Piše: Saša Nedeljković
Pojava zajednice balkanskih Egipćana na etno–političkoj sceni Evrope devedesetih godina 20. veka izazvala je, u odnosu na veličinu i moć te zajednice, izuzetno veliku pažnju i mnogo različitih reakcija. Pokušaću da u ovom osvrtu iznesem što je moguće više istorijskih činjenica i etnografskog materijala koji su u vezi sa pomenutom zajednicom, kao i da naznačim nekoliko po meni najbitnijih etnoloških i antropoloških problema koje u ovom slučaju treba proučavati.
Nazivom „balkanski Egipćani” (mada taj naziv nije opšteprihvaćen) obuhvaćeno je više zajednica iz različitih oblasti Balkanskog poluostrva (Makedonije, Bugarske, Srbije, Grčke, Albanije) koje svoj naziv izvode iz geografske odrednice „Egipat”, odnosno iz etničke odrednice „Kopti” (Đup, Eđup, Mađup, Jevg, Evđit, Đupci, Eđupci, Jupci, Ejupci, Ojupci, Agupti, Kipti). U Srbiji danas živi 814 osoba koje su se izjasnile kao „Egipćanin/Egipćanka”, i to najviše u Beogradu, Novom Sadu i Boru. U Crnoj Gori na taj način se izjasnilo 225 lica. Prosečna starost Egipćana u Srbiji je oko 26 godina, a sa srednjim obrazovanjem je 19%. U poslednjih petnaestak godina osnovano je više udruženja i kulturno–umetničkih društava Egipćana: „Piramida” i „Mali Egipćanin” u Ohridu, „Kleopatra” u Strugi, „Bela kula” u Kičevu, itd. Udruženje jugoslovenskih Egipćana s Kosova pokrenulo je 1995. godine časopis „Glas jugoslovenskih Egipćana”, dok je 1998. godine počeo da izlazi i časopis „Glas Egipćana Makedonije”118 .
Istorijska perspektiva problema
Pojavu ove etničke grupe pojedini strani autori vide kao posledicu jugoslovenske krize i sukoba između Srba i Makedonaca, s jedne strane, i Albanaca, s druge strane. Međutim, već posle Prvog svetskog rata bilo je ljudi u jugozapadnom delu Makedonije koji su se pozivali na svoje „egipatsko poreklo”.
Postoji više shvatanja karaktera i porekla ove grupe. Prema prvom shvatanju, današnje stanovništvo koje sebe naziva Egipćanima nije ništa drugo do jedno romsko pleme koje je možda na svom putu ka Evropi prešlo preko Egipta i izvesno vreme se u njemu zadržalo. Dugo se smatralo da su svi Romi (Cigani) došli iz Egipta, pa je njihov etnonim izvođen iz naziva te zemlje („Gipsy”). U skladu s tim shvatanjem, današnji balkanski Egipćani žele da se distanciraju od ostalih Roma isključivo iz socijalnih i političkih razloga. Prema drugom shvatanju, etnogeneza Egipćana nije dovoljno jasna, ali postoje neki dokumenti koji ukazuju da su i pre više vekova neke države (na primer, Turska) prema Egipćanima često zauzimale drugačiji odnos nego prema Romima, čak da su ih smatrali drugačijima. Sami Egipćani često sebe smatraju potomcima Kopta koji su islamizirani. Još kod Herodota nalazimo podatke da su u Grčkoj postojale kolonije rudara poreklom iz Egipta, dok je u okolini Ohrida i Bitolja arheološkim istraživanjima utvrđeno postojanje hramova u kojima su se poštovali egipatski kultovi. Od 1971. godine traju pokušaji nekolicine ljudi da se na popisima stanovništva izjasne kao Đupci ili Egipćani, ali su, na primer, na popisu iz 1981. godine, zbog malog broja ipak bili svrstani ili u grupu „Romi” ili u grupu „nepoznati”. Dokazi za postojanje Egipćana na Balkanu ne sežu duboko u prošlost. Mnogo se od toga mora domišljati i pretpostavljati, i kosi se sa nekim uvreženim mišljenjima. Pored toga, mnogim od tih dokaza nije sasvim jasno poreklo. Postoje, na primer, informacije da je 1931. i 1937. godine, preko službene diplomatske note, Kraljevina Egipat tražila od Kraljevine Albanije da organizuje preseljenje Egipćana iz Albanije u Egipat (Hadži–Ristić 1996: 128–129). Relativno neproveren podatak govori nam da je 1956. godine Sali Ram Murati iz Peći radio na buđenju egipćanske etničke svesti. Iz tog perioda potiče „legenda” po kojoj je Naser prilikom susreta sa Titom tražio da mu se njegov narod „vrati”, što je navodno Tito odbio. Izgleda da se nešto tada ipak dešavalo jer je, prema kazivanju starijih ljudi, postojala ideja odnosno inicijativa među onima koji se danas nazivaju balkanskim Egipćanima da se izvrši preseljenje u Egipat (Zemon 2001: 39). Petnaestak godina kasnije, 1970. godine, takođe prema neproverenim podacima, grupa balkanskih Egipćana se obratila nadležnim organima sa zahtevom da im se omogući slobodno izjašnjavanje i da se takvo izjašnjavanje institucionalizuje (isto 53).
Organizovaniji i konkretniji rad na etničkoj mobilizaciji počinje 1990. godine, kada je grupa građana skupštini SFRJ dostavila peticiju u kojoj se traži da u kodeksu za šifre narod, narodnost ili etnička grupa bude otvorena rubrika „Egipćani”. Peticiju je u početku potpisao 1 681 građanin iz Struge i Ohrida. Kasnije je peticiju podržalo još 13.000 građana sa Kosmeta. Nekoliko meseci kasnije održana je osnivačka skupština Udruženja Egipćana u SFRJ. Nakon toga je u Beogradu osnovan klub Egipćana. Iste godine Egipćani sa Kosmeta osnivaju Udruženje Egipćana za Kosovo i Metohiju. Prema popisu iz 1991. godine, na teritoriji Srbije živelo je 6.355 Egipćana (u Crnoj Gori 35; najveći broj Egipćana u Srbiji živeo je na Kosmetu). Godine 1992. Udruženje Egipćana sa Kosmeta razgovaralo je sa predstavnicima Konferencije Evrope za bezbednost i saradnju u Prištini, i tom prilikom je istaknut težak položaj Egipćana. Iste godine u Korči (Albanija) održana je skupština Udruženja Egipćana za Albaniju. Godinu dana kasnije, 1993, ovlašćeni predstavnici Udruženja Egipćana sa Kosmeta i iz Makedonije učestvovali su na Svetskoj konferenciji za ljudska prava i slobode u Beču. Na toj konferenciji oni su izašli sa zahtevima da se Egipćanima na celom Balkanskom poluostrvu omogući slobodno izjašnjavanje. Godine 1994. pokrenut je i časopis „Glas Jugoslovenskih Egipćana” koji izdaje Udruženje Egipćana sa Kosmeta. U jesen 1998. godine u Ohridu je održan Prvi kongres Saveza balkanskih Egipćana, na kome su učestvovali balkanski Egipćani iz Makedonije, Albanije i SR Jugoslavije. Od 1998. godine nastaje veći broj udruženja Egipćana u SR Jugoslaviji koja se međusobno bore za primat i priznavanje od strane makedonske „centrale” (vidi Zemon 2001: 35 i dalje). Do skoro je u Srbiji postojalo desetak takvih udruženja: neka od njih imaju naziv koji jasno govori o njihovom etničkom sastavu i regionalnoj pripadnosti („Kosmetski Egipćani”), neka vode računa o državnoj pripadnosti („Jugoslovenski državljani poreklom iz Egipta”), neka govore o interno prihvaćenim etničkim oznakama („Esnaf”, „Evđit”), neka otvoreno dovode sebe u vezu sa „zemljom maticom” i njenom kulturom („Faraoni”), dok neka nemaju u nazivu naznaku da je reč o Egipćanima, ali su to zato stavili u statut.
Istorijski dokumenti ne pružaju jasne dokaze, ali ostavljaju otvorenu mogućnost za tezu da je zaista reč o grupi koja je nekad davno došla na Balkan iz Egipta. Istorijski izvori ukazuju na to da su mnogi u bližoj ili daljoj prošlosti verovali da grupa o kojoj je ovde reč zaista potiče iz Egipta. Jedan od najstarijih dokumenata koji ide u prilog pomenutoj tezi potiče iz 1634. godine. U tom dokumentu turski sultan Selim 2, posebnim ukazom ustanovljava kanon o „Koptijanstvu”. Šest godina kasnije, turski sultan donosi poseban kanon o „Čengenijanstvu” („Čingene” – Cigani). Ovaj podatak nam, uz izvesnu ogradu, može govoriti dve stvari: turska vlast je jednu populaciju nazivala „Kopti”, a drugu „Cigani”: Kopti se kao pojam javljaju nezavisno od pojma „Cigani”, što može značiti da su i populacije nazivane ovim imenima bile razlikovane. E. Mamudovski kaže da je Niko Županić pisao 1904. godine da u Makedoniji živi 19500 pravoslavnih, a 35000 Egipćana muslimana („Eđupci” – Mamudovski 1996: 240–241). Sam Mamudovski naglašava da je do tog podatka Županić došao posredno.
Moje razmatranje manifestacija etničkog identiteta bazira se na višegodišnjem, ali nedovršenom ispitivanju grupe makedonskih Egipćana sada stalno nastanjenih u Beogradu. Reč je o grupi koja je relativno spontano počela da se posle Prvog svetskog rata naseljava u Beogradu, prvo na Dorćolu, a zatim i u drugim delovima grada. Ova grupa potiče iz jugozapadnog dela Makedonije, čiji su glavni centri Ohrid, Debar, Kičevo i Struga. Istraživanje sam počeo da sprovodim 2000–te godine, i do sada sam ispitao nekoliko desetina porodica. Osim toga, sve to vreme pratim i dešavanja na institucionalnom nivou: u fokusu su mi pravljenje i razrada projekata identiteta u okviru udruženja Egipćana. Procene o broju Egipćana u Beogradu su vrlo nepouzdane, ali je verovatno da ih ima nekoliko hiljada. Pri tome mislim na sve one koji bi potencijalno mogli biti označeni kao balkanski Egipćani: u okviru tih nekoliko hiljada srazmerno veliki procenat se ne izjašnjava na taj način. Pokušaću da ukažem na izvesne aspekte identiteta balkanskih Egipćana, kao i na izvesne procese u okviru pokreta „etničkog osvešćivanja” balkanskih Egipćana koji će, nadam se, doprineti boljem razumevanju ove grupe i skrenuti pažnju, kad je proučavanje Egipćana na Balkanu u pitanju, sa proučavanja prošlosti i „objektivnih” kulturnih markera na proučavanje konstrukcije te prošlosti u sadašnjosti, na društveno–političku pozadinu celog procesa i na subjektivnu interpretaciju etničkog identiteta.
