Naseljavanje Srba Vračana (sa severa Albanije) u Metohiju

Saradnica portala Poreklo Olivera Bošković-Dašić poslala nam je rad njenog strica, istoričara dr Branka Boškovića “Naseljavanje Vračana u Metohiji, njihov progon i rastur”. Tekst se bavi tragičnom sudbinom srpskih porodica severno od Skadra. Ovaj vredan prilog objavljujemo u celosti.

Izvor: “Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji” – Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Položaj Vrake

Vraka je predeo u Arbaniji, severno od Skadra, između ogranaka Prokletija i Skadarskog jezera. Kroz nju protiče rečica Vraka, koja se uliva u Skadarsko jezero. U njoj su tokom 19. veka obrazovana sela: Raš, Kule, Stari ili Vezirov Borič, Mladi ili Muhtarov Borič sa zaseokom Kotrobudan, Gril i Omara sa zaseocima Turajlija i Begove ili Kranjske kuće. U svim ovim selima živelo je isključivo slovensko stanovništvo pravoslavne veroispovesti. Vraki gravitiraju susedna sela Kamenica, koju su Vračani koristili kao odskočnu dasku za prelazak u Zetu i Crnu Goru, i Derignjat (južno od Skadra ispod brda Brdice) u kojima je bilo pored srpskog i arbanaškog stanovništva.[1]

Predeo Vrake se nalazi u oblasti Koplika, srednjovekovnog Pilota, kojim su vladali Dukađini, a njeni stanovnici su se nazivali Dukađincima. Kroz Vraku je prolazio srednjovekovni karavanski put od Danja na ušću Drima u Jadran u unutrašnjost Balkana.[2] Središte Vrake je s kraja 19. i početkom 20. veka bilo selo Mladi Borič u kojem je sedište opštine i žandarmerije, vračanska crkva i škola.

Na Prokletijama iznad Vrake živeli su arbanaški Malisori, katolici, koji su sebe nazivali Dukađincima. Živeli su na neplodnom zemljištu, skoro su nezainteresovani za zemljoradnju, a bavili su se stočarskom privredom. Organizovani su bili u plemenskim zajednicama, objedinjenim u sedam barjaka: Šoši, Šalje, Džanje, Nikaj, Marturaj, Gurakuće i Putje. U ravnici prema Skadru nastalo je selo Štoj od doseljenih crnogorskih muhadžira iz Nikšića, Spuža, Podgorice i Zete 1880. godine (oko 200 kuća). Pored obale Skadarskog jezera, a u ataru Vrake nalazila su se imanja Krajinjana iz Krajine na Rumiji sa pet-šest kućica, arbanaških muslimana, koji su bili u stalnoj zavadi sa arbanaškim katolicima iz Malesije, pa su zato ustupili imanja pod zakup Vračanima i iselili se za Krajinu.[3]

Poreklo savremenih Vračana

Najezdom Turaka u 15. veku plodna ravnica Vrake je postala poprište borbi i seoba iz nje u planinske predele Crne Gore i Brda. Njeno se stanovništvo proređivalo, tako da je krajem 17. i početnom 18. veka skoro iščezlo. No, postojao je nekakav kontinuitet življenja u njoj, jep su savremeni Vračani doseljeni početnom 19. veka, zatekli u svakom selu po tri-četiri čifčijske kuće, napuštene od čifčija, trošne, bez patosa i plafona ili malim prozorima. Radna zemlja je bila prerasla u utrinu i pašnjake.[4]

Savremeni rodovi doseljavaju se u Vraku od početna 19. veka iz stare Crne Gore, Zete i Crnogorskih brda i taj proces traje punih šezdeset godina. Rodoslovi doseljenih Vračana i njihova kazivanja od početka 20. veka, lica koja su doživela duboku starost i sećali se doseljavanja svog i drugih rodova, upućuju na takav zaključak.[5] Uzroci njihovog raseljavanja i doseljavanja u Vraku je siromaštvo, glad za zemljom, neslaganje i sukob sa vlašću, a najviše zbog “dugovanja krvi”. Ovi poslednji su prilikom naseljavanja u Vraki menjali dotadašnje prezime.

Naseljavanje Vrake započelo je 1810-13. godine, kada je između skadarskog vezira i crnogorskog vladike Petra Prvog Njegoša uspostavljeno prividno primirje, zbog prodora francuske vojske na Balkan i istočnu Evropu. Tom prilikom skadarski vezi p je dopuštao naseljavanje Crnogoraca i Brđana u zetsku ravnicu, koja se nalazila pod turskom vlašću. Doseljene porodice u Zeti prelazile su u okolinu Skadra i naseljavale Vraku. Prve porodice su se naselile u selo Raš (Vujačići, Pelevići, a potom Ceklići, Martinovići i Senići) i Gril (Đurčevići). Do 1920. godine naselilo se u Vraku tridesetak porodica. Iz njih se do 1934. godine rodilo četiri generacije. Poslednji su se doselili Brajovići, a nešto pre njih (1861) Rešetari. Od njih su u Vraki rođene dve generacije (do 1934). Porodice su se množile i prerastale u rodove i bratstva u bliskom srodstvu. Između 1900. i 1933. godine u Vraki i u susednoj Kamenici i nešto udaljenijem Derignjatu zabeleženo je 59 rodova. Pominjemo ih prema redosledu brojnosti porodica.

Matanovići su došli u Vraku iz sela Krajnjeg Dola u Ćeklićima. Pripadaju širem bratstvu Kaluđerovića.[6] Žive u Starom i Mladom Boriču i u Grilu.

Pelevići su poreklom sa Peleva Brijega u Bratonožićima. Dva brata Simo i Ceko dolaze iz Bratonožića u Zetu, u selu Golubovcima, gde ostaje Ceko (od njega su tamošnji Cekovići), a Simo odlazi za Vraku oko 1920. godine.[7] Simovo potomstvo živi na begovskom imanju u selu Rašu, a zatim na kupljenoj zemlji u selu Mladom Boriču.

Krstovići dolaze u Vraku i Derignjatu iz Hota, a ima ih u Zeti i u Limljanima u Crmnici.[8] Četiri brata Krstovića iz Derignjata vrše uoči seobe (1934) osvetu i sklanjaju se u Zetu. Njihove porodice se sele za Vraku. Njima se posle tri godine priključuju odbegli Krstovići, pošto im je oproštena krv. Žive u Grilu, Omari i Mladom Boriču.

Martinovići su došli u Vraku iz sela Bajica kod Cetinja. Lazar Simov Martinović dolazi sa četiri sina sredinom 19. veka u Zetu, a iz Zete u Vraku, u selo Raš. U Vraki se rađa tri generacije (do 1934. godine). Iz Raša se sele na kupljena imanja u Mladom i Starom Boriču.

Brajovići su došli u Vraku iz istoimenog bratstva i predela u Bjelopavlićima. Zvali su ih još i Radičićima. Živeli su u selu Grilu.

Mikulići dolaze u Vraku iz Bjelica, sela Mikulića, iz bratstva Vujovića.[9] Napuštaju Bjelice zbog dugovanja krvi, pa zato menjaju bratstveničko prezime i prozovu se po selu iz kojeg su došli. Žive u selu Mladom Boriču i Omari, kao i u susednoj Kamenici.

Bašanovići su došli u Vraku iz Pipera. Po jednom Predanju su iz Stijene Piperske iz bratstva Božovića, a po drugom iz sela Crnaca iz bratstva Božovića, nesrodnog sa onim iz Stijene Piperske, što je verovatnije.[10] Žive u selu Mladom Boriču i Kulu.

Roganovići dolaze u Vraku iz Progonovića u Lješanskoj nahiji, a daljim su poreklom iz Malocuca. Iz Progonovića Mirko Roganović sa sinovima Vojinom i Petrom dolazi u Vraku. Naselili su se u selo Raš na begovskoj zemlji kao čifčije. Njihovo potomstvo se proširilo i u selo Kule.

Ajkovići su došli u Vraku iz Zete. Prva porodica Ajkovića koja dolazi u Vraku se ugasila. Kasnije doseljeni Ajkovići pripadaju poslednjim doseljenicima u Vraku. Živeli su u selu Grilu i u Derignjatu ispod Brdice.

Rešetari dolaze u Vraku iz Novog Sela u Bjelopavlićima, a daljim su poreklom iz Konavlja. Pero Rešetar sa ženom iz bratstva Kadijića i četiri sina beži da bi sačuvao brak, jep su svi Kadijići, uključujući i udate žene iz tog bratstva, prognati iz Crne Gore, kao odmazda za ubistvo knjaza Danila 1861. godine od strane Todora Kadijića, Žive u selu Kulu.

Ceklići dolaze u Vraku iz Ćeklića, kao Matanovići, ali su se odrekli tog prezimena. Žive u selu Rašu, a zatim na kupljenoj zemlji u Omari.

Senići dolaze u Vraku iz Bjelica, sela Prediša, a potiču od bratstva Abramovića. Menjaju prezime zbog “duga u krvi”. Zovu se još Galičanima žive na begovskoj zemlji u selu Rašu, a zatim na kupljenoj zemlji u Mladom Boriču.

Đurčevići su poreklom iz Puča, sela Maoča u Ublima. Preci prvo dolaze u Zetu. Jedan ogranak prelazi u Vraku od kojih su Đurčevići. Žive u Grilu i Boriču.

Đinovići su došli u Vraku iz sela Đinovića, plemena Kosijera, kod Cetinja. Potiču iz bratstva Latkovića.[11] Uzrok napuštanja Kosijera je “dug u krvi”, zbog čega menjaju prezime po selu iz kojeg su došli. Žive u selu Starom Boriču i Grilu.

Vučići su daljim poreklom iz Bajica kod Cetinja, odakle su potisnuti kao starinci. Promenili su prezime. Naseljavaju se u Crnogorsku Krajinu, predeo Šestana, selo Dragačevica.[12] Jedan ogranak se seli u Vraku i živi u selu Omari.

Krkotići dolaze u Vraku iz sela Beri u Lješanskoj nahiji iz istoimenog bratstva. Žive u selu Omari i Mladom Boriču.

Zlatičani su poreklom iz sela Zlatice u Kučima, po kojoj su uzeli prezime u Vraki. Dolaze zbog “krvi” otac sa dva sina. Naseljavaju se u selo Stari Borič, a potomstvo se širi u selo Gril.

Pešovići su ogranak bratstva Matanovića iz Ćeklića. Njihov predak Pešo vratio je “krv” i prebegao u Zetu. Od njega je u Zeti nastalo brojno bratstvo. Jedan ogranak iz Zete preseljava se u Vraku, selu Omari. Tri generacije su rođene u Vraki.

Mrenovići su poreklom iz okoline Krstaca u Pivi odakle prelaze u Zetu, a iz nje u Vraku, selu Mladom Boriču.[13]

Popovići (Dambarići) su poreklom iz Kuča od istoimenog bratstva. Dolaze prvo u Zetu a iz nje u Vraku, selo Gril i u susednu Kamenicu.

Lambulići su došli u Vraku iz Zete. Žive u selu Grilu.

Kračkovići su daljim poreklom iz Bjelica, odakle se sele u predeo Šestana na Rumiji, potom silaze u Zetu, a iz nje u Vraku. Žive u selu Omari.

Kavarići su poreklom iz Ceklina odakle prelaze u Zetu, selo Ponari, odakle jedan ogranak prelazi u Vraku. Žive u Mladom Boriču.

Pejovići dolaze u Vraku iz Ceklina, selo Đalci. Žive u selu Mladom Boriču.

Rackovići su poreklom iz sela Beri u Lješanskoj nahiji, gde ih i sada ima.[14] Dolaze u Vraku, u selo Raš.

Đuretići dolaze u Vraku iz Zete. Rođakaju se sa Ajkovićima iz Vrake i Derignjata. Žive u Mladom Boriču.

Banjovići su došli u Vraku iz Kuča, predela Bioča, gde ih ima u više sela. [15] Žive u selu Girlu.

Vukčevići dolaze u Vraku iz Lješanske nahije gde je ovo bratstvo vrlo brojno i razgranato. Žive u Starom Boriču.

Žarići su došli u Vraku iz sela Gostilja u Bjelopavlićima. Daljim su poreklom iz Čeva.

Majići su iz Zete došli u Vraku, u selu Kulu i u susednoj Kamenici.[16]

Nikići potiču iz Kuča iz bratstva Vujoševića.[17] Prvo se doseljavaju u Dajbabama u Zeti, kada i rod Senića iz Bjelica sa kojim su se zbratimili, jer su Senići osvetili jednog Nikića. Otuda njihovo rođaštvo po “pušci”, a ne po krvi.[18] U Vraku, selu Omari, dolaze početkom 19. veka, gde se počela rađati peta generacija (do 1934. godine).

Pešukići su poreklom iz Lješanske nahije, selo Gradac[19]odakle dolaze u Vraku, selo Kule.

Pelčići dolaze u Vraku, selo Kule, iz Zete, a daljim su poreklom iz Hercegovine.

Radinovići su poreklom iz Bjelica, sela Prediša, od bratstva Abramovića. Rođaci su sa Senićima u Vraki. Zbog “duga u krvi” napuštaju 1819. godine Bjelice i odlaze za Podgoricu, iz nje u Zetu, a iz Zete u Vraku. Žive u selu Rašu.

Raičevići dolaze u Vraku iz sela Bajica kod Cetinja iz bratstva Martinovića. Žive u selu Omari.

Radusinovići su došli u Vraku iz sela Buronja u Lješanskoj nahiji. Žive u Starom Boriču i susednoj Kamenici.

Stajkići su rod iz bratstva Radusinovića iz sela Buronja u Lješanskoj nahiji. Menjaju prezime po udovici Staki čiji je suprug ubijen i osvećen. Žive u Starom Boriču.

Šabanovići su, kao i Stajkići, rod iz bratstva Radusinovića, doseljeni u Vraku iz sela Buronja. Žive u Starom Boriču.

