vrh Ljubišnje. Odatle do vrha planine nema više od 300 – 400 metara veoma strme padine. Išao sam ovim putem radničkim autobusom sve do Jezerca (malo ledničko jezero), jer su tu sekli smrče za tehničku građu. Kad se pažljivo posmatraju smrče od podnožja, tj. Vrbe, lako se uočava koliki uticaj na godišnji rast drveta ima klima, u ovom slučaju jedan njen element – visinska razlika U donjem delu šume se uočava da smrče godišnje rastu i preko 50 cm. Što se više penjemo strmim putem, primećuje se da godišnji rast mladica na vrhu drveta opada, pa kad se već primaknemo visoravni do Jezerca, mladice rastu sveta 2-3 cm godišnje. Poznato je da sa vrha mladice svakog proleća niče veći broj grančica. Ta su stabla smrča sve manja pa se stablo ne može ni videti od mnogobrojnih grančica koje svake godine rastu sa vrha kratke mladice. Te smrče i ne vrede za tehničku građu, jer su skoro čitave od čvorova Ispod same visoravni nestaje i ovih sitnih, zakržljalih i deformisanih smrča i pojavljuju se klekovi (skoro alpska vegetacija). Četina im je kao u bora, a stablo rakljasto i poleglo po zemlji, zbog dugotrajnog i debelog snežnog pokrivača.
Na ovim prostranim zaravnima gde se nalaze najbogatiji pašnjaci Ljubišnje, nema tragova naselja, sigurno zbog dugotrajnog, velikog snežnog pokrivača. Stočari sa ovih prostora, u predrimskom periodu, imali su naselje na jugoistočnoj strani vrha Ljubišnje. Još se tu primećuju nadgrobni spomenici iz tog perioda.
Pošto Ljubišnja dobija veliku količinu atmosferskog taloga, u njenom podnožju se nalazi veliki broj izvora. Prema neproverenim podacima, u Ljubišnji ima 77 izvora. Najveđi je izvor Vojnovac i jedan ispod Vjetrenika, od koga su doveli vodu u rudnik i naselje Šuplju Stijenu. Postoji jako vrelo kod Gradca i još niz sličnih niz levu obalu Ćehotine. Od podnožja Ljubišnje formira se više potoka koji su pri ušću u Ćehotinu dosta bogati vodom. Takvi su potoci pored Trnovica, Gradca, Ribnik, zatim između Petina i Čestina i Rijeka između Čestina i Kunova.
Klima je u ovom kraju dosta različita, od umerenokontinentalne u Gradcu i naseljima pored Ćehotine, do planinske u vrhovima Ljubišnje, gde sneg okopni početkom juna.
Uslovi za život su povoljni u nižim predelima zbog blage klime, brojnih izvora, tekuće vode i dobrih pašnjaka. Međutim, veoma su retki spomenici materijalne kulture iz predrimskog perioda, iz čega bi se mogao izvesti zaključak da je ova regija tada bila slabo naseljena; možda zbog toga što je skoro čitava nagnuta severu – u osoju, pa se sneg dugo zadržavao.
Spomenici materijalne kulture iz rimskog perioda
Sa sigurnošću se može tvrditi da je rudnik olova i cinka otvoren za vreme rimske vladavine, a možda i pre. Pored Šuplje Stijene vodio je značajan put preko Šula i Pračice za Gradac i dalje. Preko Šula se i sada na nekim mestima primećuje široka, stara rimska kaldrma, dok je taj put ispod Pračice dobro očuvan. Put vodi preko strane bez uspona i padova i na dva mesta, na dužini po 40 do 50 metara, put širok nešto preko jednog metra, u potpunosti je očuvan. Put je pokriven klesanim pločama, kojima su ivice primaknute i složene kao da je to sve urađeno pre par godina.
Gde je bilo naselje u Šulima za vreme rimske vladavine, i za vreme vladavine Nemanjića ne može se ustanoviti, jer su posle 1951. godine na tom predelu izgrađeni brojni objekti za potrebe rudnika. Prilikom otvaranja rudnika, 1950. godine, pronađeni su stari hodnici kojima se izvozila ruda, zatim kravljače u kojima se iznosila i stolice – tronošci, na kojima su se odmarali rudari u jamama. Na žalost, tadašnji rukovodioci Rudnika ”Šuplje Stijene”, kako se zvao, nisu ništa sačuvali od tih dragocenih stvari i alata iz srednjeg veka. Možda je naselje bilo u predelu današnjih visokih, gustih šuma, pa njegovi tragovi nisu otkriveni ni do danas. Stari rudnik je bio visoko u planini i udaljen skoro tri kilometra od sadašnjeg naselja.
Izgleda da je u Gradcu postojalo veće rimsko naselje. To svedoče njihovi nadgrobni spomenici koji još nisu ispitani. Ima ih teških i po 10 tona sa ornamentima i slovima. I u Trnovicama je postojalo neko rimsko naselje, ali nije istraživano.
Spomenici materijalne kulture za vladavine Nemanjića
Ova je regija u doba vladavine Nemanjića bila gusto naseljena. To svedoči veći broj crkava i drugih spomenika na ovom prostoru. U Čestinu je postojao grad sa utvrđenjem i crkvom. U donjim Nangama bio je manastir u doba Nemanjića, a na vrh sela, između Jabučna i škole u Nangama, bila je parohijska crkva i oko nje veliko groblje. Crkva je bila u Meljaku, u Trnovicama, u Gradcu i Lučića Meljaku. Turci su dolaskom u ove krajeve porušili sve crkve na ovom prostoru. Samo su Meljačani uspeli da kasnije, po obnovi Pećke patrijaršije, obnove i svoju crkvu od kamena. Prema jednoj legendi, meljačka crkva je prvobitno bila na brdu, gde je sad velika jama (bezdanica) Galovača. Neki je pop izrekao psovku – banalnu reč i ogrešio se o crkvene kanone, pa se ispod crkve provalila zemlja, u koju je propala i crkva i pop. Ponovo su Srbi iz te parohije podigli crkvu, samo stotinak metara južnije, blizu sadašnje škole. Turci Šljuke i ostali Turci sa područja Meljaka, srušili su meljačku crkvu za vreme Karađorđeva ustanka (1804-1813). Kameni zid crkve čitav je stajao, naravno bez krova, sve do 1917. godine. U školi je u toku austro-ugarske okupacije (1916-1918) bila smeštena njihova žandarmerijska stanica sa oko 15 žandarma. Pošto se komitski pokret širio od 1916. godine i u našem kraju, Austrijanci su primorali seljake kulukom da ruše zidove crkve, dogone kamen saonama i prave kameni zid sa puškarnicama, jer su se plašili napada komita. Pričao mi je Petar Marković-Šajdan da je on 1917. godine kao šesnaestogodišnji dečko, sa ocem morao dogoniti kamen od crkvene zidine za pravljenje zaštitnog zida oko škole, tada austro-ugarske žandarmerijske stanice. Danas se teško mogu primetiti temelji crkve.