Formalna i funkcionalna analiza faktora identifikacije
Novija istorijska pojava Egipćana u bivšoj SFRJ u vezi je sa određenim širim društveno–političkim procesima. Period u kome se Egipćani pojavljuju odnosno u kome se neposredno pred početak procesa tranzicije u Jugoistočnoj Evropi ili u toku tog procesa: to ne znači da nagoveštaji njihove „pojave” nisu postojali i pre toga, tačnije da su oni isključivo proizvod procesa „tranzicije”. Proces tranzicije je, naročito u bivšoj Jugoslaviji,bio povezan sa etničkim i nacionalnim pokretima, sukobima i problemima. Još početkom osamdesetih godina, a naročito krajem iste decenije, dolazi do revitalizacije nacionalističkih pokreta u bivšoj SFRJ. U Srbiji i Makedoniji naročito je bio izražen problem većinskih nacija sa albanskom nacionalnom manjinom, što je dovelo do međusobne netrpeljivosti i do pokušaja da se sukobljene strane međusobno politički i etnički oslabe. U takvoj atmosferi opšte etničke (nacionalne) raslojenosti i partikularizacije Egipćani su počeli da se bore za svoje „mesto pod Suncem”. Makedonski i kosmetski Egipćani su se do pre desetak godina izjašnjavali kao Romi, Turci, Makedonci, ali ipak najviše kao Albanci (vidi Zemon 2001: 30–31): mnogi od njih, ili gotovo svi, koristili su kao maternji jezik albanski jezik (bilo Gega bilo Toska). Bilo je prilično teško jednoj posebnoj grupi muslimanske veroispovesti unutar albanskog jezičkog korpusa da se, bez ikakvog organizacionog aparata izdvoji i proglasi svoju posebnost. Dok problem Albanaca nije eskalirao u Makedoniji i Srbiji, Egipćani se nisu mogli nadati nikakvoj podršci sa strane: makedonska i srpska nacija su do tada bile prilično nezainteresovane, a albanska zajednica je bila veoma zainteresovana da oni ostanu u svom dotadašnjem statusu. Eskalacijom sukoba između Makedonaca i Srba, s jedne strane, i Albanaca, s druge strane, došlo je do povoljnog razvoja situacije za buđenje egipćanske etničke grupe. Srbi i Makedonci su uvideli da bi izdvajanje velike grupe tzv. „Egipćana” iz albanske nacionalne manjine moglo biti veoma korisno, te su se trudili da taj proces pospeše, pa čak i da ga izazovu tamo gde ga nije bilo. Uz pomoć spoljnog kulturnog i političkog podsticaja, preko srpskih i makedonskih nacionalnih institucija, otvoren je prostor za emancipaciju Egipćana i oni su se potrudili da tu priliku ne propuste119 .
S druge strane, pomenuti procesi su delovali i negativno na njihov etnički razvoj. Međunarodna zajednica je, budući da je bila u konfliktu sa Republikom Srbijom i Srbima uopšte, i budući da je u svetskoj javnosti stvorena negativna slika o Srbima, uzela u zaštitu Albance. U tom smislu, bila je veoma rezervisana prema etničkom „pojavljivanju” jedne grupe niotkuda, i to baš u vreme kada je to Srbima najviše, a Albancima najmanje odgovaralo. To je značilo da su Egipćani bili primorani da čekaju na međunarodno priznanje sve dok međunarodne institucije nisu uvidele da je reč o zaista čvrsto rešenoj zajednici ljudi, i dok odnos prema Srbima i Albancima nije dobio neki argumentovaniji i institucionalizovaniji oblik.
Teškoće koje se javljaju prilikom etničkog osvešćivanja u „nepovoljnim” uslovima najbolje se mogu uočiti u periodu kada je počeo da se pojavljuje zametak etničkog identiteta Egipćana u bivšoj SFRJ. To je bilo pre oko trideset godina, osnivanjem jednog (ili više njih?) kulturno–umetničkog društva. To društvo je, međutim, bilo smatrano albanskim društvom. Koliko sam upoznat, članovi tog društva su bili svesni svoje posebnosti, ali niti je njima tada bilo toliko važno da je u potpunosti istaknu, niti su znali kako da to urade, a nije postojao ni minimum spoljašnjih podsticaja. Ipak, i ovaj „nepovoljni” faktor imao je i svoju drugu stranu tako da ga moramo relativizovati. Iako su oni bili smatrani delom albanske grupe, Egipćani su kroz susrete u ovom društvu počeli svesno i institucionalizovano da se distanciraju od albanske većine, premda je to bilo u veoma rudimentarnoj formi. Samo kulturno–umetničko društvo nije odigralo presudnu ulogu u procesu etničke homogenizacije, ali predstavlja jedan od prvih pokušaja da se etnička svest izrazi i osamostali: već sama činjenica da se danas toga sećaju i da danas to društvo u svesti Egipćana ima izvestan značaj (koji možda u datom trenutku nije bio vidljiv), dokazuje da se priča o njemu sada uključuje u istorijsku „konstrukciju” čime će dobiti važno mesto u budućoj „Istoriji Egipćana u Makedoniji”.
Uz „povoljne” spoljašnje društveno–političke okolnosti krajem osamdesetih godina, drugi važan faktor za osvešćivanje Egipćana u bivšoj Jugoslaviji je pojava intelektualne elite među samim Egipćanima. Egipćani su do pre dvadesetak godina bili grupa niskog ili srednjeg socijalnog statusa: oni su u svojim tradicionalnim sredinama, npr. u jugozapadnoj Makedoniji, bili po svom društvenom statusu iznad romske ali ispod albanske, turske i makedonske etničke grupe. Uglavnom su bili neobrazovani i bavili su se uslužnim delatnostima (kovači). Sa pojavom gospodina Nazmija Arifija i njegove gheneracije Egipćani u Makedoniji dobijaju svoju intelektualnu elitu koja je, kao i u svakoj sredini i u svakom periodu, predstavljala presudan faktor za nastajanje etničkog/nacionalnog pokreta. Ta elita je bila sposobna da artikuliše etničke težnje svoje grupe, da ih izazove i kanališe i da im da jednu socijalno prihvatljivu formu. Koliko je obrazovani sloj populacije bitan govori i podatak da među Egipćanima sada ima i školovanih etnologa: gospodin Rubin Zemon, etnolog iz Makedonije, može tako da pruži značajan doprinos ovom problemu proučavajući grupu Egipćana „iznutra”, ispravljajući i nadopunjujući sve veći broj istraživanja koja se vrše „spolja” (vidi Zemon 2001: 34 i dalje; takođe Ašuri/Zemon 1996).
Ovde sam veoma kratko napomenuo dva faktora značajna za konstituisanje Egipćana kao posebne etničke i društvene grupe. Ti faktori su delovali pretežno pozitivno na dalji razvoj etničke svesti Egipćana. Međutim, postoji i veliki broj faktora koji su delovali pretežno negativno, odnosno koji su usporavali (i usporavaju) ili onemogućavali potpun razvoj i priznavanje Egipćana kao punopravne etničke grupe ili nacionalne manjine.
Prvi od tih faktora je neposedovanje prepoznatljivih (signi kantnih) „objektivnih” parametara etničkog identiteta. Balkanski Egipćani nemaju svoj jezik i svoju religiju. Bez ta dva bazična kulturna oslonca etnička svest se teško budi i održava. Egipćani na Balkanu govore jezikom sredine. Zato među njima nailazimo na različite jezičke grupe. U Makedoniji Egipćani govore albanskim (uglavnom Toska), ali i makedonskim i turskim jezikom. Na Kosmetu govore albanskim (Gega), ali i turskim i romskim jezikom. Kako su naseljavali druge sredine tako im se i jezik menjao. Srednja generacija Egipćana u Beogradu još uvek u kući više koristi albanski nego srpski jezik. Današnja generacija mladih Egipćana poreklom iz Makedonije koja živi u Beogradu uglavnom ne govori albanski jezik, iako ga razume. Njihov maternji jezik je srpski.
U slučaju Egipćana se pokazalo da neposedovanje sopstvenog jezika može biti pogubno za opstanak (ili za formiranje) etničkog identiteta. Mnogi Egipćani su se identifikovali sa onom grupom čiji su jezik govorili. Tako i danas među Egipćanima možemo naći one koji sebe smatraju Albancima, Romima, Turcima, Makedoncima, Torbešima. Jezičke granice među njima su toliko značajne da mnogi Egipćani, čiji je maternji jezik srpski, smatraju da su im Egipćani koji govore druge jezike dalji od Srba. Za to je u velikoj meri kriva i politika popisivanja stanovništva. U periodu dok nisu mogli da se izjašnjavaju kao Egipćani, oni su bili svrstavani u one grupe čiji su jezik govorili: dešavalo se da majka bude svrstana u albansku a sin u makedonsku etničku grupu odnosno naciju. Danas roditelji svoju decu u Beogradu prvenstveno uče srpski jezik da bi imala veće mogućnosti za uspeh u društvu.
Egipćani su uglavnom Islamske veroispovesti. Postoje izvesne specifičnosti kada je reč o religioznosti Egipćana koja ne može da dokaže njihovu posebnost, ali može da se iskoristi kao osnova za dalje građenje etničke svesti. Njihova religioznost bi najbolje mogla da bude opisana kao „religijska podvojenost”: oni su formalno muslimani, ali mnogi (ili većina njih) posećuje pravoslavne hramove, moli se u njima (ali se ne krsti), slavi pravoslavne javne i porodične praznike (godišnje običaje i porodične slave) i u kući drži pravoslavna znamenja (slike pravoslavnih manastira, pravoslavnih svetaca i slično). Oni često dolaze u sukob sa islamskim sveštenicima zbog svog „iskvarenog” muhamedanstva: u proslavljanje islamskih praznika tvrdoglavo unose izvesne hrišćanske elemente (paljenje sveće npr). U Beogradu su oni jedina islamska grupacija koja nema (ili bar do skoro nije imala) svog predstavnika u Upravnom odboru beogradske džamije.