Stankovići (Sutonići) su došli u Vraku iz Crmničke nahije, sela Sotonića ili Sutonića, po kojem su stekli drugo prezime. Potiču iz šireg bratstva Rasalića.[20]

Uskokovići su poreklom iz Lješanske nahije, sela Korneta.[21] Jedan rod dolazi u Vraku i živi u selu Rašu.

Šunjevići su daljim poreklom iz Velestova, iz nekadašnjeg sela Bečića. Od došljaka iz ovog sela nastalo je bratstvo Bečića u Zeti. Jedan rod ovog bratstva prelazi iz Zete u Vraku i živi u selu Pulu pod novim prezimenom – Šunjevići.

Babići dolaze iz Lješkopolja u susedstvu Vrake, selo Kamenicu i u njoj žive.

Markovići-Bjelanovići su došli u Vraku iz Lješanske nahije selo Gradac. Žive u selu Rašu, gde su rođene dve generacije.

Markovići su došli u Vraku iz Stijene Piperske iz šireg bratstva Lazarevića.[22] Zadržavaju prezime. Žive u selu Omari.

Andrijevići dolaze u Vraku iz Šestana. Prozvali su se po došljaku Andriji. Daljim su poreklom iz Bajica kod Cetinja. Rođakaju se sa Vučićima u selu Omari, u kojem i oni žive.

Gašovići dolaze u Vraku iz Bjelica. Rođakaju se sa Senićima u Vraki. Žive u selu Grilu.

Gorovići potiču iz sela Beri u Lješanskoj nahiji iz bratstva Krkotića kojih ima i u Vraki. Žive u selu Omari.

Dragovići dolaze u Vraču iz Bjelopavlića iz istoimenog bratstva. Žive u Omari.[23]

Kontići su došli u Vraku iz sela Povije u Pješivcima. Žive u Starom Boriču.

Milogorići dolaze u Vraku iz Zete, a daljim su poreklom iz Hercegovine.

Radičkovići su došli u Vraku iz Ceklina. Četiri brata se vraćaju i nastanjuju u Zeti, a peti ostaje u selu Grilu od kojeg su nastale tri generacije u Vraki.

Radovići su došli u Vraku iz .Lješanske nahije, sela Štitara. Žive u selu Grilu.

Ulišići se doseljavaju u Namenicu iz sela Štitara u Lješanskoj nahiji. Rođakaju se sa Radovićima iz sela Grila.

Sekulići dolaze u Vraku iz Bjelopavlića, istoimenog bratstva i sela. Žive u Starom Boriču.

Camnići su došli u Vraku iz okoline Bijelog Polja. Žive u selu Omari.

Šoći su daljim poreklom iz okoline Skadra. Krajem 15. veka njihov predak dolazi u Ljubotin. Od njega nastaje bratstvo Šoć (od arbanaške reči Šok, što znači drug). Jedna porodica prelazi u Vraku, zavičaju svojih predaka. Potomstvo živi u Mladom Boriču.[24]

Lukačevići-Kasovići dolaze u selo Kamenicu iz Zete, sela Vranja.

Ćorovići su poreklom iz Zete, sela Balabana. Jedna porodica se naselila u Vraku, ali se 1925. godine vratila u raniji zavičaj.

Vujačići vode poreklo iz istoimenog bratstva iz Crmnice, predela Zapadnog Podgora, sela Ovtočića.[25] Jedan rod se seli u Zetu i u Hote. Iz Hota jedna porodica prelazi u Vraku (selo Raš), ali je napušta 1907. godine zbog “dugovanja krvi” i naseljava se u Zeti.

Vračanski rodovi su imali u svom sastavu od jedne do 20 porodica, ali je više porodica živelo zajedno u tzv. zadužbini kućama sa zajedničkom imovinom i ekonomijom, a kojima su pripadali od dva do tri kolena.[26] Podela zadruge se smatrala tragedijom. Zato su se nastankom nesporazuma u zadruzi angažovali prijatelji, kumovi i komšije da bi izvršili umir.[27]

I. S. Jastrebov u svom putopisu iz 1869-70. godine navodi pravoslavne Srbe koji pripadaju dvema skadarskim crkvama. U njih ubraja i vernike iz sela i zaseoka Vrake: Vezirov (Stari) Borič – 9 kuća. Muhtarov (Mladi) Borič – 20 kuća, Gril – 20 kuća, Omara – 15 kuća, Turajlija – 5 kuća, Begove kuće – 4 kuće, svega 73 kuće. Ne pominje vernike iz sela Kule i Raša, ali je verovatno i njih uključio kroz navedena sela, jep ih ne pridodaje nekoj drugoj crkvi.[28] Navodi i selo Derignjat sa 8 kuća. Odmah zatim Jastrebov navodi pravoslavno-srpske vernike crkve u Vraki, koja je sagrađena 1869. godine u Mladom Boriču i to: Vraka – 60 kuća, selo Kule – 9 kuća i selo Raš – 7 kuća, u kup no 76 kuća. Navodi i selo Kamenicu sa 15 i Koplik sa 4 kuće, tako da vračanskoj crkvi pripada 95 kuća sa 550 duša.[29]

Prvi podatak o 73 kuće u Vraki je verovatan (do 1869), a drugi o 76 kuća je nesumnjiv (od 1869), jep statistički podaci Raško-prizrenske mitropolije iz 1897-98. godine kazuju da je u Vračanskoj parohiji Skadarskog protoprezviterijata bilo 79 srpsko-pravoslavnih kuća, tj. svega tri kuće više u odnosu na 1869-70. godinu, što predstavlja normalan prirast. (Za sela Borič, Gril, Omara i Raš). Po istoj statistici u Skadarskom protoprezviterijatu bilo je ukupno 189 srpsko-pravoslavnih kuća od kojih u Vranjskoj parohiji 72 kuće u kojoj je selo Kamenica, a u seoskoj parohiji u Derignjatu 12 kuća.[30]

S obzirom na snažnu populaciju Vračana i susednih Srba u Kamenici i Derignjatu, koji su bili u srodstvu sa rodovima u Vraki i sa njima usko vezani u dobru i zlu (samo Ulišići, Babići i Lukačevići iz Kamenice nisu imali rođake po krvi u Vraki) može se proceniti da je u njima bilo uoči seobe 1932. godine oko 160 zadružnih kuća sa oko 1.600 duša svrstanih u 57 rodova. Samo u Vraki je bilo 55 roda, odnosno bratstva.

Državne i čifčijske obaveze Vračana

Vračani, kao turski podanici, bez obzira da li su bili slobodni seljaci ili čifčije, bili su obavezni da državi daju deseti deo letine, tzv. desetak kao hrišćani, tzv. paja davali su po 25 groša godišnje za svaku mušku glavu, tzv. nizamiju, jer nisu služili vojsku.

Predeo Vrake bio je čiflik vezirske porodice Bušatlija, koji se vremenom delio između naslednika iz ove porodice po muškoj liniji, ili je prelazio u nasledstvo po ženskoj liniji udajom, pa je zato bilo manjih čiflika u svojini drugih porodica. Begovi su vrlo rado ustupali došljacima opustelu zemlju na obradu u svojstvu čifčija, da bi tim putem stekli deo prihoda sa zemlje. Doseljenici u Vraki, budući Vračani, prihvatili su se čifčijskog odnosa na zemlji koju su mogli obraditi sa svojom porodicom. Begovima su davali 1/3, a od duvana 1/2 godišnjeg prihoda.

Čifčije u Vraki pokazali su se vrlo marljivi. Gajili su žitarice, povrće, voće i duvan, a držali su i po nekoliko stotina grla sitne i krupne stoke. Svoju delatnost su zasnivali uglavnom na principima naturalne privrede, ali su sa svojim proizvodima izlazili na skadarsku pijacu, da bi stekli novac za kupovinu poljoprivrednog alata i za otkup čifčijskog prava, odnosno zemlje koju obrađuju.

Žitelji sela Raša od 1870. godine otkupljuju zemlju, vremenom su je potpuno otkupili i dokupili drugu u ataru sela Mladog i Starog Boriča. Njih slede i otkupljuju se žitelji sela Kule i Mladog Boriča. Čifčije Omare, Grila i Starog Boriča otkupili su se delimično. U Starom Boriču vlasnik čiflika je izložio, 1925. godine, posed prodaji, a preostali čifčije nisu bile u mogućnosti da ga otkupe. Jugoslovenska vlada je preko svoje diplomatije ilegalno otkupila zemlju, tako da su i preostali čifčije postali sopstvenici zemlje koju obrađuju, ali bez tapija, pa je nisu mogli otuđiti.

Krvna osveta

S obzirom da su Vračani poreklom iz stare Crne Gore, Crnogorskih brda i Zete, kod njih su vladale iste običajne norme kao u zavičaju svojih predaka. Naročito je u njihovoj svesti dominirala krvna osveta, koja je nemilosrdno sprovođena, kao nepisano pravilo: zub za zub, oko za oko. Posle osvete ubijenog srodnika prestajala je žalost za njim, kao da je žrtva ponovo oživela.

Krvna osveta između samih Vračana izbijala je zbog uvreda, plahe naravi i gorštačkog ponosa, koja ih je grizla i mučila do revanša u krvi. Činjenica je da su mnogi njihovi preci došli u Vraku baš zbog krvne osvete, pa je ta tradicija nastavljena kao bit vrline. No, kada bi izbijao sukob između samih Vračana posredovali bi ugledniji ljudi iz te sredine, prijatelji, kumovi i komšije da izmire, ili pak da stišaju strasti, zavađenih strana.

Dugotrajne osvete vladale su između Vračana i susednih Malisora, između kojih je postojala suštinska razlika u odabiranju žrtve. Tako je kod Malisora vladalo pravilo da se vrati krv ubistvom uglednijeg Vračanina, bez obzira da li je sa “dužnikom krvi” bio u srodstvu. Ubistvo takvog čoveka smatrali su vrlinom, pa je određeni ubica time bio počastvovan. Vračani su, pak, vršili osvetu ubistvom pravog ubice ili njegovog najbližeg srodnika. Različiti pogledi na osvetu umnožavali su “dužnike krvi”, a samim tim i broj žrtava.

Naročito je došla do izražaja krvna osveta između Vračana i novopridošlih Crnogorskih muhadžira (od 1880. godine) iz Štoja. Početkom 20. veka došlo je čak do dva oružana sukoba između njih. Posredovali su arbanaški barjaktari Hota i Gruda da razvade dve zaraćene strane. Tada su turski nizami (vojnici) iz Skadra uspostavili postaje između njih da bi sprečili dalje krvoproliće.

S kraja 19. i početka 20. veka ubijeno je u osveti oko 40 Vračana, ali nijedan nije ostao neosvećen.[31]

Sa Krajišnicima, pored Skadarskog jezera, Vračani se nisu sukobljavali. Sa njima su održavali dobrosusedske odnose i međusobno se ispomagali.

Plemenska samouprava i duhovni život

U dužem procesu naseljavanja Vrane njen živalj su kod arbanaških susednih plemena i barjaka i kod turskih vlasti zastupali begovi iz porodice Bušatlija, koji su u Vraki imali čiflike. Krajem 60-ih godina Vračani su uz podršku uglednijih Crnogoraca iz Skadra uspeli da od turske vlasti dobiju odobrenje da se konstituišu u pleme (fis) sa svojom unutrašnjom samoupravom. Oni biraju plemenskog starešinu i seoske azaje, tzv. kmetove, koji ih zastupaju kod turske vlasti sve do njenog prestanka 1912. godine.[32]

Prilikom naseljavanja Vračani su zatekli urvine manastira Svetog Jovana Krstitelja u Rašu, crkve Svete Petke u Grilu i crkve Svetih Vračeva pored Skadarskog jezera.

Manastir u Rašu je sazidan u eri gradnje pravoslavnih manastira u doba Nemanjića, a pripadali su mu vernici Vrake i Koplika. Njega u doba turske vladavine prisvaja katolička crkva. Kao opravdanje za ovaj čin uzimala je grobove katoličkih vernika izvan pravoslavnog groblja, sahranjenih na mestu pogibije u osveti od strane brđana. Katolički sveštenici su puštali bradu i dugu kosu, kao i pravoslavni sveštenici, da bi se dodvorili pravoslavnim vernicima, koji su ih kao takve prihvatili. S obzirom da su se pravoslavni vernici tokom 18. veka iselili iz Vrake, a oni iz Koplika u ogromnoj većini islamizirali, manastir je pod zubom vremena propadao. Doseljeni Vračani tokom 19. veka nastavljaju tradiciju prethodnih pravoslavnih vernika iz Vrake, Kamenice i Koplika da se svake godine okupljaju kod Raškog manastira na bogosluženje, a u njegovom predvorju održavani su sabori. Pored manastira Vračani nastavljaju da sahranjuju svoje umrle srodnike.[33]

Vračani su tokom 19. veka pripadali Skadarskoj parohiji Raško-prizrenske mitropolije, koja je obuhvatala sve Srbe na savremenom tlu Arbanije, a pod jurisdikcijom srpske pravoslavne patrijaršije. Godine 1856. osnovan je Ruski konzulat u Skadru, koji je štitio interese pravoslavnog srpskog življa u Skadarskom vilajetu. Pod njegovom zaštitom nalazili su se i Vračani. Ruski konzul u Skadru postavio je kamen temeljac Vračanskoj sabornoj crkvi Svete Bogorodice u selu Mladom Boriču.[34] Crkva je podignuta 1869. godine. Pri njoj se obrazuje Vračanska parohija, kojoj pripadaju vernici Vrake (76 kuća), Kamenice (15 kuća) i Koplika (četiri kuće) sa ukupno 95 kuća.[35] Kasnije je Kamenica priključena susednoj Vranjskoj parohiji, tako da su vračanskoj parohiji pripadali uglavnom vernici Vrake.