Za vreme vladavine Nemanjića, u Gradcu je bilo veliko srpsko naselje na putu koji je vodio za Pljevlja. Postojala je crkva na brežuljku u Donjem Gradcu, do jalovišta iz separacije. Prilikom nadiranja Turaka kroz naš kraj, Gradčani su dali otpor Turcima, ali je taj otpor brzo srušen. Srbi su pokušali naći spas u crkvi, ali su je Turci zauzeli i sve njene branioce posekli. Prema predanju (koje prenosi Radoje Kovačević) Turci su toliko posekli srpskog naroda u crkvi, da je krv iz crkve potekla niz stranu – ka Ćehotini.
Iznad Jabučna, u pravcu škole u Nangama, bila je srpska crkva. Oko nje je bilo veliko srpsko groblje. Ne zna se da li je obnavljana i nestala sa nestankom srpskog življa u ovom selu u 18. veku. Zna se samo da je postojala u doba Nemanjića i da su je srušili Turci. Ostali su samo temelji i groblje oko njih.
Kad je podizana škola u Nangama oko 1930. godine, neki su hteli da je grade na temeljima crkve, ali je Tahir Dizdar, predsednik školskog odbora, rekao da ne treba rušiti temelje crkve i groblje, već školu treba praviti na drugom mestu. Svi su podržali ovaj predlog, te je škola napravljena više, na brdu.
Na zapadnoj strani Nangi, na brežuljku Pučilovini, bila je u doba Nemanjića podignuta velika srpska crkva, a možda je bio i manastir. Lokalitet su istraživali geolozi koji su radili u Rudniku ”Šupljoj Stijeni” 1955. godine. Iskopana je tajno jama, preko jedan metar dubine, i nađeni su neki predmeti. Tu je sutradan Rada, kćerka Pavla Rončevića, našla zlatno dugme.
Nekada je Čestin bio gusto naseljen. Pri dnu sela, kod ušća Rijeke u Ćehotinu, na jednom uzdignutom brdašcu (oko 200 m od reke) bio je u srednjem veku utvrđeni grad. Vodu su, prema predanju (koje prenosi Milivoje Krstonijević), na neki način izvlačili iz Ćehotine. Ispod utvrđenja (Gradine) bilo je naselje, vodenice, stupe, valjarice itd. Na Ćehotini je bio most. I sada stoje kuline od lepo klesanog kamena i kroz njih velike gvozdene šipke – držači. U srednjem veku vodio je veliki put od Čajniča, preko Bukovice, Ćehotine, uz Rijeku do Šćepan polja. Dolaskom Turaka srušen je grad i naselje ispod njega i više se nije obnavljao. Zidine kuća su dobro sačuvane. Zidovi su pravljeni od lepo klesanog kamena. Ima kamenja teškog po tonu i više.
U Čestinu, na brežuljku zvanom Brdo, bila je u srednjem veku srpska crkva i oko nje groblje. U groblju se nalazi jedan veliki stećak. Tu se i danas kopaju Čestinjani.
Severnije od Čestina, u mestu Ječmištu, nalazi se sedam dobro očuvanih zidina od podruma srednjevekovnih kuća. Iznad njih ima po šumi još vidljivih temelja od nekadašnjih kuća. Ta srpska naselja u gornjem delu Čestina nestala su, izgleda, kad i u Nangama, Pračici, Šulima, Gradcu, Meljaku itd., oko 1700. godine, ali ne odjedanput, već postepeno.
Kad su se javila prva naselja u Trnovicama ne može se ustanoviti, ali imajući u vidu blagu klimu i plodno zemljište tog sela, zaključujemo da je tu bilo ljudskih staništa i pre Rimljana. Napred smo napomenuli da je tu bilo neko rimsko naselje. Za vreme vladavine Nemanjića, u Trnovicama je postojala srpska crkva. Porušena je dolaskom Turaka i više nije obnavljana.
Na Lučića Meljaku bila je crkva, pa se taj deo sela zove Crkvina. I sada se vide zidine i lepo klesako kamenje. Kod crkve su bila dva bunara, iz kojih i sada Lučići nose vodu. Crkva je podignuta za vreme vladavine Nemanjića, a srušili su je Turgi čim su zauzeli ove krajeve.
Naseljavanje turskog stanovništva u meljačkom kraju
Posle velikog turskog poraza pod Bečom, 1683. godine, ušla je u rat protiv Turaka i Mletačka Republika. Odmah su se rasplamsale velike bitke oko Herceg Novog i po čitavoj Dalmaciji, jer su je do tada skoro čitavu držali Turci, osim nekoliko gradova sa okolinom i ostrva. Mlečići su uspeli, uz pomoć pobunjenog srpskog stanovništva u pozadini turskog fronta, da do 1687. godine oslobode skoro čitavu Dalmaciju.
Tada se veliki broj Turaka sa familijama povlačio iz Dalmacije i naselio po Bosni, Hercegovini i našem kraju. Do tih vremena i događaja, u čitavom meljačkom kraju nije bila nijedna muslimanska kuća. U hoćevinskoj regiji bilo ih je u selu Hoćevini, i u Gornjoj Brvenici. U ta dva sela imali su Turci i džamije, pa su, izgleda, oko 1700. godine, u buri i vihoru ustanaka nestale i džamije, a stanovništvo odselilo, najverovatnije u gradove. Pored temelja džamija nalaze se i muslimanska groblja sa njihovim nadgrobnim oznakama – spomenicima (nišanima).