Kao što je već bilo rečeno, iz razgovora s njima saznao sam da većina njih češće posećuje pravoslavne crkve nego džamije. Oni to objašnjavaju time što su, navodno, njihovi daleki preci bili hrišćani pravoslavci (možda Kopti), a da su islam prihvatili zbog straha od Turaka. Bilo je slučajeva da iz zahvalnosti nekom hrišćanskom svecu neki Egipćani zavetuju svoju decu pravoslavnom manastiru. Mnogi od njih jedu svinjsko meso i nikada ne idu u džamiju. Čest je slučaj da koriste usluge muslimanskih „ceremonijal–majstora” koji nisu priznati od strane islamske verske zajednice. Po svemu tome se razlikuju od drugih muslimana. Od pravoslavaca se, međutim, razlikuju po tome što se, kada posete pravoslavni hram, ne krste. Prilikom proslava porodičnih slava čine, takođe, neke specipostupke. Slavu proslavljaju onog dana koji prethodi danu koji je posvećen datom svecu, a ne na sam dan slave kao ostali pravoslavci. Takođe, koriste bele, a ne žute sveće. Ne zovu pravoslavnog sveštenika u kuću, niti nose kolač u crkvu, tačnije, nemaju slavski kolač. Hrana koju pripremaju tokom proslava uglavnom se može podvesti pod orijentalnu kuhinju.
Egipćani nemaju ni svoj etnički (nacionalni) mit. Oni imaju neke legende, ali to nisu u pravom smislu nacionalno–konstitucionalni mitovi, kakav je recimo kosovski mit kod Srba. Nejasna istorijska sećanja, manje legende koje nemaju etničku boju, ne mogu preuzeti funkciju mita koji emotivno angažuje etničko biće. To, međutim, ne znači da Egipćani takav mit neće stvoriti: moguće je da kroz nekoliko generacija nastane mit, na primer o Nazmi Arifiju kao osnivaču njihove zajednice i o njegovoj borbi za prava Egipćana. Već sada se on ponekad spominje kao „otac Egipćana”.
Egipćani nemaju specikulture. Postoji, istina, jedan broj elemenata koji se promoviše kao sopstvena etnička kulturna specifičnost, ali su to ipak samo varijante šire rasprostranjenog kulturnog kompleksa. Navešću nekoliko primera. Prvo, Egipćani pokušavaju da dokažu kako je njihova specifičnost u tome što su oni već generacijama kovači. Činjenica da se i Romi smatraju tradicionalnim kovačima njih ne zbunjuje: neki od Egipćana smatraju da su Romi taj zanat „ukrali” od Egipćana. Kao dokaz za to navode činjenicu da je kovački zanat bio isključiva delatnost Egipćana, dok su se Romi bavili i drugim delatnostima. Isključivo bavljenje kovačkim zanatom kod Egipćana, nasuprot pretežnom bavljenju kod nekih drugih grupa (Roma npr) može, ali ne u punoj meri, biti jasna distinktivna kulturna oznaka Egipćana. Ipak, problemu povezanosti etničke pripadnosti i kovačkog zanata bi trebalo posvetiti više pažnje, jer se možda u njemu kriju neke davne naučne nedoumice koje sada onemogućavaju da se sagleda cela istina (vidi Zemon 2001: 72 i dalje). Drugi elemenat je njihovo jelo turskog naziva „susuruduble”, koje ima oblik piramide: to je, po nekima, tradicionalno jelo Egipćana koje je bez sumnje doneto iz Egipta. Ipak, ma koliko to zaista bilo moguće, teško da se ovo može prihvatiti kao dokaz prvog reda. Treći element su nazivi „faraončići” i „k’pti” koji su, kako mi je jedan ispitanik izjavio, bili nekad u upotrebi unutar grupe. I ovo bi mogao biti dokaz, ali sam po sebi ipak nema dovoljnu težinu. Takve prirode je i dokaz koji se poziva na upotrebu brojeva „tri” i „sedam” prilikom rituala. Insistiranje na tim brojevima navodno je dokaz veze sa drevnom egipatskom civilizacijom gde su ovi brojevi imali izuzetan značaj.
U „negativne” faktore svakako spada i problem zemlje matice: makedonski i ostali balkanski Egipćani praktično nemaju zemlju maticu. Iako je bilo nekih kontakata sa egipatskom ambasadom u Beogradu pre nekoliko godina, i iako je ostvarena izvesna kulturna saradnja, egipatske vlasti pokazuju veliku dozu sumnje. Današnji Egipat u etničkom smislu nije onaj Egipat od koga bi balkanski Egipćani mogli da vode poreklo: osim toga, vremenska distanca koja nas deli od momenta eventualnog preseljenja balkanskih Egipćana iz Egipta na Balkansko poluostrvo je prevelika da bi postojale i minimalne emotivne spone. Pored vremenske postoji i velika prostorna udaljenost od „centra”, što smanjuje interes „matice” za „emigraciju”. Zato je i razumljiva skepsa i sa jedne i sa druge strane. To najviše šteti samim Egipćanima jer nemaju dovoljno jak kulturni „uzor”, političku zaštitu i izvor etničkih grupa. U takvoj situaciji javlja se „sekundarna zemlja matica”. Naime, za sve makedonske Egipćane koji su se raselili po Srbiji i zemljama zapada, zapadna Makedonija predstavlja maticu: tamo je proces etničkog osvešćivanja započeo i najdalje otišao u svom razvoju. Tamo su svi politički i kulturni „autoriteti” Egipćana koji sada šire svoj rad i na ostale oblasti. Na njih se pozivaju, i njih pitaju za savet.
Kao poslednji „negativni” faktor u smislu etničkog osvešćivanja Egipćana, naveo bih neozbiljnost kojom se u bivšoj Jugoslaviji prilazilo nacionalnom izjašnjavanju. Bio je prisutan (a i danas je u Srbiji primetan) veoma jak pokret koji je bio anacionalno ili antinacionalno raspoložen i koji je ismevao i omalovažavao nacionalno izjašnjavanje i nacionalno opredeljenje ljudi120 . U takvoj sredini je želja ljudi da se izjasne kao Egipćani dočekana kao „ruganje” nacionalnom opredeljivanju, a ne kao izraz stvarne težnje. Takva situacija umnogome i danas, čak i u naučnim krugovima, slabi oštricu borbe za etnička prava Egipćana.
Svi navedeni faktori odnose se, kao što sam rekao, uglavnom na Egipćane iz Makedonije. Da bi se potpuno sagledao problem Egipćana neophodno je preduzeti istraživanje koje bi zahvatilo sve balkanske Egipćane. Činjenica da postoji balkanska „unija” Egipćana i da je etnički pokret Egipćana gotovo paralelno tekao u više država (pre svega u Makedoniji, Srbiji, Albaniji), govori u prilog tome da postoji nešto što te ljude povezuje i da to ne zavisi isključivo od spoljnih društvenih prilika (vidi nešto o tome u Marušiakova end others 2001: 31). Ta činjenica dokazuje da su oni u izvesnom smislu bliski, ali to još uvek nije siguran dokaz da su to „Egipćani”, odnosno da su svi oni Egipćani.
Veliki broj ovih ljudi se oseća i izjašnjava kao „Egipćani”: a kao što znamo, deskriptivni model identifikacije uglavnom, pre ili kasnije, počne da prati askriptivni model. Obrnut slučaj je znatno ređi. Već se uveliko radi na objektivizaciji identiteta Egipćana. Na njihovim skupovima se kao etnički simboli koriste slike iz arsenala drevne egipatske kulture (slike Tutankamona, Kleopatre i piramida u Gizi, udruženjima se daju nazivi „Faraoni” itd). Na njihovom pečatu se nalazi kovač koji kuje na svom nakovnju. Sve su to elementi koji se sada uvode u svest i teže da postanu etnički simboli. Ti simboli su pokušaj da se stvori etnička granica prema sličnim i susednim grupama.
Njihov etnonim, koji bi trebalo da bude njihovo osnovno etničko obeležje, samo još više doprinosi nedoumicama. Odavno se zna da su Cigani (Romi) došli iz Indije. Iz nedovoljno razjašnjenih razloga oni su počeli da emigriraju iz Indije u velikom broju i u velikim grupama. Migracije su tekle polako, trajale dugo i prelazile preko velikog broja zemalja. Postojalo je više struja, a jedna od njih je, po nekim izvorima, zahvatila i Egipat. Tu se jedna velika skupina Roma zaustavila i zadržala izvesno vreme. Kasnije, kretanjem ljudi na sever, i ova grupa Roma je, navodno, došla na Balkansko poluostrvo (Đurić 1987). Moguće je, smatraju pojedini autori, da su balkanski Egipćani potomci tog posebnog selidbenog talasa Roma. Zbog toga pojedini autori Eđupce i Aškalije smatraju pobugarizovanim, poturčenim ili pomakedonizovanim Romima (Đurić 1987). I pojedini zapadni istraživači ih tako vide; ukoliko ih ne previde ili namerno ne prenebregnu, smatraju ih delom šire romske i/ili muslimanske grupacije (vidi Poulton/Taji–Farouki 1997: 101; takođe u Poulton 2000.)121 .
U stručnoj literaturi sve više se za Rome upotrebljava naziv „Roma”, a iz upotrebe se izbacuje termin „Gipsy” (od „Egipat”). Naučne institucije balkanskih zemalja u kojima žive Egipćani nisu saglasne oko porekla etnonima ove zajednice: dok u rečniku Albanske akademije nauka i umetnosti pod pojmom „Evđiti” piše da je reč o ljudima koji su došli iz Egipta, dotle u Vujaklijinom leksikonu stranih reči i izraza piše da je „Jeđupak” stari naziv za Roma, jer se verovalo da su svi Romi došli iz Egipta.
Kod balkanskih Egipćana, kako sam od njih samih saznao, nailazimo na nekoliko vrsta etnonima. Prvu grupu bih podelio u dve podgrupe. Prvu podgrupu predstavlja samo jedan pojam – Egipćani. On jasno i direktno govori da je reč o ljudima za koje se smatra da potiču iz Egipta: on se u tradicionalnim sredinama retko koristio. Drugu podgrupu predstavljaju pojmovi koji se takođe odnose na zemlju maticu, na zemlju porekla – Egipat – ali su ti pojmovi unekoliko izmenjeni i prilagođeni lokalnoj upotrebi (albanskoj, makedonskoj, turskoj itd): Evđiti, Jeđupci, Đupci, Mađup. Svi etnonimi iz prve grupe se odnose na moguće teritorijalno–administrativno poreklo. Drugu grupu čine oni etnonimi koji se odnose na njihov način života, na njihovu tradicionalnu delatnost: Esnaf, Kovači i Aškalije. Treću grupu čine etnonimi koji se odnose na etničko, ali i versko poreklo: K’pti, Kopti (staroegipatski narod koji je prihvatio pravoslavlje). Četvrtu grupu čine etnonimi koji ih, na izvestan način, poistovećuju sa drugim etničkim grupama; na primer „čengene” (Cigani). Kako vidimo, balkanski Egipćani nemaju zajednički i opštepriznati etnički naziv, što dodatno usložnjava proces njihove „sveegipatske” homogenizacije i zajedničke platforme.