Bogosluženje u crkvi Svete Bogorodice je više od tri decenije povremeno vršeno s obzirom da su ga obavljali duhovnici iz Skadra, koji su na nesigurnom putu do Vrake često napadani, čak je jedan duhovnik na putu za Vraku ubijen. Kada je 1904. godine postavljen za sveštenika polupismeni, ali ugledni Vračanin Petar Mrenović iz Mladog Boriča, bogosluženje u crkvi se vrši redovno. Sveštenici Vračanske parohije su, pored bogosluženja u crkvi, obilazili vračanske porodice, osveštavali njihove domove i bunare, kršćavali decu i venčavali bračne parove. Oni su odigrali značajnu ulogu u suzbijanju krvne osvete, održavanju sloge između vračanskih domova i podizanju nacionalne svesti.

Vračanska crkva preuzimala je zemlju Vračana koji su ostajali bez potomstva. Ona je time stekla solidan imetak. Pošto je crkva bila sklona padu, prodato je, 1921. godine, nešto crkvene zemlje, te je stečenim novcem izvršeno renoviranje crkve čime je poboljšana njena unutrašnja duhovna i umetnička vrednost.[36]

Osnovna škola u Vraki

Pored crkve u mladom Boriču podignuta je 1879. godine Parohijalna četvororazredna škola u kojoj je nastava izvođena na srpskom jeziku, druga ove vrste na arbanaškom tlu (posle skadarske). Prvih dvadesetak godina nastava je u njoj povremeno izvođena, jer su učitelji bili sveštenici vračanske crkve, koji su povremeno dolazili iz Skadra. Školu su pohađala samo muška deca. Godine 1893. zabranjena je nastava u školi, jer nije imala odobrenje (ferman) od turske vlasti. Naredne godine u Skadru boravi srpski konzul iz Prištine Branislav Nušić, koji predlaže srpskoj vladi da otvori konzulat u Skadru, da bi se, pored drugog, pozabavio radom srpskih škola u Arbaniji, a samim tim i radom srpske škole u Vraki. Ovaj predlog nije prihvaćen, jep je srpska vlada prepustila Skadar sferi uticaja Crne Gore, koja je baš tada otvorila svoj Konzulat u Skadru sa konzulom Lazarom Mijuškovićem. On je zatražio od svoje vlade da škola u Vraki kojoj je odobren rad stekne status svetovne zagranične škole i da se imenuje i učitelj i sveštenik za crkvu. No, Vračani insistiraju da dobiju samo sveštenika iz Crne Gore, koji bi obavljao i dužnost učitelja sa učiteljskom platom.[37] Takav njihov odnos odložio je uvođenje nastave po programu za škole u Crnoj Gori. Tek 1905. godine u školi se radi po crnogorskom programu. Godine 1909. Vračanska škola je uvršćena u zagraničnu crnogorsku školu. Dekretom crnogorske vlade postavljen je za učitelja Aleksa Bojović iz Berana. Učenici su dobili crnogorske udžbenike. Sa obrazovanjem jugoslovenske države škola u Vraki je uvršćena u jugoslovensku manjinsku školu.[38]

Škola u Mladom Boriču odigrala je značajnu ulogu u očuvanju nacionalnog identiteta Vračana.

Vračani u balkanskom i Prvom svetskom ratu

U balkanskom ratu 1912. godine između Srbije, Crne Gore, Bugarske i Grčke sa jedne i Turske sa druge strane crnogorske jedinice su, 8. oktobra, otpočele operacije prema Skadru, a potom izvršile njegovu višemesečnu opsadu. Vraku su tom prilikom zaposele crnogorske jedinice, bivakovale u njenim selima odakle su odlazile na ratno poprište. Sanitarna služba se nalazila u selu Pulu i Starom Boriču.

Vračani su dočekali crnogorsku vojsku kao oslobodilačku, učestvuju kao njeni vodiči, prenose ratnu opremu, municiju i hranu, neguju ranjenike i bolesnike.[39]

Londonskim ugovorom o miru od 30. maja 1913. godine proklamuje se nezavisna Arbanija, pod protektoratom Austro-Ugarske. Razgraničenjem između Crne Gore i Arbanije Skadar sa okolinom, uključujući i Vraku, pripao je Arbaniji.

U Prvom svetskom ratu, tokom operacija 1915. godine, nazrene su namere austro-ugarskih i nemačkih jedinica da prodru na jug i odseku odstupnicu srpske vojske preko Arbanije na Jadran. Zato su crnogorske jedinice prodrle u junu 1915. godine iz Đakovice i Podgorice u Arbaniju i zauzele Skadar i Lješ radi obezbeđenja zaleđine srpske i crnogorske vojske. Vraka se ponovo našla u sastavu Crne Gore i u njoj se uspostavlja crnogorska civilna uprava.

Pod uticajem austrougarske propagande pobunili su se u jesen 1915. godine malesijski katolički barjaci u Dukađinu, koji su izrovali sve puteve preko Prokletija sa ciljem da spreče odstupnicu srpske i crnogorske vojske na Jadran. Zato je Crnogorska vrhovna komanda u nedostatku rezervnih vojnih snaga angažovala Vračane za ugušenje pobune. Od Vračana je obrazovan Dobrovoljački bataljon od oko sto ljudi, koji je razoružao malisore uz žrtve od četiri poginula i dva ranjena borca i prinudio ih da poprave razrovane puteve. Održavao je red u Malesiji do povlačenja srpske vojske. Zato je odstupnica srpskih jedinica preko Prokletija sprovedena bez većih žrtava. Po izvršenom zadatku bataljon se povukao u Vraku i rasformiran.[40]

Prilikom povlačenja srpskih jedinica za Skadar i Lješ Vračani su ih prihvatili i nahranjivali u svoje domove i sa svojim zapregama prenosili im ratni materijal do Lješa. U neuspelom pokušaju povlačenja zadržao se u Vraki general Radomir Vešović sa pratnjom. Vračani su ga sačuvali od zarobljavanja. Iz Vrake se vratio za Crnu Goru. Austro-ugarske okupacione vlasti su kupile oružje u Vraki, ali su Vračani uspeli da deo naoružanja sakriju i zadrže.[41]

Vrana u vrtlogu političkih gibanja u Arbaniji

Krajem 1920. Društvo naroda je donelo Rezoluciju kojom se uslovljava prijem Arbanije u Društvu priznavanjem nacionalnih prava manjinskim narodima. Arbanija je prihvatila uslove, pa je februara 1921. primljena u Društvo naroda, čime je priznat njen međunarodni status. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca uspostavlja Poslanstvo u Tirani i konzulate u Skadru i Korči i vrši konačno razgraničenje sa Arbanijom. Vraka je pripala Arbaniji.

Godine 1921. Arbaniju potresaju međupartijski sukobi oko prevlasti, koji imaju versku primesu sa stranačkim liderima: muslimana Ahmed-beg Zogua, ortodoksa Fan Nolija i katolika Mark Đona. Pobedila je Narodna stranka Ahmed-beg Zogua, ali su je naredne godine svrgle sa vlasti stranke hrišćanske koalicije. Za predsednika vlade dolazi Fan Noli, koji za nešto više od godinu dana vladavine zabranjuje samostalno delovanje istočno-hrišćanskoj srpskoj i grčkoj crkvi sa namerom da ih uključi u autokefalnu istočno-hrišćansku arbanašku crkvu. Vračani odbijaju da napuste pravoslavno-srpsku i uključe u arbanašku crkvu, pa su zbog toga zatvarani i premlaćivani. Dva Vračanina su podlegla od zadobijenih rana, a jedan je streljan.[42]

Ahmed-beg Zogu je prilikom svrgavanja sa vlasti izbegao u Jugoslaviju, odakle je preko svog zeta Cano-bega Crnoglavića (Krueziju) organizovao pogranične arbanaške odrede, koje je Jugoslovenska vlada snabdela sa oružjem. Ti odredi upadaju u Arbaniju gde savladavaju oružane formacije katoličkih barjaka, svrgavaju Fan Nolijevu vladu i ponovo uspostavljaju Zoguov režim (1924). Zogu se drastično obračunao sa opozicijom. Da bi uneo strah u kostima svim namernicima otpora, na javnim mestima je vešao i svoje potencijalne protivnike. Sukobio se potom i sa svojim zetom Cano-begom, kojem je pre toga podario ministarski položaj, zatim ga zamenio i postavio za ambasadora u Čehoslovačkoj, gde ga je rukom plaćene ubice likvidirao. Napušta prijateljstvo sa jugoslovenskom vladom i sklapa, 1926. godine, Tiranski sporazum sa Italijom, stavljajući se pod njenu zaštitu. Pošto je učvrstio svoj lični režim, proglasio se 1928. godine za kralja Arbanije.

Prvih godina Ahmed-begove vladavine Vračani su predahnuli od nacionalnog i verskog pritiska. Odali su se svom mirnom seoskom životu kao podanici arbanaške države. Ekonomski su se oporavljali. Slobodno su ispoljavali svoja nacionalna i verska osećanja i obrede u crkvi i van nje. Deca su pohađala školu i slušala nastavu na svom maternjem, srpskom, jeziku. No, uskoro je nastao preokret u početnu pritajen, pa javan i na kraju vrlo agresivan.

Uzroci seoba Vračana

Ahmed-beg Zogu nije se razlikovao od drugih arbanaških stranačkih političara i državnika da se u arbanašku autokefalnu istočno-hrišćansku crkvu uključe pripadnici iste religije, autokefalne srpske i grčke crkve, a u nameri da se izvrši potpuna asimilacija nearbanaškog življa u Arbaniji. No, on nije sprovodio takvu politiku dok se nije obračunao sa svojim političkim protivnicima i učvrstio ličnu vlast.

Godine 1928. Zogu je ocenio da je njegov položaj kao vladara “zemlje Orlova” stabilan, preuzima mere odrođavanja nearbanaškog u arbanaški živalj, koje su svom silinom pogodile Vračane. Vračanima je ultimativno naloženo da slušaju bogosluženje i vrše verske obrede za vreme duhovnih praznika, kršćenja dece, venčanja i sahrana na arbanaškom jeziku i da prihvate novi (gregorijanski) umesto starog (julijanskog) kalendara, kojeg je arbanaška ortodoksna crkva prihvatila. U Osnovnoj školi u Vraki uvedena je nastava na arbanaškom jeziku sa svega dva časa nedeljno u poznavanju srpskog jezika. Vračanski sveštenik Veliša Popović, rodom iz sela Kamenice, interniran je za Valonu, a umesto njega postavljen je ortodoks Arbanas.

Vračani su na pomenute mere arbanaških vlasti odgovorili prestankom odlaska u crkvu, duhovne praznike slave bez prisustva popa. Prestali su s krštavanjem i venčavanjem pred ortodoksnim popom i ne angažuju ga na sahranama. Ne odriču se ni starog kalendara. Prestali su da šalju decu u školu. Vlast odgovara merom interniranja desetak uglednih Vračana seoskih prvaka. Internaciju izdržavaju u Đinokastru, gde su zadržani duže od šest meseci. Pušteni su iz internacije na intervenciju jugoslovenske diplomatije. Vraćen je u Vraku i pop Veliša Popović da nastavi duhovničku službu. U osnovnoj školi je obnovljena nastava na srpskom jeziku.

Godine 1931. arbanaške vlasti obnavljaju čitav raniji postupak, ali u drastičnijoj formi: dovođenje popa ortodoksa i internacija srpsko-pravoslavnog popa i uglednih Vračana, postavljanje u školi dva arbanaška učitelja i progon dotadašnjih učitelja, bračnog para Lazara i Vidosave Brajović. Vračani ni ovom prilikom ne idu na bogosluženje, ne vrše nikakve verske obrede, ne šalju decu u školu. Arbanaške vlasti preduzimaju dodatne represivne mere: roditelje novčano kažnjavaju, privodi u žandarmeriju i batina, žandarmerija prisilno odvodi decu u školu, zabranjuje upotrebu srpskog jezika na javnim mestima, i nošenje crnogorskih kapa, a umesto njih nalaže da se nose čalme.

Ponovo je intervenisala jugoslovenska diplomatija, te su posle šest meseci pušteni na slobodu internirani Vračani i pop Veliša Popović. No, time sukob nije razrešen, jep arbanaške vlasti nisu odustajale od mera nacionalnog odrođavanja, niti su Vračani prestali da bojkotuju arbanaško bogosluženje i nastavu u školi.

Vračani su nastojali da preko Jugoslovenskog konzulata u Skadru dobiju od Jugoslovenske vlade odobrenje za iseljenje u Jugoslaviju. Međutim, vlada je bila protiv iseljavanja, ali je nastojala da preko svoje diplomatije olakša položaj Vračana. Generalni jugoslovenski konzulat u Skadru je bio najviše angažovan da po uputu vlade otkloni presiju arbanaških vlasti nad Vračanima, ali je i uočavao uzaludnost tih nastojanja. O tome tadašnji vicekonzul u Skadru ovih dana daje svoje mišljenje:

“Ideju o iseljenju Vračana naša vlada je energično odbijala i pored gledišta Generalnog konzulata da ne možemo da negiramo opravdane zahteve Vračana. Najzad vlada je usvojila gledište Generalnog konzulata (moj) i dala pristanak na iseljenje.”[43]

Ipak, čini se da je Jugoslovenska vlada odlučila da odobri iseljenje 1933. godine, kada je delegacija Vračana primljena kod predsednika vlade Bogoljuba Jeftića, koji im je obećao naseljenje u Metohiji. Delegaciju su sačinjavali: Tošo Martinović, Spaso Rešetar (obojica se vraćaju u Vraku i pokreću akciju za iseljenje), Jovan Bašanović i Stevan Đurčević (ostaju u Jugoslaviji, očekujući dodelu zemlje i dolazak svojih porodica).[44]

Seoba Vračana

Po saznanju o odobrenju iseljenja Vračani prodaju imovinu u njihovoj svojini. Zemlju i kuće prodaju skadarskim begovima sa polovinom tržišne vrednosti, a stoku na skadarskoj pijaci po tržišnim cenama. Međutim, arbanaška administracija izmislila je brojna dugovanja Vračana unazad od desetak godina i nametala njihovu isplatu kao uslov za izdavanje iseljeničkog pasoša. No, imućnijim vračanskim porodicama ostalo je novca da u mestu iseljenja mogu kupiti pomalo zemlje, a bilo je i takvih koji su tim sredstvima mogli graditi kuće.