Talas izbeglica iz Dalmacije i Hercegovine zapljusnuo je skoro sva sela meljačke regije, zatim Kruševo i sela odžačke regije, sve do Mijakovića. Dosta begunaca došlo je u bukovički kraj, Boljaniće i Poblaće. Da napomenemo, u boljanićkom i poblaćkom kraju, odmah po dolasku Turaka, neki su Srbi prešli u islam.
U periodu od nekoliko godina posle turskog poraza pod Bečom, austrijske trupe i ustanici stigli su čak do Titova Velesa. Ispred njih je bežalo tursko stanovništvo, te je i u naš kraj stiglo izbeglica iz Slavonije, Vojvodine, Srbije, pa čak i Mađarske. Dosta se njih naselilo u Pljevljima, možda malo manje nego po selima. I danas ima 10 muslimanskih bratstava koja kažu da su im se preci doselili iz Mađarske.
U nekim selima meljačkog kraja, posle ovog dolaska muslimana, postepeno je nestalo Srba starosedelaca; proterali su ih Turci i zaposeli njihova imanja i kuće. Potpuno je nestalo srpskog stanovništva iz Čestina, Nangi, Petina, Porosa, Mrčeva, Pračice, Gradca itd.
Prvi doseljeni musliman u meljačkom kraju bio je neki Kamerić (po kazivanju Petra Markovića-Šajdana). On se naselio u Šulima i tu sagradio kuću oko 1700. godine. Odmah po njegovom dolasku pristigli su i drugi doseljenici i rasporedili se po srpskim selima, dok su mnogi došli i u Pljevlja. U Pljevlja su došli bogatiji muslimani i zanatlije, dok se po selima naselio siromašni sloj stanovništva; samo su trojica bila sa zvanjem spahija, i to: u Nangama, Pračici i Gradcu. U Pračici je bio spahija Dizdar, u Gradcu Imširović, dok se prezime spahije u Nangama ne zna.
Uskoro po dolasku spahije u Nange, tu je stvoren neki administrativni centar turske vlasti. Bio je tu i ućumet (turski sud), više drugih zgrada, groblje, zatvor, vešala. U groblju je bio jedan veliki tulbe-turski nadgrobni spomenik, koji je srušen 1912. godine. Po predanju koje je prenosio Pavle Rončević, vešala su sačinjavala dva stuba utvrđena u zemlji i greda. Obešeni bi tu visili sve dok im ne otpadne glava, odnosno dok se ne prekine vrat.
U Nangama su živele muslimanske porodice: Nangalije, Prljače, Kosi, Kosovci. Pronađena su dva vodovoda u Nangama; jedan je bio od kamenih ploča u obliku kvadrata, po četiri ploče oblepljene ilovačom, a drugi vodovod je bio od drvenih cevi. Njim su Nanžani (prema predanju) nekada dovodili mleko sa Visočice. Ne zna se kome je služio i ko je podizao ovaj drveni vodovod; da li manastir, neki srpski feudalac, ili turski spahija – posle aga. Po predanju, te su im cevi, odnosno vodovod, pravili robovi, pa kad bi oslabili, oni su ih ubijali.
Najverovatnije da je kameni vodovod pravljen pre dolaska Turaka, a možda čak i u rimsko doba. Drveni vodovod je novijeg datuma (pravljen od lučevih – borovih cevi) i možda su ga pravili Turci, jer drvene cevi teško mogu da izdrže više od nekoliko stotina godina
Do 1916. godine nije bilo Srba u Čestinu. Njih je muslimansko stanovništvo po doseljavanju postepeno istisnulo. Prvi se tamo naselio Filip Potpara iz Malih Krća i kupio imanje u Skoblama, zatim, 1917. godine, dolazi tamo Lale Zečević iz Popova Dola. Posle njega su došli Milovan Potpara i Cvijan Jelovac. Iz Bosne (od Čelebića) došli su Plemići. U Mljedeniku (zaselak Čestina do Petina) živeli su kovači, Turci – Letići. Tu ima i srednjevekovnih zidina, ali lokalitet nije istražen.
U Vitinama iznad Čestina bila je turska karaula pravljena od drveta. Pravio je oko 1890. godine Lale Zečević. U njoj je bilo smešteno 20 – 30 askera. U Čestin je doselio oko 1920. godine Đorđije Lečić iz Čelebića. On je 1915. godine prebegao u srpsku vojsku i bio dobrovoljac na solunskom frontu. Pošto je imao prvo na dobrovoljačku zemlju, dali su mu je u Čestini, jer nije hteo da ide u Vojvodinu. Sada od njega ima tri kuće (prema kazivanju MilivojaKrstonijevića).
Kad je jedan Đuković, oko 1750. godine, doselio u Petine, tu nije niko živeo. Pedesetak godina posle njega u Petinama se naselio i jedan Đačić, a kasnije i tri kuće muslimana (možda 1878. godine). Danas tamo ima tridesetak kuća, kao i u Čestinu, dok su muslimani iz oba sela odselili.
Najstarije srpsko bratstvo u čitavom meljačkom kraju su Bijedići. Posle kosovske bitke, bežeći ispred Turaka, u Glisnicu se doselio jedan pripadnik srpske vlastelinske porodice Brankovića sa Kosova. Kasnije su se prozvali Bijedići. ”Jedan njihov bratstvenik – kaže Radoje Kovačević – prešao je u islam i od njega su Korijenići, ugledno muslimansko bratstvo” (ima i drugih Korijenića u Hercegovini).
Neki Bijedići su prešli iznad Gradca (oko 1550. godine). U jednoj kućnoj zadruzi bilo ih je preko 80 članova. Naišla je turska vojska, pre skoro 400 godina, i sve im pojela. Kroz nekoliko dana naiđe i druga i pošto nisu imali ništa za jelo, turski komandant je mislio da su sakrili, te naredi da ih sve masakriraju. Samo su dva mladića uspela pobeći. Od njih su današnji Bijedići. Po njima se i zaselak prozva Bijedići. Ima ih svega nekoliko kuća.