Konkretan oblik etnonima je zavisio od sredine. Svi Egipćani su bili svesni da pripadaju posebnoj grupi sa posebnim imenom, ali nisu svi bili svesni da je njihovo ime izvedenica od reči „Egipat”. U Makedoniji, na primer, znali su da su Evđiti, odnosno Esnavećina nije znala da to znači da su Egipćani. Po onome što sam čuo, često se dešavalo da neki stari Makedonac ili Turčin ukaže mladom Evđitu na njegovo poreklo: čak se dešavalo da su u takvim slučajevima nuđeni i dokazi (neki dokumenti, knjige) koje Evđiti nisu bili spremni da prihvate. Kada su prvi put čuli za mogućnost da su poreklom iz Egipta, mnogi su smatrali da je to „glupost”. Zbog toga, čak i danas, mnogi od njih izbegavaju da se deklarišu kao „Egipćani”: prvo, plaše se da će ih sredina ismevati, drugo, plaše se da će im to prouzrokovati neprilike (proterivanje npr) i treće, ni sami nisu u to potpuno ubeđeni.
Egipćani poseduju više grupnih identiteta. Oni poseduju nacionalni (državni), lokalno–geografski, etnički, jezički, rodovski identitet: oni su majovci ili kaskalari (rodovski i/ili plemenski), Egipćani (etnički–narodni), Beograđani, Srbijanci ili Makedonci (teritorijalni, kulturni), i Jugosloveni (nacionalni–državni). Doživljavanje ovih različitih identiteta je individualno obojeno. Koliko sam mogao da vidim, većina svoj etnički, egipćanski identitet stavlja na poslednje mesto: prvo se obično navodi pripadništvo jugoslovenskoj odnosno beogradskoj zajednici, zatim pripadništvo srbijanskoj kulturi, pa tek onda pripadništvo egipćanskoj grupi. Njihov etnički identitet je često uslovljen isključivo ekonomskim motivima; čak je i jedan od aktivista u egipćanskoj organizaciji izjavio: „Ma, biću i Arapin ako treba, samo decu da prehranim”. Unutar egipćanske populacije postoji raslojenost: makedonski Egipćani svoje pripadništvo makedonskoj grani balkanskog egipćanskog korpusa smatraju bitnijim od pripadništva zajednici svih balkanskih Egipćana. Makedonski Egipćani sebe smatraju čistijim predstavnicima svoje „rase” od kosmetskih Egipćana: prema njima postoji distanca. Rodovski identiteti postoje, ali ne igraju uvek neku bitnu (presudnu) ulogu u sistemu identiteta pojedinca. Konfesionalni identitet, sam za sebe, ne igra bitnu ulogu u njihovom životu: nemaju neki odnos prema tome što su muslimani. Međutim, shvaćen kao deo etničke (egipćanske) pripadnosti, kao neodvojivi deo etničkog identiteta, konfesionalni identitet (uglavnom ritualnog karaktera) je veoma važan za razumevanje Egipćana sa strane, ali i za njihovo razumevanje sebe samih.
Sistematizacija drugih
Postoji nekoliko kriterijuma na osnovu kojih Egipćani vrše sistematizaciju drugih. Ti kriterijumi korespondiraju sa različitim oblastima ili aspektima društvenog života. Unutar svake od tih oblasti vrši se kontakt, procenjivanje, poistovećivanje ili distanciranje. Etnička sistematizacija predstavlja u tom smislu rezultat povezivanja različitih kriterijuma, kao i povezivanja i tumačenja rezultata identifikacije na bazi različitih kriterijuma.
Balkanski Egipćani žive u etničko–nacionalnom okruženju u kome su osnovne grupe, a time i osnovni identitetski orijentiri, Albanci, Srbi, Makedonci, Romi, Aškalije. Tom skupu treba danas dodati i Egipćane (egipatsku naciju), koji ipak nemaju naročit praktičan značaj u procesu identifikacije. Albanci, Srbi i Makedonci predstavljaju veće i jače grupe koje mogu biti poželjni ili nepoželjni jači partneri, ali nikako rivali istog ranga. Romi i Aškalije, s druge strane, predstavljaju grupe sa kojima su poređenja moguća. Dalje, Egipćani žive u religijski diferenciranoj sredini u kojoj se identitet kreće unutar okvira koji određuju islamska, pravoslavna i katolička veroispovest. Egipćani žive i u sredini čiju jednu dimenziju predstavlja izdiferenciranost na bogate i siromašne, na vredne i manje vredne grupe, na one koji se bave proizvodnim i uslužnim delatnostima. Uz to, i jezik kojim se govori predstavlja važan kriterijum za razlikovanje, pa Egipćani grade svoj odnos prema drugima i na osnovu toga ko i kako govori albanski, srpski, makedonski i romski jezik. Na kraju, politički interesi i teritorijalna pripadnost, takođe, su značajan faktor pri definisanju svog mesta u složenoj mreži međuetničkih odnosa. Egipćani su, kao što je već rečeno, do pre dvadesetak godina bili grupa niskog ili srednjeg socijalnog statusa: oni su u svojim tradicionalnim sredinama, npr. u jugozapadnoj Makedoniji, bili po svom društvenom statusu iznad romske ali ispod albanske, turske i makedonske etničke grupe. Uglavnom su bili neobrazovani i bavili su se uslužnim delatnostima (kovači). Njihov etnonim je, pored etničke klasifikacije imalo, imao i socijalno – vrednosnu funkciju. Termini „evđit” i „kopt” često su korišćeni da bi se označio pripadnik niskog socijalnog sloja. Ti nazivi su, kako su mi sami Egipćani rekli, imali uvredljivo i ponižavajuće značenje. Pojedinci iz drugih grupa koji su poznavali njihove ljudske vrednosti govorili su im: „Niste vi evđiti; vi ste Egipćani. Evđiti su oni koji ceo dan rade i onda legnu a nisu se oprali.” S druge strane, pojmove „esnaf čovek” i „žena esnafka» koristili su Egipćani među sobom onda kada su želeli da istaknu da je neki čovek visokih ljudskih kvaliteta i vrednosti: „Pobogu, nemoj tako da govoriš o njemu, to je esnaf čovek”.
Možemo primetiti da se askriptivni modeli ne poklapaju sa deskriptivnima, odnosno da ono što zajednica misli o sebi nije isto što o njoj misli spoljašnjost. Kada je u pitanju askripcija, u spoljašnje druge spadaju: Srbi, Romi, Makedonci, Turci, Albanci. U unutrašnje druge spadaju pre svih Aškalije. Ako govorimo o deskripciji, onda Egipćani predstavljaju unutrašnje druge za Rome i Albance. Ukoliko kao kriterijum za definisanje uzmemo jezik, onda je problematična granica prema Albancima. Ukoliko posmatramo religiju, onda je problematična granica prema Torbešima, delu romske zajednice i delu albanske nacije/naroda. Ukoliko posmatramo fizičko antropološke karakteristike onda granica prema Romima zahteva dodatno definisanje. Ukoliko socijalnu stratifikaciju i zanimanje uzmemo kao kriterijum, onda granica sa Romima, takođe, ne pokazuje dovoljnu jasnoću i čvrstinu.
Zbog svog fizičkog izgleda (tamnija kompleksija) Egipćani nemaju problema da naprave etničku granicu prema makedonskoj, albanskoj, turskoj i srpskoj naciji, ali imaju velikih problema da se distanciraju od Roma. Pored toga što ih mnogi posle prvog susreta smatraju Romima, nije redak slučaj da ih pomešaju i sa Arapima. Zbog toga je uložen veliki napor od strane „vođa” etničkog pokreta Egipćana da se, pre svega, definiše razlika između Egipćana i Roma. To nije lako. Mnogi Egipćani sebe smatraju Romima, govore romskim jezikom, pa čak su i aktivni u okviru udruženja Roma. Etničke granice Egipćana se prema Srbima, Makedoncima, Turcima i Albancima zasnivaju pre svega na fizičko antropološkim karakteristikama, dok se prema Romima etnička granica mora dodatno utvrđivati na osnovu kulturnih i socijalnih specifičnosti, Egipćani su uglavnom zaposleni i prihvataju osnovne kulturne norme. Veoma mali broj njih, ili gotovo niko, ne živi poput Roma u nekoj vrsti lutalačke zajednice, niti se bavi vaninstitucionalnim načinom privređivanja. Njihovu etničku posebnost priznaju i druge grupe: po pričama, to su u tradicionalnim sredinama činili Turci, Albanci i Makedonci, a danas ih u Makedoniji Makedonci jasno razlikuju od Roma i Albanaca. Veoma važan momenat za utvrđivanje njihove etničke posebnosti u odnosu na Rome jeste prostor koji njihove kuće zauzimaju u tradicionalnim sredinama. U Makedoniji, na primer, oni naseljavaju centar grada. Za razliku od njih, Romi su uvek bili naseljeni po obodima naselja.
Završna analiza
Na primeru Slovena i balkanskih Egipćana je potvrđeno da je danas prilično nefunkcionalno praviti podelu na prave i izmišljene tradicije. Takva podela, u svetu simulacija i anti–esencijalizma, nikako ne može da opstane. Prave tradicije su, u skladu sa konstrukcionističkim pogledom na svet, sve one tradicije za koje postoji društvena zainteresovanost, koje su sposobne da aktiviraju i emotivno uposle manuelne radnike u procesu identitifikacije. Tačnije, prave tradicije su one koje uspeju da proizvedu konkretan društveni rezultat. Pri tome, kriterijum činjenične zasnovanosti ustupa mesto kriterijumu upotrebljivosti i privlačnosti, tako da svi projekti postaju jednako vredni i jednako istiniti.
IZVOR: Čast, krv i suze, Saša Nedeljković, Beograd, aprila 2007. Priredio saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić
11. jun 2018. u 18:59
Vojislav Ananić
ETNOGRAFSKI INSTITUT SANU I SARADNJA SA SRPSKIM INSTITUTOM – BUDIMPEŠTA
Dragana Radojičić, Etnografski institut SANU, Beograd
Sažetak: U radu je sumarno prikazana delatnost Etnografskog instituta SANU 1947-2010, s kratkim osvrtom na tekuće projekte, izdavačku delatnost, međunarodnu saradnju i kadrovsku strukturu. Na osnovu tih kapaciteta i dosadašnjeg rada, može se realno planirati nastavak rada na etnološkom proučavanju Srba u Mađarskoj, u saradnji sa predstavnicima same zajednice, pre svega sa Srpskim institutom iz Budimpešte, osnovanim 2009. godine.
Ključne reči: Etnografski institut SANU, naučno-istraživački rad, međunarodna naučna saradnja, etnološka proučavanja Srba u Mađarskoj.