Neki punopravni vlasnici prodate imovine prelazili su iz Vrake u Jugoslaviju ilegalno i besputno sa stečenim novcem, ostavljajući svoje porodice od kojih nije zahtevano izmirenje potraživanja kao uslov za iseljenje. No, sve porodice bile su dužne da izmire takse za izdavanje iseljeničkog pasoša.

Svi Vračani iz sela Raša, Kula i Mladog Boriča i delimično iz Grila, Omare i Starog Boriča, a koji su imali sopstvenu imovinu za prodaju, podneli su zahteve za iseljenje. Vračani iz Grila, osim Pelčića, i Omare nalazila se u čifčijskom odnosu, a iz Starog Boriča nisu imali tapije na otkupljenu zemlju iz 1925. godine, pa je nisu imali pravo prodavati u svojstvu vlasnika. Bez novčane podloge nisu smeli da podnose zahteve za iseljenje.[45]

Seobom je zahvaćeno dve trećine vračanskih domova (nešto preko sto zadružnih kuća). U jesen 1933. godine otpočelo je raseljavanje. Najmasovnije napuštanje Vrake je u 1934. godini i nastavljeno sa osetnim padom tokom naredne dve godine. Iseljene porodice prebacuju se iz Skadra za Podgoricu u kojoj se neke grupe zadržavaju i do šest meseci, ljubazno prihvaćene od naroda. Smeštene su u privatnim domaćinstvima besplatno ili uz minimalnu naknadu. Troškovi ishrane padali su na teret državne kase.

Iz Podgorice iseljene porodice se pojedinačno prebacuju za Peć, gde ih prihvata Okružno povereništvo za agrarnu reformu i kolonizaciju i izdaje im rešenja o naseljavanju.

Vračani su izjavljivali želju da budu naseljeni zajedno u jednom predelu Metohije. Zato su im agrarne vlasti dodeljivale zemlju i upućivali ih u Podrimlje (oko Orahovca) pored reke Belog Drima i njegove pritoke Miruše. Njihove naseobine su obrazovane u selima: Ratkovac, Dobri Dol, Čiflak, Mrasor, Danjane, Kramovik, Ponorac (Garačevo), Saroš, Vranjak, Bobovac, Buble, Radosti, Zrze, Gedža, Domanek, Vlaški Drenovac, Ljubižda, Turjak, Mališevo, Bubovac i Lozica. Radi se o rasturenim selima, bez puteva i škola u kojim su nerado prihvatali zemlju drugi naseljenici.

Manje naseobine Vračana obrazovane su van Podrimlja: u Drenovcu kod Dečana, Vitomirici, Zlopeku, Belom Polju i Ljubeniću kod Peći, i Banjici kod Istoka. Po jedna vračanska porodica naselila se u Rogovu kod Prizrena i Kosovu Polju kod Prištine.

U Podrimlju su Vračani dobili zemlju pod šikarama i ispašama, koja je proglašena državnom i opštinskom zemljom, a ranije su polagali pravo na nju pećki, đakovički i prizrenski begovi. U ovom, ograničenom, fondu zemlje za naseljavanje nalazilo se i ziratne zemlje za gajenje poljoprivrednih kultura, najviše pored reke Drima i Miruše, plavljena u doba kiša i topljenja snega, pa je korišćena za livade. Ziratna zemlja dodeljivana je i za lokaciju vračanskih naseobina. U ovom fondu nalazila se utrina koja je pripadala manastiru Visokih Dečana, a nalazila se između sela Bubla, Turjaka i Ponorca, kao i napuštena bezvlasničko-kačačka zemlja od oko 18 hektara u ataru sela Kramovika i Čiflaka, koja je dodeljena naseljenim Vračanima.

Vračanske porodice van Podrimlja najviše su se naseljavale na kupljenu zemlju (Zlopek, Belo Polje, Ljubenić, Drenovac i Vitomirica), manje na zemlju koju su dobili od agrara (Rogovo, Drenovac, Vitomirica i Banjica), delimično radnu (Drenovac) i bevlasničko-kačačku (Banjica). Porodica u Kosovom Polju dobila je zemlju u miraz, putem ženidbe.

Po Zakonu o naseljavanju južnih krajeva Vračani su svrstani kao agrarni subjekti u grupu optanata, naseljenika jugoslovenskih naroda koji se doseljavaju iz susednih država. Uživali su sva prava kao kolonista. Dobijali su po pet hektara zemlje na glavu porodice i jedan do tri hektara na druge članove porodice. Takav status imali su svi Vračani u Podrimlju. Vračani van Podrimlja, koji kupuju zemlju dobijali su zemlju od agrarnih vlasti u dopunu do visine kolonističkog sledovanja, pa su imali i status autokolonista. Agrarni subjekti sa statusom dobrovoljaca, koji su u prvom svetskom ratu dobrovoljno stupali u sastav srpske ili crnogorske vojske, dobijali su po pet hektara radne zemlje, a dodatak po kolonističkom osnovu. Ova kategorija subjekata bila je zastupljena samo u Banjici kod Istoka.[46]

Vračani u svojstvu agrarnih subjekata, tj. onih koji su dobili zemlju od agrara, dobijali su državne kuće od slabog materijala, lepljene spolja blatom i premazivane krečom. Doseljenici iz 1936. godine dobijali su umesto kuće novčanu pomoć za njeno podizanje. Sve su porodice dobijale po par volova, plug i troškove ishrane do prve žetve i za svaki iskrčeni hektar zemlje po hiljadu dinara pomoći.[47]

Sveobuhvatnost seobe po rodovima

Seobom su zahvaćene 104 zadružne porodice. One su se prilikom dodele zemlje u mestu naseljavanja delile na više agrarnih subjekata, odnosno na više porodičnih glava, a u cilju sticanja prava na veću površinu zemlje. Takva dodela zemlje bila je pravno zasnovana, jep su sve porodice kao agrarni subjekti postojale. I zadružne porodice koje su kupile zemlju dele se tako da jednim delom ostaju na kupljenoj, a drugim delom odlaze na od agrara dobijenu zemlju. Zato se prilikom naseljavanja vračanskih zadruga pojavljuje kao agrarni i drugi subjekti 205 porodica koje su se naselile u Metohiju i jedna na Kosovo.

Raseljavanje Vrake počelo je 1933. godine, ali se 11 porodica raselilo ranije uglavnom zbog krvi i naselile se u Crnu Goru i Srbiju, da bi se u eri opšte seobe priključile doseljenim Vračanima i naselile u Metohiju i na Kosovo. Deset porodica doselilo se 1933. godine, 146 porodica 1934. godine, 30 porodica 1935. i osam 1936. godine.[48]

Dva vračanska roda, Vujačići i Đorovići, napustili su Vraku pre seobe, tako da je ostalo 57 rodova od kojih je 31 rod, uključujući i one iz Kamenice i Derignjata, u celini zahvaćen seobom i to: Pelevići, Rešetari, Senići, Đurčevići, Krkotići, Pešovići, Mrenovići, Popovići (ostaje ih u Kamenici), Lambulići, Kavarići, Pejovići, Kračkovići, Banjovići, Žarići, Majići, Nikići, Pešukići, Raičevići, Uskokovići, Šunjevići, Markovići-Bjelanovići, Markovići, Andrijevići, Gašovići, Gorovići, Dragovići, Kontići, Milogorići, Radičkovići, Radovići i Ulišići iz Kamenice. Njima se u Zeti priključuje ranije odseljen rod Vujačića.

Pelevići se u martu 1934. sele iz Vrake za Peć, gde se razvrstavaju u 20 porodica. Četiri porodice su kupile zemlju u selu Zlopeku i jedna u Belom Polju kod Peći. Petnaest porodica se naselilo u Podrimlje u selima: Buble, Turjak (po pet porodica), Saroš (četiri porodice) i Ponorac (jedna porodica) na zemlju dobijenu od agrara. Pelevići u Turjaku dobili su i 34 hektara šume u selu Kijevu.

Rešetari sa doseljenjem u Peć broje osam porodica. Šest porodica se doselilo 1934, a po jedna 1935. i 1936. godine. Sedam porodica je dobilo zemlju u selu Radosti, a naseljava se šest, jep je jedna porodica ostala u Peći. Osma porodica se naselila u selo Kramovik, na kačačkoj zemlji i kući.

Senići se naseljavaju u Podrimlje, 1934. godine, i to pet porodica u selo Danjane i tri u selo Domanek.

Đurčevići se prilikom naseljavanja razvrstavaju u osam porodica iz tri zadruge. Jedna zadruga sa tri porodice naseljava se, 1933. godine, na kupljeno imanje u selu Klinčini kod Peći. Naredne godine prelazi na od agrara dobijenu zemlju u Drenovcu kod Dečana, gde pored kestenjaste šume dobija radnu zemlju. Kuću i zemlju u Klinčini prodaje, a delimično vrši zamenu za zemlju i kuću u Drenovcu. Druga zadruga sa dve porodice naseljava se, 1934. godine, u Podrimlje, selo Mrasor. Treća zadruga sa tri porodice naseljava se, 1935. godine, u Podrimlje, u selu Bubovcu.

Krkotići napuštaju Vraku 1934. godine. Razvrstani u devet agrarnih subjekata (porodica) naseljavaju se u Podrimlje i to četiri porodice u selu Dobrom Dolu, tri porodice u selu Čiflaku i tri porodice u selu Sarošu.

Pešovići su činili širu porodičnu zadrugu u trećem kolenu. Četiri srodnika svete pre seobe brata i beže za Jugoslaviju, od njih se dva naseljavaju u selo Adrane kod Kraljeva, a druga dva u Banjicu kod Istoka. Pošto svi dobijaju zemlju od agrara u Banjici, a nešto su zemlje kupili od naseljenika, koja je pre toga bila kačačka, braća iz Adrana prelaze u Banjicu. Godine 1933. doseljavaju se iz Vrake u Banjicu i preostala dva brata, gde dobijaju zemlju po kolonističkom i dobrovoljačkom osnovu – šumu i radnu kačačku zemlju. Tako je u Banjici nastala naseobina Pešovića od šest porodica.[49]

Mrenovići pri naseljavanju čine pet porodica. Jedna se naselila, 1934. godine, u Podrimlje, u selu Ponorcu, a četiri, 1935. godine, u Vizomiricu kod Peći na od agrara dobijenoj i kupljenoj zemlji.[50]

Popovići, pet porodica, se naseljavaju, 1934. godine, u Podrimlje, u selu Radosti.

Lambulići, četiri porodice, se naseljavaju, 1935. godine, u Podrimlje, selo Vranjak.

Kavarići, tri porodice, naseljavaju se, 1934. godine, u Podrimlje, selo Gedža.

Pejovići, tri porodice, naseljavaju se u Podrimlje, selo Buble.

Kračkovići, tri porodice, se naseljavaju, 1934. godine, u Podrimlje, selu Dobrom Dolu.

Banjovići čine dve porodice i obe se naseljavaju u Podrimlje, jedna 1932. godine u selo Zrze, a druga, 1934. godine, u selo Turjak.

Žarići, dve porodice, se naseljavaju u Podrimlje, selo Saroš.

Majići, dve porodice, naseljavaju se 1934. godine u Podrimlje, selo Bubovac.

Nikići, dve porodice, se naseljavaju u Podrimlje, jedna porodica, 1934. godine, u selo Mrasor, a druga, 1936. godine u selo Saroš.

Pešukići, dve porodice, naseljavaju se, 1934. godine, u Podrimlje, selo Ponorac.

Uskokovići, dve porodice, naseljavaju se u Podrimlje, selo Saroš.

Šunjevići, dve porodice, naseljavaju se u Podrimlje, 1934. godine, u selu Bubovcu.

Markovići-Bjelanovići, dve porodice, naseljavaju se, 1934, godine, u Podrimlje, jedna u selo Čiflak, a druga u selo Dobri Dol.

Markovići, jedna porodica, naseljavaju se, 1935. godine u Podrimlje u selu Ljubiždi.

Andrijevići, jedna porodica, naseljavaju se, 1934. godine, u Podrimlje, selo Dobri Dol.

Vujačići, jedna porodica, naseljavaju se, 1932. godine, u Podrimlje, selo Zrze.

Gašovići, jedna porodica, se naseljavaju, 1934. godine, u Podrimlje, selo Mališevo.

Gorovići, jedna porodica, naseljavaju se u Podrimlje, selo Dobri Dol.

Dragovići, jedna porodica, naseljavaju se u Podrimlje, selo Lozica.

Kontići, jedna porodica, naseljavaju se, 1934. godine, u Podrimlje, selo Bubovac.

Milogorići, jedna porodica, naseljavaju se, 1934. godine, u Podrimlje, selo Mališevo.

Radičkovići, jedna porodica, naseljavaju se, 1935. godine, u selo Mališevo.

Radovići, jedna porodica, naseljavaju se, 1932. godine, u selo Zrze u Podrimlju.

Ulišići, jedna porodica iz Kamenice, naseljavaju se 1934. godine u selo Buble u Podrimlju.

Iz Vrake su delimično zahvaćeni seobom 16 rodova i to:

Matanovići, Krstovići, Martinovići, Brajovići, Mikulići, Bašanovići, Roganovići, Ajkovići, Ceklići, Đinovići, Vučići, Zlatičani, Rackovići, Đuretići, Vukčevići i Radinovići.

Matanovići, 18 porodica, se naseljavaju 1934-35. godine, u Podrimlje i to: šest porodica u selu Bobovcu, po pet porodica u Ponorcu i Bublu i dve porodice u Kramoviku. Dve porodične zadruge ostaju u Vraki.