Posle Bijedića i Đukovića, u meljački kraj su došli (nešto pre 1800. godine) Mrdaci, pa Zečevići, a kasnije Krvavci i Lučići. U Popovom Dolu su najstariji Danilovići. Tu su došli iz Bobova – Zasade, oko 1850. godine.
Prema kazivanju Petra Markovića – Šajdana, istočno od Galovače, kraj puta koji vodi od škole u Meljaku za Gradac, postoji staro srpsko groblje. Groblje nije veliko, ali su u njemu krstovi visoki po dva metra. Svi su krstovi od kamena i na njima su uklesane neke reči. Smatramo da je to groblje srpskog stanovništva koje je nekada tu živelo, pre dolaska sadašnjih bratstava (Mrdaka, Zečevića, Krvavavca, Lučića i drugih). Ne zna se da li su nastradali u nekoj buni protiv Turaka ili ih je pomorila epidemija kuge, koja je često harala našim krajem.
Možemo zaključiti da je u Gradcu bila srpska crkva za vreme Nemanjića i da je postojalo veliko groblje u Gornjem Gradcu. Ono se protezalo od velikih rimskih spomenika, čitavim brežuljkom do Ćehotine. Turci su spoljašnje oznake – nadgrobne spomenike, sve porušili, ali kada se danas kopaju temelji kuća ili ma šta drugo, svuda se iskopavaju kosti.
Imširovićisu prvi muslimani koji su došli u Gradac. Došli su iz Dalmacije ili Hercegovine oko 1700. godine, kada je talas turskih izbeglica, bežeći pred Mlečićima, zapljusnuo naš kraj (zapadni deo opštine). Prema kazivanju Šaina Žige, njihov je bio čitav Gradac (i gornji i donji), pa su se drugi muslimani naseljavali na miraz. Imširoviće su tu naselile vlasti, kao i Dizdare u Pračici. Ko su bili ti Srbi koji su živeli u Gradcu pre dolaska Imširovića , ne može se ništa znati, niti je o tome sačuvan kakav podatak u narodnom predanju.
Sa srpskim narodom koji je tu živeo desilo se možda isto kao i sa onim u Pračici; kako su se Turci namnožavali, potiskivali su Srbe, dok je i poslednjeg nestalo sa tog područja. U Gradcu je u prošlom veku podignuta džamija, a nije bilo nijedne srpske kuće. Bilo je svega oko 40 domova srpskih u čitavoj meljačkoj regiji.
Na sredini Gornjeg Gradca nalazi se, takozvano, ”Svatovsko groblje”. Tu su se, po predanju, sreli srpski i turski svatovi i skoro svi izginuli. Poginule su i devojke.
Sadašnje srpsko groblje u Orlji nalazi se na mestu gde je bilo staro, takođe srpsko groblje, za vreme Nemanjića. Na grobovima se nalaze male ploče iznad glave ili nogu sahranjenih. Svuda se, prilikom kopanja grobova, iskopavaju kosti. Pored ovoga srpskog groblja postoji i grčko groblje kod Suve česme, ali je zaraslo u šikaru. Pored ovog groblja u Orlji, postoji i tursko groblje sa većim brojem nišana. Bila je i jedna velika ploča i na njoj uklesani sanduci i natpis na turskom jeziku. Tu su ploču dinamitom porušili meštani, pre par godina i kamen uzidali sa betonom u grobnice. Po pričanju Vujoša Gardovića, u Orlji postoji Bajova pećina u Kobiljoj glavi, u kojoj je više puta zimovao Bajo Pivljanin. On je hajdukovao po čitavom našem kraju. Bajo je na Orlji presreo turske svatove Limuna Trgovca i veliki broj pobio, a među njima i lepu devojku, pa je na njenom grobu postavljena velika ploča sa ukrasnim linijama, bareljefima, ornamentima i natpisom na turskom jeziku – arapskim pismom. Turci su svatovima podigli spomenike – nišane; onim bogatijim veće, a siromašnijim manje.
U Donjoj Orlji, pored Volodera, sa leve strane, ispod šume (skoro je sve već zaraslo u korov i šumu) nalaze se stare zidine kuća. Zidovi podruma su dobro očuvani. Ima ih oko 30, a obično su 5 h 5 m i zidani su od grubo klesanih ploča. Poneke su ploče široke po metar. Sada te kamene ploče iz zidina seljaci upotrebljavaju za pravljenje kuća. Ne zna se kada je tu bilo naselje i kako je nestalo, ali se smatra da je nestalo pre više od 300 godina. Možda je uništeno u nekom ratnom vihoru ili ga je opustošila kuga, jer taj kraj muslimani nisu naseljavali.
Blizu Volodera poznaju se temelji turskog čardaka – Đurđevića. Porušili su ga ustanici oko 1875. godine. Južnije se nalazi mesto Odžići, koje je dobilo ime po vlasniku tog mesta. U Orlji nikada Turci nisu živeli, premda je ona bila vlasništvo begova Selmanovića i drugih aga iz Pljevalja.
Najstarije bratstvo u Orlji su Aranitovići, zatim Antonijevići, pa Gardaševići (došli pre 200 godina) i Vasilijevići.
Bratstva u Meljaku
1. Dizdari su došli iz Dalmacije. Tamo je neki njihov predak bio komandant utvrđenja. Kad je izbio tursko-mletački rat, posle 1683. godine, Mlečići su oslobodili Dalmaciju, pa se i dizdar tog grada morao povlačiti. Kad se rat sa Mlečićima završio, dizdar je dobio carski berat i došao sa familijom u Pračicu. Po dolasku u Pračicu, taj komandant izgubljenog grada prozva se Dizadar i njegovi potomci Dizdari ili Dizdarevići. Bilo ih je 1912. godine sedam kuća.
Pre dolaska Dizdara u Pračicu, tu su živeli Srbi, što se vidi prema nazivima pojedinih mesta ili objekata, kao na primer: Rosin bunar, Marijina voda, Jovanića gaj, Jovanića bašča, Đurov gaj itd. Iz ovoga jasno proizilazi, a to kaže i stari Smajil Dizdar, od koga sam ove podatke prikupio, da su u Pračici živeli Srbi koje su oni tu zatekli, pa kako kaže ”nekuda su odselili”. Čim su došljaci prihvatili njihove nazive, mora da su dugo živeli sa Srbima starosedeocima. Kako su se došljaci namnožavali, postepeno su potiskivali srpsko stanovrištvo.