Otpočela je šezdeset i četvrta godina od kada je doneta odluka o osnivanju Etnografskog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti, čiji je prvobitni zadatak bio da organizuje sistematsko i plansko proučavanje naselja i porekla stanovništva, narodnog života, običaja i verovanja, kao i folklora u našoj zemlji i kod naših naroda van Jugoslavije. Etnografski institut SANU definisan je od osnivanja kao centralna naučna institucija koja se bavi naučnoistraživačkim radom iz oblasti etnologije u Srbiji.
Još davne 1894. godine, na predlog akademika Stojana Novakovića, Etnografski odbor pri Srpskoj kraljevskoj akademiji (SKA) počeo je sa štampanjem Srpskog etnografskog zbornika (SEZb), sa ciljem da se u njemu objavljuju rezultati istraživanja života i običaja srpskog naroda. Izdavanje Srpskog etnografskog zbornika predstavljalo je nastavak i temeljito proširenje delatnosti Društva srpske slovesnosti (osnovanog 1847. g.) i Srpskog učenog društva (osnovanog 1865), u čijim su izdanjima bili zastupljeni opisi srpskih predeonih celina. Program sistematskih i stručnih etnografskih istraživanja na osnovu upitnika uveden je u SKA 1886. godine.
Počeci rada ove ustanove bili su obeleženi ambivalentnim programom nastavljanja tradicije iz XIX veka, istovremeno sa nalaženjem sopstvenog mesta u novom društvenom okruženju. Put koji je pređen od tada do danas mogao bi se najkraće okarakterisati kao put sve većeg teorijskog osvešćivanja etnologije, uz sva usputna „krivudanja”, pa i nezavršenost tog procesa, kao i uz stalno prisutno, do danas nerazrešeno, pitanje društvene uloge etnologije, odnosno njene marginalizacije u poređenju sa drugim društvenim naukama.
Rad Etnografskog instituta mogao bi se podeliti na osnovu istraživačkog procesa u više celina:
Do polovine osamdestih godina HH veka istraživana je cela teritorija Srbije i to u oblasti fundamentalnih etničkih istraživanja – etnička slika oblasti, kultura stanovanja, graditeljstvo, privreda, običaji, folkor i istraživanja transformacija kulture, nastalih usled industrijalizacije i urbanizacije, i velikih javnih radova (izgradnja kolu- barskog basena, HE Đerdap i pruge Beograd-Bar). Proučavanje urbanih sredina, bila su sistematski organizovana, a rezultati objavljivani u izdanjima Instituta.
Promene nastaju devedesetih godina HH veka kada dolazi do velikog pomeranja stanovništva, što je rezultiralo kulturnom izmešanošću, a ovi procesi nisu praćeni organizovanim etnološkim istraživanjima, pre svega zbog raspada bivše Jugoslavije i ratnih događanja, te nemanja dovoljno sluha i sredstava za ovakva istraživanja.
Zatim otpočinje rad na proučavanju savremenih etničkih procesa, kroz proučavanje narodne kulture, etničkog identiteta, međuetničkih komunikacija, kulturnih adaptacija, principa na kojima se zasnivaju društveni odnosi, kao i odnosi prema manjinama u multikulturalnom srpskom društvu.
Značaj istraživanja ogleda se u težnji ka sintezi terenskog, teoretskog i analitičkog pristupa problematikama kao što su procesi promena u strukturi stanovništva, u dinamičnom razvoju i tranziciji obeleženoj stalnim migracijama i transformacijama kulture i društva, kao i osavremenjavanjem i unapređivanjem metodološkog i teorijskog rada na regionalnim, tematskim i opštim etnološkim i antropološkim problemima.
Istraživački zadaci koji su formulisani tokom višedecenijskog rada Instituta mogu se sistematizovati na sledeći način:
Unapređivanje teorijsko-metodoloških saznanja iz oblasti etnologije/antropologije, stvaranje obimnog, sistematizovanog etnografskog fonda, organizovanje kompleksnih etnoloških i antropoloških istraživanja, saradnja sa srodnim naučnoistraživačkim i kulturnim institucijama u zemlji i inostranstvu, učestvovanje i organizovanje naučnih konferencija, predavanja, studijskih boravaka, edukacija kroz stručne konsultacije i predavanja; usavršavanje novih kadrova – državnih stipendista, publikovanje rezultata naučnih istraživanja, arhiviranje etnološke građe, neobjavljenih rukopisa, antropogeografskih mapa i skica, video i foto dokumentacije, pružanje bibliotečkih usluga.
Te zadatke je na kraju 2010. godine obavljalo 26 naučnika – saradnika instituta: 12 doktora nauka, 14 magistara i 5 zaposlenih u administraciji-stručne službe. U tom pogledu Institut se tokom prethodne decenije vidljivo razvijao i unapređivao. Radi upoređenja, na kraju 2001. godine u Etnografskom institutu je bilo zaposleno 13 naučnih radnika (od toga 2 doktora nauka, 11 magistara istraživača), i 6 zaposlenih u administraciji (stručne službe).
Etnografski institut SANU publikuje naučne rezultate u više svojih izdanja od kojih su najznačajniji časopis Glasnik, ustanovljen 1952. godine, i edicija Posebna izdanja, u kojoj se publikuju monografije, pretežno saradnika Instituta, ali i drugih etnologa ili naučnika iz srodnih disciplina. Osim toga Institut kao svoju povremenu ediciju izdaje i Zbornik, Biblioteku Životopis, i druga povremena izdanja, među kojima se ističe Srpski mitološki rečnik. Konkretno, u prethodnoj deceniji izašlo je deset brojeva Glasnika Etnografskog instituta SANU – od broja XLVIII do LVIII. Od 2007. godine i broja LV, Glasnik izlazi u dve sveske, od kojih je sveska 2 na engleskom jeziku. Pored toga, obnovljena je edicija Zbornik radova EI SANU (2005). Izašlo je ukupno 6 Zbornika i jedan Etnokulturološki zbornik (Svrljig 2001). U ediciji Posebna izdanja EI SANU (monografije) izdato je ukupno 27 publikacija. Izašla je i jedna sveska iz Biblioteke Životopis (br. 5).
Etnografski institut SANU započeo je saradnju sa Internet bibliotekom Srbije za humanističke nauke i umetnosti i sa drugim internet bibliotekama. Cilj je što šira prezentacija dostignuća naučnika koji svoje radove objavljuju u izdanjima Instituta publici – stručnoj i naučnoj, domaćoj i međunarodnoj javnosti. Iz istih razloga Institut radi i na svojoj medijskoj prezentaciji. U okviru toga zapažaju se sledeće aktivnosti:
Institut se redovno predstavlja sa svojim izdanjima na Međunarodnom sajmu knjiga u Beogradu, javno promoviše svoja izdanja u zemlji (Biblioteka grada Beograda) i u inostranstvu.
Povodom jubileja EI SANU, 2007. godine, po prvi put je snimljen film u trajanju od 33 min.: Etnografski institut SANU – 60 godina postojanja, u produkciji dokumentarnog programa RTS-a.
Istraživači EI SANU tokom ovog perioda bilu su prisutni i u domaćim i u stranim medijima (štampanim i elektronskim).
Kreiran je logo Instituta.
Kvalitet rada u Institutu potvrđuju i nagrade koje su istraživači dobijali. U 2004. godini istraživačima EI SANU dodeljeno je 9 nagrada – dve za etnološki film, jedna za izdavačku delatnost i 6 nagrada istraživačima za naučnoistraživački rad od Ministarsva za nauku, a više za izdavačku delatnost u 2008. godini. Godine 2007. – ustanovljena je i Nagrada EI SANU (bijenalna), koja se dodeljuje u dve kategorije: za najbolju knjigu i za ukupni doprinos etnologiji i antropologiji.
Istraživači su u periodu od 2001. do 2005. godine bili angažovani na dva projekta: Savremena seoska i gradska kultura – putevi transformacije i Tradicionalna kultura Srba – sistemi predstava, obreda i socijalnih institucija.
Ove 2010. godine se završava petogodišnji projektni ciklus i to na projektima:
1. Srbija između tradicionalizma i modernizacije – etnološka i antropološka proučavanja kulturnih promena
Značaj projekta je u sagledavanju promena u načinu života na relaciji tradicionalno/savremeno ruralnih i urbanih sredina, a kao posledice političkih, ekonomskih i društvenih procesa. Istraživanja na Projektu obuhvataju drugu polovinu XX veka koju su obeležili društveni procesi – urbanizacija, modernizacija, sekularizacija, desekularizacija, tranzicija – koji su inicirali korenite promene u tradicionalnoj kulturi.
2. Antropološka ispitivanja komunikacije u savremenoj Srbiji
Projekat ispituje razvoj sistema/formi kulturne komunikacije u različitim kulturama u Srbiji, njihovu povezanost sa socijalnom strukturom i tipovima kulturnog okruženja. Projekat obuhvata istraživanje zajednica sa usmenom tradicijom (na primeru Roma i Vlaha) i savremene popularne kulture u Srbiji. Cilj ovog projekta je da objasni kako ljudi primaju i koriste informacije i kako koriste različite forme komunikacije kao osnov za izgradnju socijalnog/kulturnog identitega.
3. Etnicitet: savremeni procesi u Srbiji, susednim zemljama i dijaspori
Prvenstveni cilj projekta je da doprinese razumevanju značenja i perspektiva multietniciteta u savremenom svetu, posebno u Srbiji i regionu Balkana / jugoistočne Evrope, sa naglaskom na problemima etničkih manjina, njihovog položaja i procesa etničkih identifikacija.
Vodeći računa o značaju, kvalitetu, kao i o naučnom nivou ostvarenih rezultata, kako po pitanju učešća istraživača na međunarodnim skupo- vima, održanim predavanjima u zemlji i inostranstvu, komunikacijom sa širom naučnom zajednicom i posebno publikovanim rezultatima u naučnim časopisima, takođe u zemlji i inostranstvu, naučnici u Etnografskom institutu SANU održavaju kvalitet i nivo rezultata ispunjavajući svoje ciljeve, radeći na projektima koje finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije. Etnografski institut SANU organizator je brojnih naučni skupova, konferencija, tribina i predavanja na kojima okuplja naučnike iz srodnih naučnih disciplina iz zemlje i inostranstva. U periodu od deset godina o kome je reč, Etnografski institut SANU organizovao je ukupno 12 naučnih skupova (5 u suorganizaciji). Pored toga u 2003. godini održana su tri ciklusa Tribine Etnografskog instituta SANU, a sa njihovom organizacijom nastavljeno je tokom 2008. i 2009. godine. Istraživači su takođe u velikom broju učestvovali sa radovima na međunarodnim naučnim skupovima u inostranstvu i u zemlji. Imali su nekoliko inostranih stipendija (Grčka, Holandija, Engleska) i održana su predavanja na inostranim univerzitetima (Slovenija, Italija, Grčka, SAD).