Martinovići se u martu 1934. godine sele iz Vrake za Peć gde su se raslojili u 12 porodica. Jedna porodica kupuje zemlju u selu Belom Polju kod Peći, gde se stalno nastanjuje. Dve porodice kupuju zemlju u selu Ljubeniću kod Peći, na kojoj podižu kuću i u nju povremeno borave. Stalno se nastanjuju, zajedno sa još šest porodica Martinovića u Podrimlju, selu Ljubiždi, gde dobijaju zemlju od agrara. Tri porodice se naseljavaju u selu Gedži. Dve zadružne porodice Martinovića ostale su u Vraki.

Bašanovići se sele iz Vrake 1934. godine kao dve porodične zadruge, koje se pri naseljavanju raslojavaju u deset porodica. Jedna zadruga raslojena u pet porodica u svojstvu agrarnih subjekata naselila se u Drenovcu kod Dečana na radnoj zemlji i šumi. Druga zadruga od pet porodica naselila se u Podrimlje u selu Čiflaku na nekultivisanoj državnoj zemlji. Jedna zadružna porodica ostala je u Vraki.

Roganovići se doseljavaju u Peć 1934. godine, gde se raslojavaju u deset porodica, agrarnih subjekata. Devet porodica se naselilo u Podrimlje u selima: Ratkovcu (sedam porodica), Vlaškom Drenovcu i Gedži (po jedna porodica). Jedna se porodica naselila u selo Rogovo kod Prizrena. U Vraki je ostala jedna porodična zadruga.

Mikulići se sele iz Vrake u tri grupe, 1934, 1935. i 1936. godine. Razvrstani u devet porodica, agrarnih subjekata svi se naseljavaju u Podrimlje u selu Ponorcu (Garačevu) – četiri porodice, Domaneku – tri porodice, Bobovcu i Bubovcu – po jedna porodica. Jedna zadružna porodica ostala je u Vraki, a četiri u Kamenici.

Brajovići se iseljavaju iz Vrake 1932. i 1935. godine. Naseljavaju se u svojstvu sedam porodica u Podrimlje i to jedna porodica u selu Zrzu (doseljena 1932) i šest porodica u selu Ponorcu (doseljene 1935). Šest zadružnih kuća ostalo je u Vraki.

Krstovići se sele iz Vrake 1934. godine. U svojstvu šest porodica, agrarnih subjekata, naseljavaju se u Podrimlje, selu Bubovcu. U Vraki je ostalo devet zadružnih porodica, uključujući i doseljene Krstoviće iz Derignjata.

Đinovići se raseljavaju 1935. godine. Naseljavaju se u svojstvu pet porodica, agrarnih subjekata, u Podrimlje, selu Bobovcu. U Vraki ostaju tri zadružne porodice.

Ajkovići se iseljavaju iz Vrake 1934. i 1936. godine i naseljavaju se u svojstvu četiri agrarna subjekta, u Podrimlje i to dve porodice u selu Vranjaku i po jedna u Danjanu i Gedži. Pet porodičnih zadruga ostalo je u Vraki, uključujući i doseljene porodice iz Derignjata.

Zlatičani napuštaju Vraku 1934. godine. Tri doseljene porodice naseljavaju se u Podrimlje, selo Domanek. U Vraki ostaju tri zadružne porodice.

Ceklići su obuhvaćeni selidbom sa svega dve porodice. Pre seobe, 1925. godine, jedna se porodica preselila iz Vrake u Kosovo Polje, gde se prizetila uz kolonističku porodicu Vujoševića. Druga porodica napušta Vraku u opštoj seobi i naselila se u Podrimlje, selo Čiflak. Šest porodičnih zadruga ostaju u Vraki.

Vučići, jedna zadruga sa dve porodice, napuštaju Vraku 1934. godine i naseljavaju se u Podrimlje, selo Buble. Četiri zadružne porodice ostaju u Vraki.

Rackovići napuštaju Vraku 1934. godine. U svojstvu dva agrarna subjekta naseljavaju se u Podrimlje, selo Dobri Dol. Jedna porodična zadruga ostaje u Vraki.

Đuretići, dve porodice, se naseljavaju u Podrimlje, jedna u selo Bubovac (1934), i druga u selo Vranjak (1936). Jedna porodična zadruga ostaje u Vraki.

Vukčevići su zahvaćeni seobom samo sa jednom porodicom, koja se 1936. godine naseljava u Podrimlje, selo Ratkovac. Jedna porodica ostaje u Vraki.

Radinovići, jedna porodica se naseljava u Podrimlje, 1934. godine, u selu Dobrom Dolu. Jedna porodična zadruga ostaje u Vraki.

Iz 16 delimično iseljenih vračanskih rodova iselilo se u Podrimlje i na Kosovo 94 porodice, a u Vraki je ostalo 47 zadružnih porodica.[51] U Vraki u celini ostaje osam rodova sa 12 zadružnih porodica i to po dve porodice Pelčića, Stajkića, Šabanovića i Stankovića i po jedna porodica Sekulića, Camnića, Šoća i Radusinovića.

Ukupno je u Vraki ostalo 59 zadružnih porodica iz 24 roda. U Namenici je ostalo deset porodica Popovića, četiri porodice Mikulića, dve porodice Babića i po jedna porodica Radusinovića i Lukačevića. Zajedno u Vrani i Kamenici ostalo je 77 zadružnih porodica.

Krastovići i Ajkovići iz Derignjata su potpuno raseljeni za Vranu i Podrimlje, tako da u ovom selu nije ostalo srpskog življa.

Život Vračana u Metohiji (do 1941. godine)

Vračani u Metohiji su osobito vezani za svoje naseljeničke oaze, ali oni održavaju međusobne kontakte kao nekadašnje komšije i saplemenici. Pritiču jedan drugom u pomoć u teškim trenucima. Skoro svi su na okupu na sahranama svojih saplemenika. Posećuju se i ističu gostoljubljem. Kontaktiraju i sarađuju sa naseljenicima koji su došli iz raznih krajeva Jugoslavije. Sa meštanima Arbanasima održavaju korektne odnose, između njih se uspostavljaju kumstva i pobratimstva, ali je s vremena na vreme dolazilo do međusobnih porodičnih sukoba, zbog ličnih nesporazuma, koji nisu dobijali šire, pre svega nacionalne, razmere.

Porodice koje su stekle novac u Vraki prodajom imanja, kuća i stoke i za njega delimično ili u celini kupile radnu zemlju u mestu naseljenja, koje su dobile od agrara pored nekultivisane i radnu zemlju, kao i porodice sa brojnijom radnom snagom stiču u samom početku solidnu osnovu u proizvodnji ratarskih kultura, kao i za zavidan stočni fond. Iz sačuvane evidencije katastarskog popisa živog i mrtvog inventara naseljeničkih domaćinstava iz 1936. i 1939. godine prepoznaju se takva, istina retka, vračanska domaćinstva, koja su imala i do 50 ovaca, više grla govedi za mužu i zapregu, svinja, ređe koza i konja. Od mrtvog inventara zabeležena su zaprežna kola (gvozdena i drvena), plug i drugi sitniji poljoprivredni alat, a u jednom domaćinstvu zabeležena je i sejalica.[52]

Sva vračanska domaćinstva koja su stekla neobradivu zemlju pod šikarama, pašnjacima i utrinama, a takvih je bilo najviše, morala su snagom svojih mišica krčiti šumu, kopati pašnjake i utrine. Takva domaćinstva, a naročito ona sa nedovoljnom aktivnom radnom snagom, sporo su napredovala, pa su duže ostajala u bedi i nemaštini. I poboljšanje boniteta iskrčenog zemljišta kod tih domaćinstava vrlo sporo je sprovođeno zbog nedostatka stajskog đubriva s obzirom da su u takvim uslovima života bili prinuđeni da prodaju volove koje su dobili od agrarnih vlasti, a držali su samo po dve-tri ovce i eventualno svinju.

Ipak, na svim imanjima Vračana nastaju, pre ili kasnije, na nekadašnjim šikarama, ispašama i utrinama njive sa kukuruznim, pšeničnim, ražanim i ovsenim kulturama. Kao solidni baštovani Vračani gaje paradajz, paprike, krompir, luk i bostan. Mladi zasadi voćnjaka davali su prve plodove šljiva, jabuka, krušaka i dunja. Do aprilskog rata 1941. uspeli su svojim mukotrpnim radom da formiraju svoja gazdinstva i steknu minimalne uslove za uhodan skroman život

U Podrimlju, selima Beloj Crkvi, Zrzu i Drenovcu, radile su osnovne škole u vreme doseljavanja Vračana u kojim Vračani upisuju decu. U selu Sarošu i Ratkovcu otvaraju osnovne škole isključivo za vračanske naseljenike učitelji rodom iz Vrake Blagoje Marković i Radivoje Roganović, koji su se školovali u Bitolju i Skoplju (1925-1933. godine).

Progon Vračana iz njihovih naseobina

U aprilskom ratu 1941. Vračani, vojni obveznici, su na frontu. U odbrani zemlje poginula su tri Vračanina, a oko 30 ih je palo u zarobljeništvo.[53] Jedan je poginuo od nemačkog bombardovanja Bitolja.

Italija koristi Arbaniju kao odskočnu dasku za osvajanje jugoslovenske teritorije, naročito prema Metohiji. Ona okuplja kosovsko-metohijsku emigraciju u Arbaniji. Uoči rata organizuje u Arbaniji oružane družine od kačaka, arbanaških odmetnika, koji su iz Jugoslavije prebegli u Arbaniju, naoružava ih i daje platu i trebovanje. Ove kačačke družine, izvrsno naoružane, upadaju u aprilskom ratu u Metohiju. Sa njima upadaju i veliko-albanski nacionalisti, agitatori za stvaranje tzv. Velike Arbanije na račun jugoslovenske teritorije. Priključuju im se domaći arbanaški nacionalisti pod vođstvom jugoslovenskog senatora Sefedin-bega Mahmudbegovića, poslanika iz Orahovca Mustafe Durutovića i Gani-bega (brat Cano-bega) Crnoglavića iz Đakovice. Svi se oni angažuju da se u proširenoj državi obezbedi “čista” arbanaška etnička sredina, pa u tom duhu sprovode akciju proterivanja naseljenika iz Metohije. U progonu naseljenika uključuju se, pored kačačkih družina, nacionalizmom doktrinirani Arbanasi iz Metohije, kao i oni koji su kroz ovu akciju sagledavali lične interese da putem pljačke steknu imovinsku korist. Naoružavaju se iz skladišta jugoslovenske vojske, koja se nalazila u rasulu.

Napad na vračanske naseobine u Podrimlju počeo je 17. aprila 1941. godine. Vračani su bili bez ikakve zaštite, jep su lica sposobna za borbu bila na frontu, a žandarmerija se nalazila u rasulu. Paljene su im kuće i pljačkana imovina. Pred vatrenom zavesom povlače se ka Đakovici u kojoj se zadržava manji broj izbeglica. Masa vračanskih izbeglica produžava za Peć. U opštoj hajci za progonjenim i u njihovoj samoodbrani poginula su dva Vračanina.[54] U tom opštem metežu istakli su se neki Arbanasi, nadahnuti humanim osećanjima, koji sklanjaju vračanske porodice u svoje domove i obezbeđuju im pratnju od Podrimlja do Peći. Talas progona prekosi se iz Podrimlja na Vračane u Drenovcu i Zlopeku, a nešto kasnije u Vitomirici i Banjici u kojoj su ubijena dva lica.[55] Samo su se dve vračanske porodice iz Belog Polja kod Peći održale na svojim imanjima, jer su tu okupacione vlasti uspostavile prividni red i mir. Svi ostali Vračani su prognani, kuće su im popaljene, a imovina uglavnom opljačkana.

Grad Peć je aprilskih i majskih dana 1941. bio centar zbijanja vračanskih i drugih izbeglica iz skoro čitave Metohije. Smeštaju se po gradskim kućama, šupama, dvorištima i pod krošnjama voćaka, izloženi kiši i studeni.

Italijanske okupacione vlasti su u junu 1941. godine odobrile Vračanima da se povrate u Podrimlje, radi preuzimanja stoke koja je ostala na čuvanje kod njihovih komšija Arbanasa. Tu meru kratkog daha koriste neki Vračani, vraćaju se i preuzimaju neotuđenu i neskrivenu stoku. U povratku za Peć ubijena su dva Vračanina.[56] Povraćenu stoku Vračani prodaju na pećkoj pijaci po znatno nižim cenama od njihove vrednosti, ali im dobijeni novac omogućava da za kraće vreme obezbede hranu za izdržavanje porodica.

Iz Peći i Đakovice Vračani se sele za Srbiju i Crnu Goru, ali se taj proces zaustavlja izbijanjem ustanka u julu 1941, a nastavlja se povratkom u Vraku i njenu okolinu. Ipak, ogromna većina Vračana zadržava se pod okupacijom u Peći, manje i Đakovici.