Smajil Dizdar kaže da su u Pračici prvo došli Doksani, a zatim Dizdari; posle njih, došli su Muhovići, Toli, Hajdari, Kurudžije. Nangalija je bilo 1912. godine 4 kuće, a Dizdara 7. Dizdarska je zemlja bila od Gradca do Šula (9 km žičarom, a 18 cestom). ”Moglo se našim imanjima ići od Gradca do Šula da se nigde ne stane nogom na tuđu zemlju” – kaže Smajil Dizdar.
U Prečici su novodošli Turci iz Dalmacije i Hercegovine posle 1687. godine podigli džamiju, ali je uvek hodža bio Dizdar. Stari Ibrahim (rođen oko 1850) bio je kadija. Svi su Dizdari bili bogati. Imali su mnogo čitluka i čifčija (čak i muslimana). U čitavom zapadnom delu meljačkog kraja (Šula, Nange, Čestin, Pračica, Poros, Mrčevo, Crnci, zatim oba Gradca) bile su samo tri srpske kuće i to su se naselili kao čifčije na malim čitlucima u brdima, oko 1900. godine.
Dizdari su držali (po pričanju Smajila) konak kraj puta i svak je mogao da dobije (putnik) besplatno konak i hranu, a konji i slamu. Džamija u Pračici je propala 1912. godine.
2. Zečevići u Meljaku su poreklom iz Lijeve Rijeke – Vasojevići. Prema kazivanju starih Zečevića, neki Radoje Zečević bio je u najmu kod popa Radovića u Morači. Radoje je bio neobično lep, pa se u njega zaljubi popova snaha. Došlo je do svađe i Radoje ubi popova sina i sa njegovom ženom pobeže. Najpre su došli u Glibaće i tu živeli nekoliko godina. Odatle su prešli u Trnovice, a posle u Meljak – Vrbu, oko 1800. godine. Jedan Zečević je poginuo od Turaka za vreme ustanka 1875. godine, u Kaldrmi kod Meljaka, a Dušan je poginuo 1914. godine, u crnogorskoj vojsci, na Drini. Zečevića ima u Nangama, Popovom Dolu, Trnovicama, Meljaku itd.
3. Markovići u Meljaku su od Zujića iz Bobova. Zujići su poreklom od Gagovića i došli su u Bobovo pre 350 godina. Marko Zujić je došao iz Bobova u Meljak oko 1840. godine i naselio se kao čifčija na imanje (prema kazivanju Petra Markovića – Šajdana) Hakije Karahmeta. Marko je imao 6 sinova, i po ocu Marku, prozvaše ih Markovići. Bilo ih je 1920. godine 6 kuća u Meljaku i 3 kuće u Šulima.
Otišao je, u leto 1908. godine, Marko Marković (unuk staroga Marka), Milanko Radović i neki Turčin – najamnik njihov, u Šavnik da kupe so. Pri povratku zanoćili su u Dobrom Selu iznad Šavnika. Meštani su ih na spavanju pobili i opljačkali so. Knez Nikola naredi istragu, pa su više onih seljaka pohapsili i batinali. U vezi sa ovim ubistvom otišli su na Cetinje Trišo Radović i Marinko Marković kod knjaza Nikole. On im je dao dosta novca, izgleda i za onoga Turčina, pa su se od tih para i obogatili.
4. Radovićiu Meljaku – Vrbi su od Radovića iz Ječmipgga do Čelebića. Ti Radovići su starosedeoci u Ječmištu. Bilo ih je oko poloine prošlog veka više desetina porodičnih zadruga, ali se kasnije većina njih raselila. Neki su se Radovići i ranije selili iz rodnog mesta. Od njih su Radovići u Bukovici, Lončari na Vijalici u Gotovuši, Cupare u Boljanićima
Pobegli su iz Ječmišta Vučićevi sinovi Trišo i Mićo oko 1870. godine, jer je Trišo ubio Turčina Usa. Došli su u Vrbu i naselili se kao čifčije Čengića iz Goražda. Pre njih u Vrbi su živeli Čvorovići, a pre Čvorovića, Lužonje. U prvom svetskom ratu Miloš Radović je bio crnogorski oficir. Zarobljen je i umro u internaciji.
5. Prema predanju, Krstonijevićiiz Čestina, poreklom su od Trebinja. Kako su se tamo prezivali ne znaju, ali je otuda odselila Ruža sa 4 sina i naselila se u Krnju kod Čelebića. Od jednog su joj sina Ružići u Rajinovićima, a od drugog Damjanovići. Jedan Ružin sin je ubio Turčina i pobegao u Stapare, u Srbiju. Tamo ih sada ima tri kuće. Pamte imena predaka od Krstonija (rođen oko 1810) po kome su i dobili ime Krstonijevići.
Mitar je 1911. godine prebegao iz Krnje Jele u Meljak, zatim se seljakao po Maoču, Bijedićima i najzad su, 1926. godine, kupili imanje u Čestinu i tu se naselili. Nekada su Krstonijevići naseljavali skoro čitavu Krnju Jelu (kod Čelebića), pa su odselili na Glasinac i tamo su ih prozvali Krnjojelci.
6. Vreći su iz Rajkovića, iz Bosne. Gajo Vrećo je ubio Turčina 1900. godine i pobegao u Crnu Goru. U Meljak je došao 1925. godine i tu se naselio. Ima ih sada nekoliko kuća.
7. Kušljevići su rod sa Borovićima ih Hoćevine i Kontićima iz Tikave. Poreklom su iz Pješivaca. Dugo su živeli na Bobovu. Otud su ih istisnuli Starčevići, pa su jedni došli na Lađanu, a Mitar sa tri sina, 1920.
godine, na Šula. Pošto su bili siromašni te nisu mogli kupiti zemlju, iskrčili su sve što sada imaju.
8. Komšija je ubio muža Đuke Jauković iz Drobnjaka, pa je ona sa tri sina prešla Taru i nastanila se u Petinama oko 1750. godine. Po Đuki njene potomke prozvaše Đukovići. Rod su im Mijatovići u Bobovu i Šulama i Stevančevići u Meštrevcu. Inače, svi oni vode poreklo sa Kosova ili Metohije. Neki su se Đukovići preselili u Čajniče, a neki preko Drine u Bosnu.