Bogata međunarodna saradnja EI SANU realizuje se kroz međunarodne bilateralne projekte, studijske boravke i učešće na konferencijama. Etnografski institut SANU obnovio je i dalje razvio saradnju sa institutima u okviru akademija nauka u Bugarskoj, Rusiji i Sloveniji, potpisani su ugovori o saradnji sa srodnim institutima Slovačke i Češke akademije nauka, kao i Masarikovim univerzitetom u Brnu – ukupno je potpisano 5 ugovora o međunarodnoj naučnoj saradnji.
U okviru međunarodne saradnje nastavlja se rad i u okviru dugogodišnjih uspešnih kontakata sa kolegama iz Mađarske. Ova saradnja je otpočela kao deo međuakademijske naučne saradnje SANU i MAN osamdesetih godina prošlog veka, ali se poslednjih godina realizuje kroz saradnju sa manjinskim srpskim organizacijama: Srpskom samoupravom u Budimpešti, Samoupravom Srba u Mađarskoj, Mesnom srpskom samoupravom u Batanji.
U dobre naučne prakse rada ovoga Instituta spada i naučna saradnja sa tek osnovanim Srpskim institutom u Budimpešti, a prvi korak je suorganizacija naučnog skupa Etnologija Srba u Mađarskoj: stanje i perspektive. Želja nam je da uspostavimo dugoročnu saradnju u oblasti istraživanja etnologije Srba u Mađarskoj sa Srpskim institutom – Budimpešta koji je osnovan od strane Samouprave Srba u Mađarskoj i to sa ciljem da organizuje, pomaže i podstiče naučna istraživanja o pro- šlosti i sadašnjoj društvenoj stvarnosti Srba u Mađarskoj, a istraživači Etnografskog instituta SANU na naučno utemeljen način ukazuju na
najvažnije promene i transformacije društvenih i kulturnih odnosa u sadašnjem društvu, što je garancija za dobru i naučno utemeljenu saradnju. Ova nacionalna, naučnoistraživačka ustanova ulaže napore da proširi područje etnoloških i antropoloških istraživanja i komunikaciju sa srodnim disciplinama i institucijama u zemlji i svetu.
Za očekivati je da ovaj naučni skup ustanovi jasne ciljeve i zadatke etnoloških istraživanja o Srbima u Mađarskoj, te ukaže na smernice budućih istraživanja uzimajući u obzir dosadašnje rezultate – od sporadičnih etnografskih zapisa do sistematskih savremenih proučavanja, kako ruralnih tako i urbanih sredina.
Izvor: ETNOLOGIJA SRBA U MAĐARSKOJ: STANJE I PERSPEKTIVE, Srpski institut – Etnografski institut SANU, Budimpešta – Beograd, 2013.
12. jun 2018. u 06:14
Vojislav Ananić
ETNIČKI IDENTITET SRBA U BUDIMPEŠTI I OKOLINI: ISTRAŽIVANJA ETNOGRAFSKOG INSTITUTA SANU
Mladena Prelić
Etnografski institut SANU, Beograd
Sažetak: U radu se izlažu koncepcija i rezultati dosadašnjih istraživanja Srba u Budimpešti i okolini u okviru projekata Etnografskog instituta SANU (Beograd). Biće reči pre svega o dva istraživanja etničkog identiteta, koja je sama autorka obavila među Srbima u selu Lovri (1989-1992) i u Budimpešti i četiri obližnja naselja (1995-1998), odnosno o dve monografije koje predstavljaju za sada najobuhvatnije rezultate ovih istraživanja: Srbi u selu Lovri u Mađarskoj tokom XX veka (1995) i (N)i ovde (n)i tamo: etnički identitet Srba u Mađarskoj (2008). U radu se govori o njihovim ciljevima i rezultatima, kao i o nekim ograničenjima, i o mogućim pravcima daljih istraživanja.
Ključne reči: etnički identitet, projekti, Etnografski institut SANU, selo Lovra (Lorev) na Čepelu (Csepel), Srbi u Budimpešti i okolini.
Od samih početaka rada Etnografskog instituta SANU, koji je osnovan 1947. godine, bilo je istraživanja koja su se odnosila na etničku problematiku, ali, možda neočekivano, ta istraživanja su bila u drugom planu u odnosu na, pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka, dominantna antropogeografska istraživanja i folkloristiku, a od sredine šezdesetih i tokom sedamdesetih godina, i u odnosu na studije promena obrazaca tradicionalne kulture pod uticajem procesa modernizacije (pre svega, urbanizacije i industrijalizacije). Ciljano istraživanje etničkih fenomena u okviru stalnih projekata ili podprojekata Etnografskog instituta koji su pre svega posvećeni tom problemu počinje tek od kraja sedamdesetih i početka osamdesetih godina prošlog veka, na inicijativu i pod rukovodstvom dr Dušana Drljače. Ona su konceptualno bila usmerena pre svega na istraživanja Srba izvan Srbije. Tokom osamdesetih godna prošlog veka pojavilo se veće interesovanje za ovu problematiku, pa su se nalazila i sredstva za sistematičnije istraživanje problema iseljeništva. Tako smo sredinom osamdesetih godina dobili i prve etnološke monografije o Srbima u Torontu, odnosno Čikagu. Ova istraživanja su bila značajna ne samo zbog teme, nego i zbog teorijskog usmerenja na istraživanja etničkog identiteta u skladu sa savremenim teorijama (Pavlović, 1991; Lukić- Krstanović, 1992).
Tokom 90-ih godina, fokus je više usmeren na Srbe u susednim zemljama koji žive kao nacionalna manjina, posebno na Srbe u Mađarskoj. Za istraživanje „prekomorskih” sredina nije više bilo sredstava, a rad na domaćem terenu otežavali su etnički konflikti na teritoriji bivše Jugoslavije. Što se tiče proučavanja Srba u Mađarskoj, odnosno Budimpešti i okolini, do devedesetih godina prošlog veka postojalo je u srpskoj etnologiji samo nekoliko radova koje su pisali profesionalni etnolozi, a i ti radovi su bili parcijalni i nisu rađeni sistematski – npr. Tihomir Đorđević je 1909. godine objavio zapise s puta po Mađarskoj (Đorđević, 1984), a Slobodan Zečević je 1970. godine objavio jedan članak o običajima Srba iz okoline Budimpešte (Zečević, 1970). Istraživanja Etnografskog instituta SANU koja su se odnosila na Mađarsku takođe su otpočela kao kratka sporadična istraživanja – npr. mešovitih brakova (Drljača, 1990). Unapređivanju istraživanja Srba u Mađarskoj doprinelo je i postojanje međuakademijske saradnje SANU i MAN i njihovih Etnografskih instituta. Takođe, ubrzo je, od početka devedesetih godina, uspostavljena i vrlo uspešna saradnja sa institucijama srpske nacionalne manjine.
Izbor lokacije i problema istraživanja
Kada sam 1988. godine završila studije etnologije, pružena mi je prilika da postanem spoljni saradniku EI SANU. Slučaj je hteo da upravo u to vreme dobijem i mogućnost dužih boravaka u Mađarskoj, zahvaljujući porodičnim okolnostima. Posle nekoliko razgovora sa dr Dušanom Drljačom, postala sam saradnik upravo na projektu o Srbima van Srbije, kojim je on rukovodio. Dr Dušan Drljača je smatrao da je to dobra prilika da se tematikom Srba u Mađarskoj bavimo na sistematičniji način nego do tada i predložio je da moj zadatak bude izrada seoske monografije sela Lovre, jedinog sela u Mađarskoj koje ima još uvek srpsku većinu, što bi bio i moj magistarski rad. Sa ovim se složila i moja tadašnja mentorka na Filozofskom fakultetu u Beogradu, prof dr Mirjana Prošić-Dvornić. Samo po sebi, odmah se nametnulo da će rad biti fokusiran na problem etničkog identieta. Radilo se o nacionalnoj manjini sa dugom tradicijom života na ovom prostoru, o maloj zajednici koja već nekoliko vekova uspešno održava svoj poseban et- nički identitet, odnosno razvija specifične strategije održavanja svoje kulturne i jezičke posebnosti, pa se taj izbor činio kao najlogičniji. Za ovu grupu je (kao uostalom i za sve druge manjine koje žele da održavaju svoj poseban identitet) etnička različitost svakodnevno iskustvo. Pored toga, kao što je pomenuto, već su u okviru projekata Etnografskog instituta postojali radovi o iseljeništvu koji su „probijali led” u pogledu primene savremenih teorija o etnicitetu. Tako je materijal prikupljan i interpretiran s obzitrom na problem etničkog identiteta.
Terensko istraživanje u Lovri (1989-1992)
Posle preliminarnih poseta Lovri, i prethodnih priprema, terensko istraživanje je trajalo od decembra 1989. do septembra 1992. godine, a u samom selu provela sam ukupno duže od 4 meseca, najčešće po 3-4 dana u kontinuitetu. Pored intervjua kojima su u većoj ili manjoj meri obuhvaćena gotovo sva lovranska domaćinstva, podatke sam dobijala i u neformalnim razgovorima i putem klasičnog antropološkog metoda „posmatranja sa učestvovanjem”. Sa sedam ključnih sagovornika razgovarala sam često i iscrpno, a, na neki način, svi pripadnioci zajednice dali su svoj doprinos istraživanju. Činjenica da sam u to vreme i sama delimično živela u Mađarskoj pomogla je da me Lovrani prihvate kao jednu od svojih i da budu možda i otvoreniji u odgovorima na pitanja, nego što bi bili da nisu navikli na moje duže prisustvo u selu.
Lovra, „jedino srpsko selo u Mađarskoj”: interpretacija rezultata
Istraživanje se, kao što je rečeno, fokusiralo na pitanje kako funkcioniše etnički identitet, kakvog smisla ima za aktere, i kako se odnosi prema drugim aspektima kulture. Koncept etničkog identiteta preuzet je od Fredrika Barta. Bartovski pristup podrazumeva da su etničke grupe ljudske grupe u interakciji, koje se razlikuju jedne od drugih tako što u sociokulturnim procesima uspevaju da istaknu i održe simboličke granice. Pri tome, ljudi i kulturni sadržaji mogu da prelaze te granice, a da se postojanje grupe ne dovede u pitanje. (Etnički) identitet je situacioni fenomen, koji se uspostavlja kroz spoznaju drugog, različitog. Takođe, iako predstavlja odgovor na pitanje – ko sam ja / ko smo mi? – taj odgovor ne mora da bude jednoznačan i koherentan. Identitet, paradoksalno, simbolizuje kontinuitet, ali se takođe može i menjati, zavisno od okolnosti (videti Barth, 1969).