Izbegli Vračani u Peći i Đakovici

Izbegli Vračani, prisilno proletarizovani, bili su prinuđeni radi svog održanja da se prihvataju sezonskih i povremenih poslova. Radno-aktivni članovi porodica, uglavnom muškarci, rade u rudnicima, i izgradnji puteva u Ćaf Pruši, Kepeniku, Kalimanu, Kuksu i Cypojy, odvajajući se od svojih porodica. U okolini Peći i Đakovice u vreme poljoprivrednih radova nadniče, naročito žene, kod seoskih gazda. Njihovi životi su bili u stalnoj opasnosti, naročito u Peći gde su ubijena dva Vračanina.[57]

Ogromna većina Vračana u Peći i Đakovici pripadala je narodnooslobodilačkom pokretu. Zato su često hapšeni i zadržavani u zatvorima, a desetak njih je odvedeno u logor u Italiji, a pet-šest od njih ostavilo je tamo živote. Naročitu psihozu nesigurnosti i straha uneo je tzv. Kosovski puk, koji je obrazovan u Kosovskoj Mitrovici (na srpskom upravnom području) i prelazi početkom decembra 1943. na arbanaško upravno područje kao kaznena ekspedicija za likvidaciju narodnooslobodilačkog pokreta, a iskorišćen je za likvidaciju srpskog i crnogorskog življa. U Rakošu je streljao preko 30 Srba, u izbegličkom logoru u Đurakovcu uljem otrovao 34 izbeglice i u Peći pobio oko 50 ljudi. Po gradu Peći vršio je pretrese srpskih i crnogorskih kuća, premlaćivao ljude, hapsio ih i u zatvoru izlagao jezivim mukama. Ovim represivnim merama izloženi su bili i Vračani. Ova arbanaška kaznena ekspedicija nastavlja svoju zločinačku misiju u Đakovici, Prizrenu, Skadru, Uroševcu i Prištini.[58]

U Peći su obešeni u januaru 1944. četiri Vračanina kao zarobljeni partizani. Isto toliko je poginulo, u leto 1944 za vreme bombardovanja Peći, a bilo ih je više ranjenih, među kojim je bilo dosta dece. Iste godine poginuo je kao partizan u Malesiji jedan Vračanin, a ubijeno je šest Vračana u svojstvu pripadnika četničkog pokreta.[59]

Izbegli Vračani na srpsko upravno područje

Na srpsko upravno područje pod nemačkom okupacionom upravom uspelo je da izbegne oko 15 vračanskih porodica. Zadržavaju se u Kosovskoj Mitrovici i u okolini Kraljeva, Kragujevca i Kruševca. Njih nije mučila glad, jep su radno-aktivni članovi porodica nadničili kod seoskih gazda i na taj način obezbeđivali najosnovnija sredstva za život. Međutim, 15 lica je stradalo u masovnim streljanjima u Kraljevu (17. oktobra 1941) i Kragujevcu (21. oktobra 1941), kao učesnici narodnooslobodilačkog pokreta, u jedinicama narodnooslobodilačke vojske i od bombardovanja u Kraljevu.[60]

Izbegli Vračani u Crnoj Gori

Oko 50 vračanskih porodica odlazi u maju, junu i julu 1941. iz Peći za Podgoricu. Smeštaju se u nehigijenskim prostorijama. Od zaraze i gladi pomrlo je mnogo njihove dece. Kasnije su prebačene u Izbeglički logor preko Morače, u barakama koje su bile opasane bodljikavim žicama i stražom. U logoru su Vračani dobijali sledovanje za ishranu u kukuruzu, brašnu i pirinču. U Podgorici su dva Vračanina ubijena kao pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta.[61]

Bilo je vračanskih izbeglica u Crnoj Gori koji su smešteni u Izbeglički logor u Baru.

Izbegli Vračani u Vraki i okolini

Neutvrđen broj vračanskih porodica uspeo je da izbegne logore u Crnoj Gori i da se povrati u Vraku i njenu okolinu. Njih prihvataju skadarski begovi da im obrađuju zemlju u svojstvu čifčija. Smeštaju se kod svojih rođaka, komšija i prijatelja.

U maju 1941. godine Gani-beg Crnoglavić (Krueziju) iz Đakovice nudi izbeglim Vračanima u Peći i Đakovici utočište u Vraki ili u bilo kojem kraju doratne Arbanije s tim da prihvate podanstvo ortodoksne autokefalne arbanaške crkve. Vračani su odbili ovu ponudu.[62]

U proleće 1 942. godine oko desetak vračanskih porodica iz Peći i Đakovice odlaze preko Prizrena za Skadar, a iz Skadra za Vraku za čifčije skadarskih begova; i za selo Barlaj ispod Brdanjola, gde rade kao nadničari kod seoskih gazda.[63]

Drugog avgusta 1941. sedam vračanskih porodica uspelo je da se prebaci iz Peći na srpsko upravno područje u Kosovskoj Mitrovici, ali ih tu nemačke okupacione vlasti zadržavaju i predaju italijanskim okupacionim vlastima u Prištini, gde su smeštene u Izbeglički logor. Radno-aktivni muškarci su izdvojeni i odvedeni za Kalimaš u Arbaniji, gde rade u rudniku. Oni beže iz rudnika i u trenutku kapitulacije Italije stižu u Prištinu, uzimaju svoje porodice iz logora i sa njima odlaze za Vraku, gde od skadarskih begova dobijaju zemlju za obradu u svojstvu čifčija.[64]

Neposredno posle represivnih mera Kosovskog puka u Peći i Đakovici, u decembru 1943. godine, oko 50 vračanskih porodica iz ovih gradova odlaze za Vraku i u sela u okolini Skadra, gde tokom 1944. godine rade kao čifčije skadarskih begova.[65]

U ratnom vihoru (1941-1944) izbeglo je u Vraku i u sela oko Skadra blizu 70 vračanskih porodica ili 1/3 naseljenih Vračana u Metohiji. Na tom predelu ostaju sve do oslobođenja Skadra – 28. novembra 1 944. godine.

Povratak izbeglih Vračana

Do kraja decembra 1944. godine oslobođene su sve teritorije u Jugoslaviji i Arbaniji u kojima su se nalazili izbegli Vračani. Žrtve tokom četvorogodišnjeg bespuća bile su ogromne: pogibije u odbrani zemlje i u zaštiti svojih ognjišta, pomor od epidemija i gladi u izbegličkim i zarobljeničkim logorima, žrtve u streljanjima, pokoljima, vešanjima i u jedinicama narodnooslobodilačke vojske u kojim učestvuje znatan broj Vračana. Izbegle vračanske porodice u kojim su ostala deca, žene i starci, a u odsustvu vračanskih boraca za slobodu, koji nastavljaju borbu i krvare u neoslobođenim krajevima Jugoslavije i u gušenju kontrarevolucije u Drenici,[66] u očekivanju zarobljenika iz nemačkih logora,[67] u neizvesnosti da li su u životu nestali članovi porodica, zahvata slobodarsko ushićenje i žudnja za povratkom na svoja zgarišta u Metohiji.

Iz Vrane i okoline Skadra polaze tokom zime 1944/45. izbegle vračanske porodice za Metohiju i to jednim pravcem preko Kuksa i Prizrena i drugim preko Skadarskog jezera (brodom) do Vir Pazara, a odatle vozom (kojeg sami guraju, jer nije bilo lokomotive) do Podgorice iz koje odlaze za Peć kamionima i peške. U Vraki je ostalo sedam izbeglih porodica i jedan samac koji je ostao bez roditelja i u Vraki je zasnovao porodicu.[68]

Izbegli Vračani u Crnoj Gori i unutrašnjost Srbije vraćaju se u Metohiju, kao i druge izbeglice, iz sopstvenih pobuda i bez poticaja novouspostavljene vlasti, sa usputnim zapletima i zadržavanjima s obzirom da su saobraćajnice porušene, a saobraćajna sredstva uništena ili onesposobljena.

Odluka Nacionalnog komiteta narodnog oslobođenja Jugoslavije od 6. aprila 1945. godine o zabrani povratka izbeglica “u prijašnja mesta življenja”[69] nije imala značaja za povratak izbeglih Vračana u Metohiju, jer su se oni do tada manje-više vratili.[70] No, izbeglim Vračanima nije dopušteno da se vrate na svoja imanja, već su zadržani u Orahovcu i Peći. Sreski organi vlasti u Orahovcu i oblasti organi vlasti u Prizrenu naročito su se pokazali odbojni prema povratku Vračana na imanja u Podrimlju. Za utehu Vračane su smestili u vrlo bednim prostorijama u Orahovcu. Dali su im pomoć u ishrani s obzirom da su bili lišeni svake mogućnosti da je obezbede. U tim prostorijama ostali su izolovani od svojih naseobina punih godinu dana dok nije sprovedena revizija njihovih imanja.

Revizija vračanskih imanja

Zabrana ubaštinjenja Vračana na njihova imanja imala je za cilj da se izvrši revizija njihovih i drugih naseljeničkih imanja u njihovom odsustvu. Time je predodređena subjektivnost u rešavanju sporova, a u korist uspostavljenih vlasnika od strane okupatora i njegovih saradnika.

Početkom avgusta 1945. godine donet je Zakon o reviziji dodeljene zemlje kolonistima i agrarnim subjektima u Makedoniji i Kosovsko-metohijskoj oblasti. Po članu 4 tog Zakona naseljenici gube pravo na privatno-vlasničku zemlju koju su dobili do 6. aprila 1941. godine i vraća se ranijim obrađivačima u trajno vlasništvo, bez obzira da li su na nju imali tapiju ili su je obrađivali kao čifčije ili stalni zakupci; i na zemlju na kojoj su do 1918. godine bili naseljeni arbanaški politički emigranti.[71] Ovaj propis je nužno sagledati kroz sprovođenje agrarne reforme i kolonizacije do aprilskog rata 1941. da bi se kroz posleratnu reviziju sagledala u pojedinim nijansama njegova osnovana i neosnovana primena sa socijalnog, moralnog i humanog gledišta.

Sprovođenjem doratne agrarne reforme begovima i agama je oduzimano vlasništvo nad zemljom sa novčanom naknadom iz državne blagajne i ustupana u vlasništvo dotadašnjim obrađivačima i to čifčijama bez naknade i zakupcima i napoličarima sa naknadom. Međutim, sa uporednim sprovođenjem kolonizacije pojedine parcele otkupljene od begova i aga, ako su se našle u ograničenom fondu za kolonizaciju, dodeljivane su naseljenicima. Čifčije, zakupci i napoličari su na taj način lišavani dela zemlje koju su obrađivali bez naknade jep na nju nisu imali tapiju s obzirom da im nije ustupljena u vlasništvo. Zato oduzimanje ove radne zemlje naseljenicima u procesu revizije i njeno davanje u trajno vlasništvo ranijim obrađivačima ima svoje opravdano značenje.

Zemlja u vlasništvu sitnih vlasnika nije zahvaćena predratnom agrarnom reformom, ali ako bi se ovakva zemlja našla u kompleksu ograničene zemlje za naseljavanje oduzimana je od dotadašnjih vlasnika uz zakonsku obavezu agrarnih vlasti da za oduzetu zemlju dodele drugu istog boniteta ili da izvrše novčano obeštećenje u vrednosti oduzete zemlje. Međutim, ova zakonska obaveza je samo delimično uvažavana. Zato je u revizionom postupku bilo opravdano ispraviti pomenutu zakonsku zloupotrebu. No, po Zakonu o reviziji agrarnih odnosa ne pravi se razlika između nadoknađene i nenadoknađene vrednosti oduzete zemlje, već se u celini vraća bivšim vlasnicima. Vraćanjem zemlje u revizionom postupku bivšim vlasnicima za koju je data nadoknada u zemlji ili novcu čini se nepravda prema naseljenicima i neosnovan ustupak ranijim vlasnicima, koji su nadoknađenu zemlju ponovo uzurpirali u vreme okupacije.

Oduzimanje zemlje naseljenicima i njeno vraćanje arbanaškim političkim emigrantima u revizionom postupku imalo je širu primenu i dublju pozadinu. Naime pod arbanaškim političkim emigrantima podrazumevaju se pripadnici arbanaških kačačkih družina pre i posle 1918. godine, naoružanih i sklonih pljački i nasilju sa vrlo labilnim političkim opredeljenjima, koji su zaključno sa 1927. godinom emigrirali za Arbaniju i tamo se tretirali kao politički emigranti. Njihove kuće su bile, mada ne sve, napuštene, a imanja obrasla u utrine. Ta zemlja (i napuštene kuće) proglašena je bezvlasničko-kačačkom, ušla u fond za naseljavanje i dodeljivana naseljenicima. Bivše kačake, političke emigrante u Arbaniji, regrutuje od 1939. godine Italija u oružane družine sa ciljem da upadaju u Jugoslaviju radi njenog unutrašnjeg razbijanja. U aprilu 1941. ove družine, izvrsno naoružane, upadaju iz Arbanije u Metohiju i učestvuju sa arbanaškim bašibozlukom u progonu naseljenika sa njihovih imanja. U vreme okupacije (1941-1944) aktivni su saradnici italijanskog, a zatim i nemačkog, okupatora na Kosovu i Metohiji i nasilnici nad srpskim i crnogorskim življem. Ponovo su se ubaštinili na imanja koja su im nekada pripadala. Tim ljudima se Zakonom o reviziji priznaje status političkih emigranata i njihovo ubaštinjenje na imanjima pod okupacijom, a samim tim oduzimaju se naseljenicima.

Reviziju agrarnih odnosa na terenu vrše revizione komisije. Revizija je bila karakteristična u Podrimlju, gde je bilo najviše Vračana. Na ovom predelu potražioci zemlje nisu mogli ponuditi komisijama kao dokaz vlasništva tapije, jer je bilo najviše bivših čifčija kao obrađivača zemlje, a vlasnici su bili age i begovi. Iz istih razloga u raspoloživim katastarskim kartonima ovakva zemlja nije posebno evidentirana. U Podrimlju su u kartonima evidentirane samo tri vračanske porodice koje su pored državne dobile i bezvlasničko-kačačku zemlju. Zato su revizione komisije sprovodile dokazni postupak na osnovu izjava i svedočenja arbanaških meštana, kao jedne od zainteresovanih strana za sticanje prava na zemlju. Vračani kao naseljenici su bili isključeni iz dokaznog postupka njihovom izolacijom u Orahovcu.