9. Posle Đukovića, oko 1800. godine, u Petine su došli Đačići. Smatraju da su poreklom iz Pive. U Pivskom manastiru bio je neki đak. Kad su Turci napali Manastir, on je ubio jednog Turčina i pobegao na Sveti Stefan. Imao je porodicu, ali se tamo zakaluđerio. U Petine je došao njegov potomak sa 5 sinova. Od Ilije su Đačići u Petinama. Trojici ne znaju imena, ali su od njih neki Đukanovići i Džabasani u Tepcima.
10. Savićiu Nangama su poreklom iz Rađeviđa. Nisu im rod Savići u Poblaću. Ćiro Savić ubio je na Boljanićima dva Turčina oko 1860. godine, pa je morao da beži u Drobnjake sa braćom Vasom i Jovom. Vasov sin Dimitrije vratio se na Šula oko 1890. godine sa tri sina. Sada ih tamo ima tri kuće.
Iz Bobova je došao Radovan Stanić sa sinovima 1916. godine i naselio se u Visočici iznad Nangi. Sada ih tamo ima 4 kuće.
Drugi veliki talas doseljavanja muslimanskog stanovništva u naš kraj bio je 1878. godine, kada su austro-ugarske trupe ušle u Bosnu i Hercegovinu. Ne postoje tačni podaci koliko je tada došlo muslimanskih porodica u čitav pljevaljski kraj, jer su neki dolazili sve do 1912. godine, dok su drugi odlazili za Makedoniju i Tursku. Većina njih je od 1913-1924. odselila u Tursku. U meljački kraj ih je došlo preko 30 kuća, od kojih sada ima samo nekoliko.
11. Jedan od tih begunaca bio je i Tahir Bisić. On je sa 7 sestara pobegao ispred austro-ugarskih trupa 1878. godine iz sela Vakufa kod Čelebića. Dobežao je u Meljak – Šljuke i tu mu je paša Bajrović dao neke krčevine i pašnjake te se naselio. Prezime su dobili po zanatu – pravili su bisage.
12. U Leovom Brdu imaju tri kuće Krsmanovića. Oni su starosedeoci iz Bobova. Živeli su u Kolijevci (Bobovo) i prezivali su se Cijuci.
13. U Cerovcima ima nekoliko kuća Babićai oni su od Babića iz Boljanića. Na jednu kuću Babića napadne 5 sinova Adžage Dervića, koji su bili poznati kao opasne siledžije (oko 1890. godine). Dočeka ih 5 braće Babića: Jović, Diko, Niko, Mijailo i Ignjat i dobro ih premlate koljem. Plašeći se osvete, braća su odmah pobegla u Meljak i naselila se kao čifčije na jedno imanje paše Bajrovića (Mehmed-paša Bajrović imao je 170 čitluka). Kad je jedanput pašin sin obilazio imanja, nađe Babiće gde kose žito i trpaju plašće. Turčin je hteo da oni žanju žito i vežu u snoplje, te im reče: ”A krmci vlaški, zar tako prosipate moju nafaku?” pa udari vilama onoga Babića na plastu. On pade sa plasta na zemlju. Onda Ignjat još jače udari pašina sina vilama po leđima i glavi i sruši ga na zemlju, a zatim pobeže preko Bobova i Tare u Crnu Goru, oko 1900. godine. Tamo je ostao sve do 1912. godine, kada se vratio sa crnogorskom vojskom. Nisu im rod Babići u Maoču.
14. U Mrčevu i Leovu Brdu ima nekoliko kuća Lisica– muslimana. Oni su se nekad prezivali Dizdarevići i živeli su u Rogovini na Šulima. Prezime su promenili jer je neki Dizdarević bio strasan lovac na lisice, pa mu potomke prozvaše Lisice.
15. Mašovići u Donjem Gradcu, su prema jednoj verziji, od Mašovića, Srba iz Ivangrada. Prema drugoj verziji i oni su došli, kao i ostali, iz Dalmacije. U Mašovića je bilo hodža. Prema kazivanju staroga Šaina Žige, Mašovići su došli iz Čestina na miraz kod Imširovića, pre više od 200 godina.
16. Gogalićiu Donjem Gradcu poreklom su iz Jabuke niže Boljanića. Tamo su živeli više od 400 godina. Bilo ih je 1912. godine 5 kuća. Ibro je prešao u Gradac 1918. godine na miraz. Bio je hodža.
17. Iz Bosne je došla i jedna kuća Đudarija1878. godine i naselila se u Gornjem Gradcu. Sada ih ima 2 kuće.
18. Lučići na Meljaku su od Jelovaca iz Bobova (Jelov Panj). Predak im je bio Luka Jelovac, ali njegovi potomci promeniše prezime i po Luki se prozvaše Lučići. Nisu im rod Lučići iz Velih Krća. Luka se oženio od Krvavica iz Trnovica i odmah je sa ženom došao u Meljak. Sve je skoro u tom delu Meljaka bilo zaraslo u šumu. On napravi kolibu na jednom proplanku, kod lipe, u blizini mesta Crkvište, gde je u periodu srpske države Nemanjića bila crkva. Čim su Turci došli u ove krajeve, srušili su crkvu.
Luka je došao u Meljdk oko 1810. godine. Imao je 4 sina. Jedna Lučića kuća bila je sagrađena na temeljima crkve. Izgorela je 1902. godine i u njoj 6 članova familije. Lučići nisu bili turske čifčije. Zemlja je bila njihova, jer su je iskrčili i pretvorili u obradivu. Već 1900. godine bilo ih je 7 kuća – kao i danas.
19.Lasiceu Nangama su poreklom od Lasica iz Grabovice kod Šavnika. Posle 12 godina uspeo je Milinko da osveti brata i pobegne sa 4 mala sina 1860. godine u Petine. Tu je došao u sukob sa Đukovićima, pa je prešao u Pliješevinu, na dobro imanje nekog age. Sinovi su mu bili: Milija, Ristan, Krsto i Božo. Milinko se u Pliješevini brzo obogatio. Imao je 1000 ovaca i koza i veliki broj goveda i konja. Božo se bavio trgovinom stoke, te je imao dosta novca.