Ovim teorijskim okvirom međutim nisu obuhvaćeni svi problemi koji su se javljali tokom istraživanja. Kada se nađe sam na terenu, istraživač se neminovno dvoumi oko pitanja smisla celog svog istraživačkog poduhvata, problema opšteg pristupa, distance / empatije sa sagovornicima, načina interpretacije rezultata itd. U tom pogledu dragocena je bila knjiga Kliforda Gerca (Geertz, 1973), koja me je usmerila na koncept sagovorništva i jedne vrste „kulturnog prevođenja” iskustava i razumevanja Lovrana, kao jedne male, višestruko marginalizovane zajednice, koja je ipak u mnogim aspektima deo „našeg” sveta.
S obzirom da se rad odnosio na period XX veka, postavilo se i pitanje kontinuiteta i promene kulturnih obrazaca, kao i pitanje na koji način istraživač može da rekonstruiše prošlost, oslanjajući se pre svega na sećanje i pamćenje svojih sagovornika, na prepričano, koje je nekad bilo viđeno ili proživljeno, ili je takođe predstavljalo svedočenje iz druge ruke… S obzirom na starosnu strukturu mojih sagovornika, opredelila sam se da pokušam da rekonstruišem život u selu tokom XX veka. Takođe mi se istraživački provokativnim učinilo pitanje – koliko se ono što sagovornici govore poklapa sa onim što ja vidim, sa mojom interpretacijom? S obzirom da je grupa malobrojna, zanimljivo mi je bilo i pitanje – kolika je njena unutrašnja integrisanost, kako se formira javno mnjenje i kako funkcioniše autoritet, pre svega u pitanjima identiteta i njegovog čuvanja?
Ono što se javljalo kao istraživački problem, koji verovatno nije razrešen na odgovarajući način, je preklapanje lokalnog i etničkog iden- titeta i nemogućnost komparativnog istraživanja ili proveravanja nekih dilema u susednim selima, ili među Mađarima u Lovri, za šta je postojala jezička barijera.
Krajnji rezultat ovog istraživanja predstavlja knjiga Srbi u selu Lovri u Mađarskoj tokom XX veka, koja je publikovana u Budimpešti (SSM). Prethodno je odbranjena kao magistarska teza Srbi u selu Lovri pored Budimpešte u XX veku u martu 1993. godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu.
Prvi deo knjige, uz istorijski pregled naseljavanja Srba u današnju Mađarsku i kratak osvrt na specifičnosti njihove kulture, sadrži i pregled konstituisanja mađarske nacije, kojdaje spoljni okvir (istorijske, političke i društvene faktore) uspostavljanja srpskog „manjinskog” identiteta. U prvom delu je ukratko dat i osvrt na procese promena u mađarskom selu u XX veku.
Glavni deo, koji se odnosi na selo Lovru u XX veku, ima dve celine. U prvoj, Hronika Lovre u XX veku, Lovra se posmatra kao jedno od sela u Mađarskoj. U njoj se daju demografske karakteristike stanovnika, materijalni okviri i socijalni život sela, sa naglaskom na procesima promena tokom ovog veka. U ovaj deo teksta, kao njegov integralni deo, uvrstila sam veliki broj citata (poglavlje Interpretacija životnog iskustva). Pretpostavka je bila da subjektivna interpretacija iskustava i stavova ima odgovarajuću specifičnu težinu i da je neophodna za celovitu interpretaciju jedne male kulturne zajednice. Smatrala sam da će na taj način interpretacija nositi lični pečat i istraživača i njegovih sagovornika.
U drugoj celini, Lovra se posmatra kao specifično srpsko selo, jedino srpsko selo u Mađarskoj. Akcenat je stavljen na etnički identitet i njegove simbole. Subjektivni stavovi o njemu izneseni su u poglavlju Etnička svest Lovrana. U odeljku Realizacija simbola etničkog identiteta govori se o onim simbolima koji se mogu zapaziti od strane spoljnog posmatrača kao ono što kulturu Srba u Lovri diferencira od većinskog okruženja – jezik, lično ime, verska praksa, godišnji ciklus tradicionalnih praznika, obredi prelaza tokom života pojedinca, muzika i igra. Dijahrona perspektiva (mada se neminovno oslanjala na rekonstrukciju u pamćenju samih Lovrana), omogućila je praćenje promena s obzirom na pretpostavljene faktore, kao što su vlast, zakoni, crkva i druge insti- tucije same manjine, ustanovljena tradicija, kultura matične zemlje. U interpretaciji je obraćena pažnja na odnos pojedinca i etničkog identiteta (lični izbor, s obzirom na vaspitanje, obrazovanje, život u etnič- ki endogamnom ili egzogamnom braku), kao i na odnos pojedinca i kolektiva (kako funkcioniše kolektivna svest Lovrana, koliko je grupa homogena, koji su kriterijumi uključivanja – isključivanja pojedinca).
Cilj je bio da se Lovrani u toku jednog veka posmatraju kao grupa či- ja kultura nije statična, koja čuva, ali i menja, preuzima ili stvara elemente svoje kulture, uključujući i etnički identitet, čije čuvanje odnosno gubljenje s jedne strane shvatam kao njihov svesni izbor, a sa druge kao posledica okolnosti u kojima se nalaze.
S obzirom da se radi o jednoj studiji slučaja, nastojala sam da činje- nice smestim u konkretan društveni i istorijski kontekst, ali nisam se upuštala u neke opštije zaključke, jer to nije bilo moguće na osnovu jednog opisanog slučaja.
Koncipiranje istraživanja identiteta Srba u Budimpešti i okolini
Naredno istraživanje je predstavljalo u jednom smislu nastavak, a u drugom inovaciju u odnosu na istraživanje sprovedeno u selu Lovri. Problem je proširen i na gradsku sredinu, kao i na centralne, a ne samo lokalne institucije nacionalne manjine i na njihove identitetske strategije. Pored toga, istraživanje je fokusirano na period devedesetih godina prošlog veka, koji je istraživač mogao neposredno da posmatra. Bio je to period intenzivnih promena, odnosno, procesa postsocijalističke tranzicije mađarskog društva, što je obuhvatalo kompleksne promene na više nivoa (na primer prelaženje na višepartijski sistem, otvoreno tržište, otpočinjanje procesa EU integracija itd). Sve ove okolnosti bile su već prisutne tokom istraživanja sela Lovre, ali nisu bile direktno u istraživačkom fokusu. Paralelno sa radom na terenu u Lovri, međutim, već sam pratila i život srpske zajednice u Budimpešti, i proces osamostaljivanja srpskih institucija, i ulogu tranzicije u transformaciji statusa ove grupe. U isto vreme nekadašnja matična država se raspadala zahvaćena ekstremnim etničkim konfliktima. U samom istraživanju Lovre nisam se specifično bavila ovim procesima, ali oni su predstavljali okružujuće okolnosti značajne za razumevanje studije tog slučaja. Te spoljne okolnosti, uključujući i odnos vlasti i politike prema nacionalnoj manjini i promene koje su se dešavale tokom poslednje decenije prošlog veka, u većoj meri i direktnije su vidljive u ovom drugom istraživanju. Kao centralni istraživački problem i dalje je ostalo pitanje etničkog identiteta.
Teorijski, i dalje sam se oslanjala na bartovski koncept identiteta, ali sam osećala potrebu za malo širom teorijskom interpretacijom i udubljivanjem u pojam identiteta kojim sam se već nekoliko godina bavila. Zbog toga je teorijski uvod bio nešto opširniji, jer sam pokušala da što preciznije odgovorim na pitanje šta je etnički identitet i kako su se razvijale i menjale paradigme o njemu, pre svega u tradiciji socijalne i kulturne antropologije. Ono što mi se već nametnulo kao zapažanje tokom istraživanja u Lovri je postojanje specifične emocije, kao presudnog faktora pripadnosti i doživljaja »svog«, koji razlikuje etnički identitet od »obične« kulturne kompetentnosti. Takođe sam nastojala da objasnim paradoks samog fenomena etničkog identiteta, koji se u teoriji tretira kao socijalni konstrukt, često čak i kao posledica racionalnog izbora, dok ga u svakodnevnom životu karakteriše snažna esencijaliza- cija. S obzirom na aktuelnost tih pitanja, interesovalo me je i u čemu je specifičnost položaja etničkih / nacionalnih manjina, posebno u istočnoj Evropi, kao i gde su granice njihovih legitimnih prava s jedne, i uzroci čestih pokušaja »većinskih« elita da ta prava negiraju, s druge strane? Ta vrsta pitanja nije bila definisana kao istraživački cilj u užem smislu, ali je predstavljala jednu vrstu lične istraživačke motivacije koja me je podsticala da se bavim ovom problematikom.
Terensko istraživanje u Budimpešti i okolnim naseljima (1995-1998)
Prvobitno, ideja je bila da se ispitaju sagovornici koji su u različitom intenzitetu vezani za srpsku zajednicu, da uzorak bude 100 pripad- nika (uključujući i one koji su na putu asimilacije) i da se rezultati kvantifikuju. U toku istraživanja, odustala sam od ovog koncepta. Količina informacija dobijena od prve grupe sagovornika (koja se uslovno može nazvati tvrdim jezgrom, odnosno osobama koje nedvosmisleno sebe smatraju nosiocima srpskog etničkog identiteta, koje kroz učešće u radu institucija i društvenom životu ove manjine učestvuju i u kreiranju politike identiteta) pokazala se dovoljnom za jednu studiju. Prvobitno, ovaj uzorak je bio zamišljen kao prva faza istraživanja, da bi se zatim išlo ka ljudima sa dvojnim identitetom, kao i onima koji su već u određenoj meri ili potpuno asimilovani. Ostaje pitanje kako sebe definišu i na koji način svoj identitet izražavaju oni koji ne pripadaju tvrdom jezgru zajednice, što ostavlja i mogućnost da to bude problem nekog budućeg istraživanja.