Na revizione komisije, koje su pokušavale da rade u duhu Zakona, vrše pritisak za donošenje rešenja na štetu Vračana mesni i sreski čelnici, među kojim je bilo činovnika saradnika okupatora dovedenih iz Arbanije. U tom pravcu je, po svedočenju mnogih Vračana, delovao tadašnji sekretar Sreskog komiteta Komunističke partije na vlasti Kolj Široka, koji je predlagao i svojim položajem uticao kod nadležnih oblasnih kosovsko-metohijskih organa da se menjaju neposlušni članovi revizionih komisija. Kada se suočio sa brojnim objektivnim svedočenjima mesnih Arbanasa, kojim savest nije dozvoljavala da se na osnovu njihovih krivotvorenih izjava oduzimaju vračanske krčevine, istupa pred Vračanima za zahtevom da se kolonizuju za Vojvodinu. U tom pravcu deluje u Podrimlju i Dušan Mugoša iz Oblasnog državno-partijskog rukovodstva.[72]

Pod uticajem sreskih i oblasnih čelnika Reviziona komisija je predložila, 5. novembra 1945. godine, Ministarstvu za kolonizaciju i Agrarnom savetu Demokratske Federativne Jugoslavije da se svi Vračani iz Metohije kolonizuju za Vojvodinu. Predlog komisije nisu prihvatili, jer su oba pomenuta savezna organa zastupali gledište da se kolonizuju za Vojvodinu samo naseljenici koji u procesu revizije izgube u celini ili delimično pravo na zemlju. Oni nalažu komisiji da Vračani ostanu u Metohiji i da im se dodeli zemlja na jednom mestu.[73] Takav nalog su zasnivali na osnovu htenja Vračana koji nipošto nisu hteli da prihvate kolonizaciju za Vojvodinu. Nije im udovoljeno, i pored naloga Ministarstva i Saveta da im se da zemlja na jednom mestu, pa su se zadovoljili da se ubaštine na svojim imanjima, na površini koja im ostane posle revizije.

U revizionom postupku nijedna vračanska porodica iz Podrimlja nije izgubila pravo na celokupnu zemlju. Na osnovu katastarskih kartona izgubili su pravo na bezvlasničko-kačačku zemlju porodice Matanović Krsta (7,54 ha) i Rešetar Ilije (8,48 ha) iz Kramovika i Marković-Bjelanović Panta iz Čiflaka (2,77 ha), a na osnovu svedoka jedna porodica Rackovića iz Dobrog Dola. Delimično su izgubili pravo na raniju begovsku zemlju, a u korist obrađivača čifčija dve porodice Mikulića iz Bubovca, odnosno Domaneka, po jedna porodica Đurčevića iz Bubovca, Pejovića i Vučića iz Bubla i Rešetara iz sela Radosti. Fond oduzete zemlje Vračanima uvećaće se u septembru 1947. godine, kada su izgubile pravo na zemlju sve izbegle porodice koje se iz bilo kojih razloga nisu vratile na svoja imanja.

Po okončanju revizionog postupka u proleće 1946. godine Vračani iz Podrimlja napuštaju Orahovac i ubaštinjuju se na svoja imanja. Oni podižu kuće na ranijim zgarištima, krče, prekopavaju i preoravaju zemlju, obraslu travnjacima i šipražjem. Ponovo zasađuju voćnjake na parcelama gde su ranije bili zasadi i posečeni.

Pelevići iz Zlopeka kod Peći vraćaju se na kupljena imanja bez revizionog postupka. Njima se pridružuju rođaci iz Turjana (Podrimlje). Mrenovići u Vitomirici se vraćaju na kupljenu zemlju i krčevinu. Pešovići iz Banjice su izgubili pravo na kačačku zemlju, ali se vraćaju na deo zemlje na koji su stekli pravo. Četiri porodice Bašanovića iz Drenovca kod Dečana su izgubile pravo na celokupnu zemlju, koja je vraćena ranijim vlasnicima. Zato se one ne vraćaju u Drenovac. Jedna porodica Bašanovića i tri porodice Đurčevića iz Drenovca su delimično izgubile pravo na zemlju. One se vraćaju na deo zemlje koji im je ostao, odbijajući ponudu za kolonizaciju za Vojvodinu. Porodica Roganovića iz Rogova kod Prizrena i porodica Ceklića iz Kosova Polja su se “istražile”.

Rastur Vračana

Sa ponovnim ubaštinjenjem na svoja imanja 1946. godine Vračani sa znatno smanjenom aktivnom radnom snagom podižu kuće, prekopavaju nekadašnje krčevine, očvrsle i ponovo obrasle šikarama. Pokušavaju da obnove stočni fond. Nedostaje im zaprega, plug i drugi poljoprivredni alat, kao i đubrivo za posnu krčevinu. Po tradiciji marljivi Vračani ulažu krajnje napore da obnove svoja gazdinstva, a u oskudici u osnovnim životnim namirnicama, što iscrpljuje njihovu fizičku i duhovnu snagu. Zato iz Podrimlja, gde je život bio najteži, nastaje proces osipanja Vračana. Tri porodice Pelevića iz Turjaka prelaze na kupljenu zemlju u Zlopeku kod Peći kod svojih rođaka sa dodatkom zemlje u selu Brežaniku s tim što im zemlja u Turjaku prelazi u društveni fond. Dve porodice Martinovića napuštaju Ljubiždu i sele se na ranije kupljenu zemlju u selu Ljubeniću kod Peći. Porodica Nikića iz Mrasora prodaje zemlju i seli se na kupljenu zemlju u selu Banjici kod Istoka. Ove prve raseljene porodice i one koje ostaju na svojim imanjima još se ne odvajaju od seoske privrede u kojoj sagledavaju svoju životnu egzistenciju. Za desetak narednih godina uspeli su da savladaju nepremostive teškoće, da obrade i kultivišu krčevine, da obnove stočni fond i da od podignutih voćnih zasada ubiraju plodove. No, kada su se odali ustaljenom seoskom životu, iskrsli su novi zapleti koji im zagorčavaju život.

Između 1956. i 1960. godine Poljoprivredni kombinat iz Prizrena otkupljuje zemlju u Podrimlju za podizanje plantažnih vinograda. Državno-partijski mesni i oblasni rukovodioci vrše pritisak na Vračane da prodaju imanja Kombinatu, za koja im je nuđena otkupnina znatno niža od tržišne cene zemlje, a da im se ne ponudi ni mesto preseljenja, ni zapošljavanje kao perspektiva njihovog daljeg življenja. Otvoreno im je govoreno da prodaju zemlju Kombinatu i da se sele. Vračani daju otpor, ali uzaludno. Prinuđeni su da ustupaju zemlju Kombinatu uz neznatnu naknadu.[74]

Pored pomenutog Kombinata zemlju Vračana otkupljuje i Zemljoradnička zadruga iz Prizrena sa znatno nižim cenama od tržišnih i poklanja je arbanaškim emigrantima.

Prepuštajući se stihiji brojne vračanske porodice sele se iz Podrimlja i odlaze u neizvesnost. Preostale vračanske porodice, ostavši u manjini, vuče žudnja za iseljenim srodnicima i komšijama. Zbog smanjenja broja dece gasila se nastava na srpskom jeziku u osnovnim školama. U nemogućnosti da svojoj deci obezbede osnovno obrazovanje preostali Vračani prodaju imovinu i sele se u gradske centre, gde se deca školuju, a radno-aktivni članovi porodice pokušavaju da se zaposle. Zemlju prodaju predodređenim kupcima, mesnim Arbanasima, koji su polagali na nekakvo nepisano pravo na kupovinu i drugi je nisu smeli kupiti. Zato je kupac bio u mogućnosti da uslovljava kupovinu nepokretne imovine nižom cenom od stvarne vrednosti.

Vremenom su se sve vračanske porodice iz Podrimlja raselile sa svojih imanja i kuća. Ostalo je u Podrimlju 14 porodica, čiji radno aktivni članovi rade u zanatstvu, industriji i društvenim delatnostima i to deset u Orahovcu i po dve u Zrzu i Ratkovcu.

Vračane iz okoline Peći, Istoka i Dečana zadesile su skoro iste neprilike. Oni napuštaju svoje domove i imanja zato što im posle revizije agrarnih odnosa ostaje nedovoljno posne krčevine, zato što im se oduzima čak i kupljena radna zemlja i zbog nesporazuma sa pojedinim mesnim Arbanasima.

Tako je Mrenovićima iz Vitomirice kod Peći oduzeto 1947. godine 7,7 ha radne zemlje, koju su prilikom naseljavanja kupili. Zemlja je predata društvenom sektoru, a kasnije dodeljena arbanaškim emigrantima. Zato se oni raseljavaju zadržavajući u svojini nešto šume, plac i kuću u kojoj živi jedna porodica, ali ne živi od prihoda sa imanja. Druga porodica povremeno dolazi.

Pešovići iz Banjice kod Istoka su prodali deo zemlje koja im je ostala posle revizije agrarne reforme, zadržavajući dva hektara šume, plac i kuću u koju posle raseljavanja povremeno dolaze.

Đurčevići i preostali Bašanovići iz Drenovca kod Dečana prodaju zemlju koja im je preostala posle revizije i raseljavaju se. Jedna porodica Đurčevića zadržala je šumu, koju povremeno obilazi i koristi.

Pelevići iz Zlopeka kod Peći prodaju kupljenu zemlju i kuće i sele se najviše za Crnu Goru. To isto čine i Martinovići iz Ljubenića i napuštaju selo.

Porodica Nikića iz Banjice, koja se u ovo selo naselila iz sela Mrasora posle rata, se rasturila. Na imanju živi samo jedna starica.

Porodice Martinović i Pelevići iz sela Belog Polja kod Peći su jedine koje su se održale na svojim imanjima, kupljenim prilikom doseljavanja iz Vrake.

Sadašnja staništa Vračana

Tražeći don za svoju životnu egzistenciju Vračani se sele u veće seoske i gradske centre po Srbiji i Crnoj Gori i u drugim krajevima Jugoslavije i po svetu. Sada se rađa i raste treća generacija Vračana od njihovog doseljavanja u Metohiji. Njihov broj se zbog snažne populacije udvostručio. Pažljivom evidencijom Marka Mikulića iz Peći, rodom iz Vrake, registrovali smo u Jugoslaviji i svetu 422 vračanske porodice od 205 porodica doseljenih iz Vrake u Metohiju.[75]

Iako su Vračani rasuti, ipak imaju i svoja zbivališta. U Crnoj Gori, u kojoj je nastanjeno skoro polovina iz Metohije raseljenih Vračana, nastala su dva sabirna centra: Zeta (naročito sela Golubovci, Goričane, Balabane i Vranj) u kojoj živi oko sto vračanskih porodica; i Podgorica sa obližnjim naseljima (Tološi, Rogami i dr.) u kojim je nastanjeno oko 60 porodica. U Srbiji Vračani su najviše sabrani u Beogradu i okolini (oko 70 porodica) i Kragujevcu i okolini (oko 30 porodica).

Vraka u Arbaniji je bila i ostala matica Vračana, oaza srpskog življa na arbanaškom tlu. U njoj je ostalo zajedno sa Kamenicom posle seobe 77 porodica. Sedam porodica i jedan samac, koji su u ratnom vihoru izbegle u Vraku, ostaju u njoj. S obzirom na jako izraženu populaciju Vračana, procenjuje se da se vračanski živalj u Vraki skoro udvostručio i da u njoj ima sada preko 1.200 duša.

U Vraki je posle seobe još izraženije rađeno na odrođavanju srpskog življa zabranom svih verskih obreda pod jurisdikcijom srpske crkve. Osnovna škola sa nastavom na srpskom jeziku zvanično je ukinuta 1934. godine. Upotreba srpskog jezika je zabranjena. U savremenoj Arbaniji menjaju se imena i prezimena Vračana. Novorođenčad dobijaju arbanaška imena prilikom unošenja u matične knjige. Prezimena se iz korena menjaju. Tako Đinovići imaju prezime Ograja. Nekim prezimenima se zadržava osnova. Tako se Mikulići prezivaju Mikulaji, a Popovići Popi.

Vračani su u toku svojih seljakanja pokazali svoju smelost i razboritost, a osobito marljivost u savlađivanju nastalih prepreka.

Odlaskom u urbanu sredinu unose u nju svoju svežu krv, prihvataju i usvajaju novine u domu i na radu i uporno ih slede sa tendencijom preuzimanja prestiža. Uporni su u obrazovanju svog potomstva, među kojim ima visokih intelektualaca raznih profila.

Prilog:

Pereselenie Vrakov (naseleni˙ oblasti Vraka) v Metohii, ih presledovanie i dalüneišie migracii (rezţme)

Vraka, ýto oblastü v Arbanii na severe Skadra v kotoroé v načale 18 veka obrazovanű serbiskie bratstva pereselencev iz drevneé Černoé Gori i černogorskih gor. V neé obrazovanű čisto serbiskie sela: Raš, Kule, Starűé Borič, Mladié Borič, Gril i Omara.

S 1928 goda arbanašskié režim prinuditelüno provodit arbanizaciţ serbov v Vraki tak čto zavodit službű v cerkvah i v školah na arbanašsom ˙zike i zapreůaet upotreblenie serbskogo ˙zűka na publičnűh mestah.

Iz-za soprotivleni˙ takomu prikazu vraki bilű arestovanű, internirovanű, ih fizičeski ist˙zali, ih deteé prinuditelüno posűlali v školu i tomu podobnoe. Po ýtoé pričine dve tretiih vrakov (svűše dvuhsot semeé) opredelilisü za ýmigraciţ i s 1933. po 1936. god pereselilisü v Ţgoslaviţ. Ţgoslavskié režim naselil vrakov v Metohiţ i dal zemlţ. Sama˙ bolüša˙ ih koncentraci˙ bila okolo reki Drim.

Vo vrem˙ voénű 1941-45. Metohiţ vklţčili v sostav tak nazűvaemoé Velikoé Arbanii pod zaůitoé Italii. V celi formirovani˙ ýtičeski čistogo arbanašskogo gosudarstva arbanašskie nacionalistű vűgon˙ţt vrakov s ih imenii, kotorűe im prinadležali po nasledstvu. V vihre voinű pereživaţt vraki t˙ž¸lűe dni v ýmigracii, umiraţt s golodu, ot ýpidemii, pogibaţt v voéne, ih rasstrelivaţt i vešaţt.