Jednog dana dođe kod Milinka poznati hajduk Jakov Puzo-Puzović sa 6 hajduka i zatraži da mu Milinko da 300 zlatnika, dve toke i dr. (odela i obuće). Milinko nije pristao, pa je došlo do svađe i tuče. Lasice ubiše jednog hajduka, ali oni ubiše dva Milinkova sina; Ristana i Miliju. Ubrzo je umro i Milinko i treći mu sin pa je ostao sam Božo. Kako Božo nije imao radne snage da dobro obrađuje imanje, aga ga je isterao.
Nudio je Božo 300 zlatnika ko ubije Jakova Puzovića. Znao je Božo da Jakov najviše boravi u Dovolji, gde i ostali hajduci sa Spasojem Vojinovićem. Dok je bio u Dovolji, Jakov je živeo u savardaku kod babe Đurđe i njene mlade snahe, udovice Marije. Dođe Božo kod Đurđe i dogovori se da ona napravi rupu kroz slamu u savardaku gde seda Jakov i da ga ubije kroz rupu.
Dođe Jakov jedne noći, sede na određeno mesto i zapeva uz gusle šaljivu popevku:
”Povezla se po brdu đemija,
Igra konja po moru delija”…
Opali Božo kroz rupu savardaka i ubi Jakova 1882. godine, pa pobeže u Nikšić. Ostala su mu dva mala sinovca od poginule braće, koje su majke odvele u rod. Kad su porasli, naselili su se u Nangama i zajedno živeli (Sredo i Obrad). Od njih sada ima 4 kuće.
Da napomenemo, nisu bili retki slučajevi da su pojedini hajduci, kako se to govorilo “odsecali” bogate Srbe, odnosno uzimali im novac. U narodnom predanju su sačuvani podaci o poznatim hajducima koji su radili slično Jakovu. Ali, o tome ćemo na drugom mestu.
20. Žige su treće bratstvo po starini u Gornjem Gradcu. Došli su posle Imširovića i Mašovića. Žige su došle iz Pljevalja Nisu im rod Žige iz Bukovice.
Borbe Meljačana protiv turske vlasti
O bunama i ustancima u meljačkom kraju do Karađorđeva ustanka, skoro da nemamo nikakvih vesti. Ovo iz razloga što je u 18. veku nestalo starosedelačkog stanovnipggva, pa se događaji i pojave nisu mogli prenositi predanjem sa kolena na koleno.
Veća pobuna u meljačkom kraju, o kojoj imamo dosta pisanih podataka, kao i podataka sačuvanih u narodnom predanju, bila je 1806. godine, a vezana je za I srpski ustanak. Ustanak je zahvatio čitav naš kraj, a naročito sela oko Ljubišnje. Turci su jakom vojskom ugušili ustanak. Glavna je bitka bila na Meljaku i vodila se po brežuljkastom zemljištu, gde su Turci mogli da upotrebe konjicu. Poginuo je veliki broj ustanika. Samo Bobovaca je poginulo 17 (prema kazivanju Strahinje Tanjevića), a stanovnipggvo se razbežalo po pgumama.. ”U jednom fermanu u biblioteci Manastira Svete trojice kod Pljevalja od 1806. godine, pominje se da su se stanovnici ovoga kraja i u Starom Vlahu, prilikom nekakve pobune (verovatno se ovde misli na Karađorđev ustanak) razbegli, pa sad carski ferman naređuje da se oni ponovo razmeste na svoja stara mesta, da ne bi tako dacija za Stari Vlah propala” (Petar Mrkonjić, Srednje Polimlje i Potarje”, str. 276).
Bosankohercegovački ustanak (1875-1878. godine) zahvatio je i meljački kraj, najviše Orlju i Višnjicu. Jedna velika četa hajduka i ustanika formirala se u julu 1875. godine u Višnjici. Na čelu čete bili su crnogorski oficiri Filip Vojinović i Milovan Stanković. U četi je bilo oko 60 hajduka. Baza im je bila u dve kuće Vojinovića u Višnjici. Vojinovići su, kao i ostali Trebješani i Rovčni, slavili Lučindan. Uoči tog dana (31.X 1875. godine) u dve Vojinovića kuće okupi se čitava četa hajduka i nasta veliko slavlje i veselje do posle ponoći. Budući da su imali tačna obaveštenja šta se radi i priprema u Višnjici (špijala ih je jedna srpska žena), Mahmut-agaBajrović sa skoro 1500 vojnika regularne vojske i bašibozuka, krene pred veče iz Pljevalja (uoči Lučindana) i stigne pre zore u Višnjicu i opkoli je. Kad hajduci u svanuće primetiše da su opkoljeni, onako dremovni i mamurni, jurnuše iz kuća sa noževima u rukama da se probijaju kroz turski obruč. Poginulo je 18 hajduka, od kojih harambaša Filip Vojinović i još tri hajduka Vojinovića. Poginuše dve žene Vojinovića i troje dece. Posle ove pogibije, preostalom delu čete bio je harambaša Boško Vojinović.
Za događaje neposredno vezane za Gradac, podatke smo prikupili od Šahina Žige. Kod Mašovića je tih godina (1876) bio jedan Srbin (dečko) u najam, izgleda iz Orlja. Spavao je u maloj sobici. Na zidu iznad njega je bila puška. Ne zna se kako je pala i ubila ga. Njegovi su ga roditelji odneli i sahranili, ali su verovali da su ga Mašovići ubili. Kad je u tu kuću svratio harambaša Boško Vojinović sa četom na večeru, majka poginulog dečaka savi Bošku krpu sa glave i peškir oko nogu, preklinjući ga da joj osveti sina.
Jedne noći upade Boško u Gradac sa preko 20 hajduka da ubije Mašovića, ali ga ne nađe kod kuće. Svi Gračani ostadoše u svojim kućama i zauzeše busije na vratima. Hajduci mu zapališe sve zgrade i zapleniše stoku. Neki hajduci pođoše u polje da popale stogove žita koji su skupljeni od desetine, ali Alija Imširović nazva Boška: ”Nemoj Boško paliti božiju nafaku, grota je”. Onda Boppso naredi hajducima, te se vratiše. Tada hajduk Grujica Vasilijević potrča da zapali jednu Imširovića kuću, ali ga Alija Imširović puca i ubi. Kroz neko vreme uhvatiše Orljani Aliju u vodenici i sasekoše ga.