Terensko istraživanje obavljano je u više navrata, od kraja 1995. do početka 1998. godine. Ono je obuhvatilo srpsku populaciju u pet naselja: Budimpešti, Sentandreji (Szentendre), Pomazu (Pomaz), Kalazu (Budakalasz) i Čobancu (Csobanka). Može se proceniti da u ovim mestima ima oko 1000-1500 osoba srpske etničke pripadnosti. Intervju je obavljen sa četrdeset pet pripadnika zajednice oba pola, različitih godina i obrazovanja. Istraživanje je (suprotno prvobitnoj nameri) bilo kvalitativnog karaktera, ali sam pribegla i kvantifikaciji pojedinih odgovora radi bolje preglednosti rezultata. Moglo bi se reći da je istraživanje bilo „epizodnog” karaktera, odnosno, nije bilo stacionarno kada su u pitanju manja naselja – odlazila sam u njih samo da bih obavila intervjue, a stalno sam bila nastanjena u Budimpešti. Tako su se saznanja vezana za etnički identitet zasnivala prvenstveno na etnoeksplikaciji, odnosno tumačenjima samih sagovornika, a ja sam kao istraživač bila u položaju da re-konstruišem njihove poglede na sopstveni identitet na osnovu ver- balnih iskaza. Već je pomenuto da su moji sagovornici bili pripadnici zajednice koji predstavljaju njeno jezgro – osobe aktivne u društvenom životu, najčešće vezane za rad srpskih institucija, sa (po sopstvenoj proceni i proceni okruženja) više izraženim etničkim identitetom. Do sagovornika sam i dolazila preko srpskih institucija. Razgovor sa trideset mojih sagovornika bio je usmeren na određen broj tema koje su detaljno obrađene (samoidentifikacija, porodično poreklo, izbor bračnog partnera i sklapanje braka, porodični život, etnički identitet dece, upotreba maternjeg jezika, religioznost i verski život, sudelovanje u životu srpske zajednice, dvojni identitet, etnička bliskost i distanca, praznici u porodici i srpskoj zajednici, poznavanje srpske istorije, odnos prema državnim simbolima itd.). Sa petnaest starijih pripadnika zajednice obavljen je otvoren intervju koji je podrazumevao njihovu interpretaciju sopstvene životne priče sa naglaskom na iskustvima „manjinskog” života u mešovitoj sredini. Istraživanje je podrazumevalo i praćenje rada institucija (Srpskog demokratskog saveza i Samouprave Srba u Mađarskoj, ali i škole, kulturno-umetničkih društava, pozorišta itd), kao i prisustvo u vreme praznika i proslava, koliko je to bilo moguće. Takođe sam tokom, tada već dugotrajnih, boravaka u Mađarskoj stekla prijatelje među pripadnicima zajednice, zahvaljujući kojima sam kroz neformalne razgovore takođe dobijala vrlo korisne uvide u proble- matiku kojom sam se bavila.
(N)i ovde, (n)i tamo: rezultati istraživanja među Srbima u Budimpešti i okolini
Rezultat ovog istraživanja je najpre bila doktorska disetracija odbranjena 2004. godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a zatim knjiga (N)i ovde (n)i tamo – Etnički identitet Srba u Mađarskoj na kraju XX veka koju je objavio Etnografski institut SANU 2008. godine.
Pored teorijskog, a zatim i istorijskog uvoda i sociodemografskih podataka, u knjizi se govori i o savremenom položaju i institucijama srpske manjine odnosno o procesu njene reinstitucionalizacije tokom 90-ih godina, a najznačajniji deo odnosi se na konceptualizaciju i simbolizaciju etničkog identiteta.
I u ovom slučaju smatrala sam da će iskazi samih pripadnika zajednice uneti jednu dodatnu dimenziju u tekst, koja neće biti samo ilustra- tivna, već će doprineti potpunijem razumevanju, ali i mogućnosti sopstvenog učitavanja smisla i razumevanja situacije pripadnika ove grupe od strane čitalaca. Zato je materijal koji se odnosi na identitet izložen direktno, kroz stavove pripadnika srpske zajednice, koji su često i direktno citirani.
Pretpostavka je bila da se etnički identitet može posmatrati na nivou svesti aktera i na nivou njegove vidljive simbolizacije. Savremeno shvatanje etniciteta polazi od toga da se on zasniva pre svega na odgovarajućem deklarisanju grupe ili pojedinca. Zato je identifikovanje pripadnika grupe pretpostavljalo pre svega njegovo / njeno verbalno deklarisanje.
Istraživanje etničkog identiteta među Srbima u Mađarskoj pokazalo je da je samoodređenje ove danas malobrojne grupe na prvi pogled veoma čvrsto i jednoznačno. Simboli pripadnosti koji su demonstrirani uobičajeni su ne samo u ovom regionu već i u mnogim drugim slučajevima – jezik i religija, kulturno nasleđe, ali takođe i, što se možda ređe konstatuje i interpretira u etnološkim studijama – umetničko stvaralaštvo); za dugoročno održavanje etničkog identiteta od ključnog značaja je i postojanje razgranate mreže sopstvenih (pre svega kulturnih i obrazovnih) institucija.
„Idealni model Srbina” koji bi se mogao zamisliti kao realizator i nosilac svih ovih simbola (uključujući i „etnički čisto” poreklo) u praksi se ostvaruje na mnogo fleksibilniji način, a u samoj zajednici se prednost daje samosvesti nad kulturnom kompetencijom i poreklom. Zajednica u tom pogledu pokazuje otvorenost, ali sa druge strane, pokazuje i otpor prema hibridizaciji identiteta, i često insistira na jasnoj i nedvosmislenoj identifikaciji. To se može shvatiti kao odbrana od straha od postepene asimilacije. Podrobnije istraživanje ukazuje na paradokse i nekonzistentnost osećanja pripadnosti grupi, na nestandardizovanost simbola identiteta i njihovu podložnost interpretaciji – od prividne stabilnosti dvostrukog položaja ljudi koji pripadaju i ovde i tamo, do njegove problematizacije i otkrivanja unutrašnjeg osećanja nesigurnosti i dvostruke izopštenosti pripadnika manjine, koji ne pripadaju do kraja ni ovde ni tamo. Primećuje se pored toga i da se područje ispoljavanja etniciteta u moderno doba od sveprožimajuće etničke kulture u širokim područjima svakodnevice, sužava ka simboličkom etnicitetu, kako ga je odredio Herbert Gans, a područje najgušće simbolizacije predstavljaju praznici. U slučaju posmatrane grupe, najveću snagu pokazuju praznici vezani za crkveni (julijanski) kalendar, kao i obeležavanje istorijskih događaja. U tom pogledu su Sveti Sava i proslava 300 godina Velike seobe najupadljiviji primeri. Način na koji se oni obeležavaju ukazuje na samosvest i afirmaciju same grupe, uključujući i relacije prema okružujućem društvu i domicilnoj državi, kao i prema matičnoj zemlji. Međutim, ima i drugih primera koji svedoče o nesigurnosti i potencijalnoj ugroženosti položaja etničkih manjina, i pored savremenog trenda „proslavljanja različitosti”. Rezultati ponovo upućuju na ono što sam iznela i u samom naslovu knjige – na situaciju dvostrukog pripadanja i dvostrukog nepripadanja, koja svakako nije karakteristika samo Srba u Mađarskoj, već bi se mogla smatrati kao jedna od univerzalnih karakteristika manjinske situacije.
U periodu u kome je istraživanje obavljeno, Srbi u Mađarskoj su se nalazili u procesu vidljivih spoljnih i unutrašnjih promena, koje traže i adaptaciju strategija identiteta. Tako su se etnički identitet, kao i strategije identiteta kojima se grupa služi, još jednom pokazale kao promenljiva kategorija, iako je jedna od njenih funkcija da ukazuje na trajnost i kontinuitet. U posmatranom periodu, grupa se pokazala sposobnom da iskoristi sve svoje resurse za sopstvenu dobrobit. Ostaje međutim otvoreno pitanje koje su granice ove fleksibilnosti, posle kojih adaptivnost, promenljivost i hibridizacija identiteta zapravo počinju da znače njegovo gubljenje.
Sumirajući rezultate ova dva istraživanja, čini mi se značajnim što su ona obavljena u jednom specifičnom periodu, i što, između ostalog, predstavljaju svedočanstvo o njemu. U poslednjoj deceniji XX veka u regionu istočne Evrope menjali su se neki značajni faktori koji utiču upravo na status etničkih grupa, na koncepte etničkog identiteta i na mogućnosti njegovog ispoljavanja. Zato mi se, između ostalog, činilo bitnim da u interpretaciji što više kontekstualizujem procese etničke identifikacije. Međutim, već je rečeno da je i sam etnički identitet fleksibilan i istoričan fenomen. Tako se može pretpostaviti da se situacija, recimo u Lovri, za poslednjih 20 godina značajno promenila u odnosu na moje istraživanje. To otvara pitanje obaveze, mogućnosti i načina izvođenja ponovljenih istraživanja.
Nijedno istraživanje nije idealno, pa treba reći i da u pomenuta dva istraživanja slabu stranu predstavlja nedovoljno poznavanje mađarskog jezika od strane istraživača, kao i to da su ekonomski aspekti problema (pre svega u monografiji u selu Lovri) relativno lošije obrađeni.
Imajući sada u vidu ukupan rad grupe istraživača koja se bavila etnicitetom u Etnografskom institutu, mislim da treba istaći da smo se u istraživanju etniciteta manjina odvojili od stereotipa koji manjine određuju kao neke oaze arhaičnih obrazaca, ili neki rezervoar netaknute tradicije koji je opstao u nekom drugom okruženju, navodno nedirnut spoljnim procesima – ovakvih stereotipa je bilo i u srpskoj etnologiji u vreme kad sam počinjala da radim. Takođe, mislim i da smo se odvojili od stereotipa da se etnički identitet, pa i etnička kultura, baziraju samo na folkloru i narodnoj tradiciji. Etničke manjine su u našim istraživanjima posmatrane kao kulturno i društveno dinamične grupe, čija kultura može biti podjednako kompleksna kao i bilo koja druga, a svakako je upletena u odnose međuzavisnosti sa okolnim etničkim grupama, kao i sa većinskom grupom, a takođe i državnim institucijama i drugim političkim faktorima.
S druge strane, međutim, treba skrenuti pažnju i na to da fokusiranje na problem identiteta donosi i jednu vrstu redukcije u istraživanju kulture – u smislu da, kada govorimo o identitetu, govorimo o simboličkim zajednicama i simboličkom procesu tokom kojeg se iz korpusa tradicije i kulture izdvajaju određeni kulturni obrasci koje grupa smatra visokosimboličnim upravo u smislu odgovora na pitanje – ko sam ja / ko smo mi? – ali samim tim ne predstavlja celinu kulture grupe. Studije identiteta se ne bave svakodnevnim životom i kulturnom istorijom, tradicijom, popularnom kulturom i njihovim promenama, mada se sa njima bar u nekoj meri prepliću, i mada identitet svakako ima uporište u ovim kulturnim procesima ili velikim segmentima kulture, on se ne manifestuje ukupnom kulturom jedne grupe, nego simbolima identiteta, koji su u izvesnom smislu svedeni.
Izvor: ETNOLOGIJA SRBA U MAĐARSKOJ: STANJE I PERSPEKTIVE, Srpski institut – Etnografski institut SANU, Budimpešta – Beograd, 2013.