Posle voinű 1945. goda, vraki vozvraůaţts˙ v Metohiţ, no im bilo zapreůeno kruglűé god zan˙tü svoi imeni˙. Nakonec-to, ýkonomičeskimi meropri˙ti˙mi otbirala učastki zemli (dava˙ minimalünoe vozmeůenie) prinuždala ih na migaciţ. Vraki tak bűli prinuždenű rassel˙ts˙ i ýto bűlo ih okončatelüno izgnanie i rasselenie po vseé Ţgoslavii, a mnogie iůa svoţ žiznenuţ ýgzistenciţ rasselilisü po vsemu miru.

Napomene:

1. Blagoje V. Marković, “Vraka i Vračani”, Raskolnik (Gornji Milanovac), 1969/5, str. 58-60.

2. Ivan Stepanovič ßstrebov, “Srbi˙ i Albani˙ (putevű i zapisnű)”, Srpska kraljevska akademija, Spomenik XDI, Beograd 1904, 193.

3. Po izjavi Marka Mikulića iz Peći, rodom iz Vrake, ustupljena autoru 7. XII 1989.

4. Isto.

5. Isto. Marko Mikulić navodi da je prvi pisac o Vraki i Vračanima (rukopis) bio Panto Kojaš (1902. godine), trgovac iz Skadra. koji je zasnivao istorijska zbivanja ný izjavama živih svedoka, koji su se kao savremenici sećali doseljavanja u Vraki. Zato navode Panta Kojaša, a koje je imao prilike da prouči Mikulić. 1933. godine, smatramo najverodostojnijim. Rukopis je ostao kod rodbine Panta Kojaša u Skadru.

6. Dr Jovan Erdeljanović. “Stara Crna Gora. Etnička prošlost i formiranje Crnogorskih plemena”. Beograd 1978. 551-554.

7. Po izjavi Ljuba i Zorke Pelević, rođeni u Vraki, od 9. marta 1990, koji su dali autoru.

8. Dr Jovan Erdeljanović, kao u nap. 6, str. 201.

9. Isto. str. 64. 69. 129 i 131.

10. Dr Jovan Erdeljanović, “Postanak plemena Pipera. Etnografska rasprava”, Etnografski zbornik, knj. XVII, str. 276-277.

11. O bratstvu Latkovića vidi delo Pavla Radusinovića, “Naselja Crne Gore , Posebni dio, Beograd 1985, 153-155.

12. Dr Jovan Erdeljanović, kao u nap. 6, str. 340 i 350.

13. Izjava Slobodana Mrenovića iz Peći od januara 1990. data autoru.

14. Pavle Radusinović, nav. delo, str. 444-446.

15. Dr Jovan Erdeljanović, “Kuči, Bratonožići i Piperi”, Beograd 1907, str. 205-206.

16. Izjava Sima Majića iz Tološa od 9. marta 1990. data autoru.

17. Dr Jovan Erdeljanović, kao u nap. 15, str. 149, 169 i 218.

18. Izjava Blagoja Senića iz Tološa od 9. marta 1990. data autoru.

19. Dr Jovan Erdeljanović, kao u nap. 6, str. 167 i 170.

20. Isto, str. 198.

21. Isto, str. 172.

22. Isto, str. 147.

23. Lazar Roganović, “Pod tuđima suncem (Vraka i Vračani)”, I dio, Titograd 1978, 18.

24. Pavle Radusinović, nav. delo, str. 325.

25. Isto, str. 63.

26. Dr Niko Martinović, “Valtazar Bogišić, I, Istorija kodifikacije crnogorskog imovnog prava”, Cetinje, 1958, str. 92 i 95. Pisac navodi da je “zadružna kuća” tradicija u Crnoj Gori i Brdima, pa se ta tradicija prenela u Vraku. Prvim kolenom (ili pasom) smatra se rodonačelnik zadružne kuće, drugo koleno su braća, a treće braća od stričeva.

27. Lazar Roganović, nav. delo, str. 51-52.

28. Ivan Stepanovič ßstrebov, “O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama u staroj Zeti”, Glasnik Naučnog učenog društva, IX, str. 385.

29. Isto, str. 386.

30. Đorđe Mikić, “Skadarski Srbi u XIX veku”, Institut za istoriju u Banjaluci, Istorijski zbornik, br. 7, God. VII, str. 122.

31. Kao u nap. 3 i 7.

32. Kao u nap. 3.

33. I. S. ßstrebov, kao u nap. 28, str. 371 i 376.

34. Vladimir Bovan, “Jastrebov u Prizrenu”, Priština 1983, 41-42.

35. I. S. ßstrebov, kao u nap. 28, str. 369.

36. Kao u nap. 3.

37. Đorđe Mikić, nav. delo, str. 147-148.

38. Blagoje Marković, kao u nap. 1, str. 58-60. Na Markovića se poziva dr Dragoljub Petrović, “Glasovne osobine govora Vračana u Zeti”, Glasnik Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, knj. XVII/1972, 180-182.

39. Kao u nap. 3.

40. Isto.

41. Lazar Roganović, nav. delo, str. 98-100.

42. Kao u nap. 3.

43. Pismo dr Dragutina Nikolića iz Rima upućeno autoru 16. II 1990.

44. Za uzroke seobe, kao i za seobu Vračana koristili smo izjave savremenika iz Rake, a koje se nalaze kod autora i to: Blagoja Markovića iz Bara od 5. i 14. XI 1989, Đurčević Petka iz Peći od 6. XII 1989, Voja Martinovića iz Peći od 20. II 1990, Ljuba i Zorke Pelević iz Tološa od 9. III 1990; Mikulić Marka iz Peći od 7. XII 1989.

45. O agrarnim objektima i subjektima vidi “Zakon o naseljavanju južnih krajeva, Agrarna reforma”, knj. II, Beograd 1933.

46. Izjava Petna Đurčevića iz Peći, rodom iz Vrane, data autoru dana 6. XII 1989.

47. U Arhivu Kosova i Metohije u Prištini čuvaju se naseljenički katastarski kartoni po srezovima, među kojim su kartoni optanata za podrimski srez sa oznakama ubaštinjenog lica i članova porodice, kategorije zemlje koja se dodeljuje, dodeljene pomoći od agrarnih vlasti i dr. Ti su podaci od osobitog značaja za analitičko sagledavanje svih kategorija naseljenika, te smo ih koristili za Vračane kao optante.

48. Milovan Obradović (“Revizija agrarne reforme na Kosovu i Metohiji”, Kosovo 1974/3, str. 396) navodi da Vračani “počinju da se naseljavaju na Kosovu 1922. godine . Činjenice koje smo naveli izričito negiraju Obradovićev navod.

49. Pismo Milana Pešovića iz Peći od 7. III 1990. upućeno autoru.

50. Izjava Slobodana Mrenovića iz Peći od decembra 1989. data autoru.

51. Dr Milovan Obradović, “Agrarna reforma i kolonizaciji na Kosovu (1918-1441)”, Priština 1981, str. 235-349. Pisac daje prilog naseljenika i agrarnih interesenata na teritoriji Kosova. Ne ulazimo u kritiku studije, niti u prilog studije kao celine, već samo na optante doseljene iz Arbanije u Metohiju.

Među naseljenicima Zlopeka kod Peći navodi i Peleviće koji su se naselili u Ljubiždi u Podrimlju. U Zlopeku, kao i u selu Sarošu, navodi Cekoviće kao doseljenike iz Albanije, a oni su se naselili u ta sela iz Golubovaca u Zeti. Navodi i još neke porodice (Praščeviće u Čiflaku, Bjelice u Danjanu i dr.) koje su nepoznate među doseljenicima iz Arbanije. Pominje se u selu Banjici kod Istoka samo jednu Porodicu Pešovića doseljenu iz Arbanije, a bilo ih je šest. Naveo je dve porodice Pelevića u selu Drenovcu kod Dečana, doseljenih iz Arbanije, a Pelevića u ovom selu nije bilo. U selu Bublu nije naveo četiri porodice Pejovića, u selu Bubovcu ne navodi dve porodice Đurčevića, u selu Zrzu ne navodi porodicu Banjovića. U selu Ratkovcu navodi porodice Đinovića i Matanovića, koje su bile naseljene u Bubovcu. U selu Ponorcu navodi Ulišiće, koji su bili naseljeni u selu Bublu. U selu Vlaškom Drenovcu uneo je Đurđević Vasa, koji je bio naseljen u Bubovcu. U selu Bubovcu navodi “Nikolić Mitra” a u selu Sarošu “Mikić Mitra”, a radi se o Nikić Mitru naseljenom u selu Sarošu. U selu Domaneku navodi četiri porodice “Nikolića”, a radi se o tri porodice Mikulića u tom selu i o četvrtoj (Mikulić Marko) u selu Bubovcu. U selu Gedži navodi tri porodice “Kobarića”, a radi se o porodicama Kavarića. U selu Bubovcu navodi dve porodice “Mojića”, a radi se o porodicama Majića. Ima i drugih nepreciznosti i omaški.

52. Arhiv Kosova i Metohije u Prištini, neregistrovani naseljenički katastarski kartoni.

53. Poginuli su na frontu: Savo Martinović, Novo i Stanko Pelević, a od bombardovanja Dušan Mikulić.

54. U samoodbrani je poginuo Mijat Matanović.

55. Na kućnom Pragu u Banjici ubijeni su supružnici Ilija i Steva Pešović.

56. Iz zasede su ubijeni Lazar i Panto Senić.

57. Ubijeni su Nešo i Peko Senić.

58. Dr Branko Bošković, “Narodnooslobodilačka borba u Ibarskom bazenu (kosovsko-mitrovački i studenički srez)”, Priština 1968, 155-158.

59. Obešeni su: Dušan i Vido Roganović, Veselin Pešović, Ivan Bašanović. Od bombardovanja ginu: Jelena, Savo, Boro i Đuro Bašanović. Kao partizan poginuo je Zarija Mikulić. U svojstvu pripadnika četničkog pokreta ubijeni su: Mato i Drago Pelević, Đoko i Rade Bašanović, Nikola, Milan i Gligo Mrenović.

60. U masovnom pokolju u Kraljevu, 1 7. oktobra 1941, streljan je Jovan Pešović; a u Kragujevcu, 21. oktobra 1941, pet braće Kavarića: Jako, Filip, Savo, Blago i Veljo. U Kraljevu su četnici streljali Zorku Pešović. U Kosovskoj Mitrovici Nemci streljaju, 1944. godine, Nikolu Bašanovića. U jedinicama narodnooslobodilačke vojske poginuli su: Ljubo Roganović, Ilija i Simon Pešović i Blažo Gorović. Za vreme bombardovanja Kraljeva, 1944. godine, poginuli su: Gojko, Jako i Vida Bašanović.

61. Ubijeni su Simo Mrenović i Stojan Đurčević.

62. Kolektivna izjava Marka Mikulića, Petka Đurčevića i Mila Rešetara od 7. XII 1989. data autoru u Peći.

63. U ovoj grupi su poznate porodice iz rodova: Rešetara, Đinovića, Popovića, Roganovića, Pešukića, Mikulića, Pelevića, Gašovića i Krstovića.

64. Iz ove grupe su četiri porodice Krstovića, dve porodice Rešetara i jedna porodica Zlatičana.

65. Kao u nap. 46.

66. U Drenici ginu tri Vračanina: Zarija Senić, Ljubo Bašanović i Vaso Zlatičanin.

67. U zarobljeništvu su izgubili živote: Marko Nikić, Vaso Bašanović i Filip Mrenović.

68. U Vraki ostaju porodice: Petka Matanovića iz Bobovca, Senke Matanović iz Ponorca, Vasa Ajkovića iz Danjana, Pavke i Trajka Mikulića iz Domaneka, Mila Kontića iz Bubovca, Rista Krstovića iz Bubovca, Kao samac ostaje Živo Rešetar kod ujaka.

69. “Službeni list DFJ” br. 15/1945.

70. Iz Crne Gore nije se vratila porodica Mirka Roganovića iz Vlaškog Drenovca. Iz unutrašnjosti Srbije vratili su se Mrenovići iz Vitomirice, Pešovići iz Banjice i porodica Marka Mikulića iz Bubovca. Dve-tri porodice se vraćaju i pored zabrane kasnije. Ostala je samo porodica Krsta Dragovića iz Vlaškog Drenovca, koja se kolonizovala iz izbeglištva za Vojvodinu u okolini Vrbasa.

71. Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstva za kolonizaciju, fas. 1.

72. Kao u nap. 62.

73. Milovan Obradović, kao u nap. 48, str. 196.

74. Vuko Rešetar iz sela Tološa kod Titograda, rođen u Vraki, naseljen u selu Radosti u Podrimlju dao je, 9. marta 1990. godine, autoru sledeću izjavu:

“Negde 1960. godine oduzimana je od nas zemlja i davana državi, odnosno PIK-u u Prizrenu. Tada je jednom prilikom došao u naše selo u dvorište Blaga Rešetara Dušan Mugoša, Milan Krtolica, Vračani Milo Rešetar i Ilija Martinović u pratnji policije (Udbe). Mugoša nam je govorio da predamo zemlju PIK-u. Mi smo se protivili. Mugoša nas pita:

– Zašto ne date zemlju?

Kuda ćemo? – pita ga Risto Popović. – Idite otkuda ste došli – odgovori Mugoša. – Idi ti odakle si došao, a mi nećemo – odgovori mu Risto. Duć (Dušan – pr. bb) nije popio ni postavljenu kafu. Otišao je sa pratnjom ljut. Dušan je najviše doprineo našem raseljavanju.”

75. Registar rodova, porodica i lica, raseljenih Vračana sa svojih imanja iz Metohije sačinio je Marko Mikulić iz Peći, rodom iz Vrake, uz pomoć drugih Vračana iz Peći i ustupio ga autoru. Zbog ograničenosti teksta nismo u mogućnosti da ovom prilikom navodimo ove, za etnografiju značajne, podatke.

DODATAK: Pročitajte i digitalizovanu knjigu Perside Tomić – Vračani