Jedna devojka Imširovića udade se za nekog Šljuku u Meljaku protiv očeve volje, pa je otac prokle “dabogda im se krv na vatri kuvala”. Kroz godinu dana, dođe zet u tastovu vodenicu da samelje žito. Izašao je pred vodenicu sa puncem. Odnekud je Boško Vojinović naišao sa hajducima pored Gradca i iz šume gađao onog Šljuku, te ga ubi. Uveče zovnu Boško Usa Mašovića, tada najuglednijeg muslimana u Gradcu, sa Dugog Dola. Rekoše Usu da ga neko zove, te on izađe na vrata i odazva se. Boško mu reče: ”Onoga Turčina ubio sam ja Boško Vojinović danas i nemoj da ste kome zulum pravili”, pa onako, noću, opali iz puške i pogodi u dovratnik, dva prsta iznad Usove glave. Uso je pobegao u kuću.
Da nevedemo jedan primer iz rada turskih organa vlasti. Jedan Žiga bio je muktar (starešina sela) i Donjeg i Gornjeg Gradca Taj teren je bio pod nadzorom zaptija (policije) sa čardaka u Trnovicama. Čauš – komandir bio im je Osman Galja, veoma drzak čovek. Jednog dana dođe njihova patrola pred kuću muktara i pita ženu da li je tamo muktar. On joj reče da im kaže da ga tamo nema. Imao je mladu ženu i nije voleo da mu mladi ljudi dolaze u kuću. Patrola zaptija prođe kod njegovog komšije i on im reče da je muktar u kući, ali nije hteo da im se javi. Patrola se vrati i uđe u kuću muktara. On im se pravdao da žena nije znala da je on u kući. Kroz dva dana dođe Osman Galja i naredi da se muktaru udari javno 20 batina i to je urađeno pred džamijom. Zaptije su iznele sećiju i u prisustvu celog sela legli na nju muktara i udarili mu 20 batina. Čim je došao kući, umro je od velikog stida
Uoči izbijanja prvog balkanskog rata, početkom oktobra 1912. godine, Crna Gora je vršila agitaciju i pripreme za dizanje ustanka srpskog življa protiv turske vlasti. Ljudi su se tajno okupljali, dogovarali i naoružavali, da bi napali tursku vojsku čim počne rat. Prvu čarku u tom kraju započe VladeKrvavac. O tome Šahin Žiga priča: ”U drvenom čardaku na Trnovicama bio je čauš Osman Galja sa 10 zaptija. Jednog dana napade ih iz šume VladeKrvavac sa dva rođaka. Zaptije su se branili iz čardaka, a Vlade ih je pucao iz šume. Pucali su se nekoliko sati i zaptije, plašeći se da Vladu ne dođe pomoć, pobegoše u Gradac. Onda se i naši ljudi povukoše sa zaptijama ispod Vrbice, iznad stena. Vlade zauze čardak, zapali ga i uhvati kolo oko vatre i zaigraše. Zaptije i drugi oružnici osuše plotun na njih, a oni popadaše zemlji i razbežaše se. Čardak izgore.”
Tada je komandant bašibozuka bio, za Boljaniće, Gradac i Meljak, Arif Logo sa Boljanića. On je vojnicima podelo puške petometke.
Arif Logo je mobilisao oko 150 vojnika i krenuo preko Šljivanskog za Višnjicu. U Glišovom potoku kod Šljivanskog ubili su Jovana Čepića, uglednog i hrabrog čoveka.
Većina Srba sposobnih za vojsku sa područja meljačkog kraja, primila je puške u Bobovu, posle proterivanja nizama iz dve karaule. Raspoređeni su u bobovske čete i uz pomoć jedne male jedinice sa Žabljaka, zauzeli su položaje po dnu Ljubišnje za napad na Šljuke. Čim su ih ustanici napali, Turci su se razbežali. Poginulo ih je dvadesetak u šumama iznad Gradca. U ovom ratnom vihoru propale su obe džamije; i u Pračici i u Donjem Gradcu, pa na ovom prostoru više nije bilo ničijih religioznih objekata.
Posle 1912. godine dolazi do velike promene u etničkoj strukturi stnovništva. Veliki broj muslimanskog stanovništva, pogotovo izbeglica (muhadžera) iz Bosne i Hercegovine, od 1978. godine iseljava se u Tursku. Taj proces je trajao i za vreme bivše Jugoslavije. Na mesto odseljenih muslimana dođoše novi doseljenici, delimično iz Bosne, a najviše iz Bobova. Otud doseliše Mijatovići, Jelovci, Rončevići, Starčevići, Tanjevići, Ivanovići itd.
IZVOR: Mileta Vojinović – Pljevaljski kraj, prošlost i poreklo stanovništva, 2008, priredio saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić
5. oktobar 2014. u 11:18
roncevic stojanka
drago mi je da sam čula za svoga djeda Pavla, znala sam da je bio u činu pukovnik i imo penziju u dukatima. Željila bi ući u kontakt sa vama da saznam više i ako moguće njegovu sliku ako se može pronaći.
5. oktobar 2014. u 12:09
Vojislav Ananić
Stojanka,
Sliku nemam, a knjigu možete skinuti sa našeg sajta, poglavlje DIGITALNA BIBLIOTEKA – Stara Hercegovina. Ako je ne možete skinuti, pošaljite mi Vašu mejl adresu da Vam je dostavim.
Pozdrav,
Vojislav
9. jul 2023. u 11:26
Jezdimir Potpara
Poštovani,
molio bih da mi omogućite preuzimanje knjige Milete Vojinovića – Pljevaljski kraj, prošlost i poreklo stanovništva, u elektronskom obliku.
Srdačan pozdrav,
Jezdimir Potpara
1. decembar 2015. u 18:41
Milovan Cicvaric
Skoro sam dosao do nekih saznanja da Zujici i Markovici imaju zajednicko poreklo sa mojim Cicvaricima . Da poticemo od Jovana Gagovica iz Pive .