Zanemareni biseri davnih vremena – tvrđave, zamkovi, dvorci i letnjikovci

31. mart 2013.

komentara: 8

Zanimljivosti

Saradnik portala Poreklo iz Sente Vojislav Ananić piše o nepovratno nestalom sjaju i raskoši stotinak velelepnih građevina, koje su se nalazile ili se još uvek (uglavnom u bednom stanju) nalaze u Srbiji

 

U ona davna vremena koje čak i istorija teško pamti, bez obzira na kom delu kugle zemaljske se nalazili, narodi su oduvek između sebe ratovali. Nekad zbog osvajanja novih teritorija, nekad u potrazi za boljim zemljištem ili klimatskim uslovima, nekad zbog otimačine i bogaćenja njihovih vladara. Naravno, i oruđa i oružja kojim su ratovali su se uvek usavršavala, od strela i kopalja, sablji i buzdovana, do vatrenog naoružanja, topova, haubica i danas onog najopasnijeg, atomskog.

U svrhu odbrane i zaštite, najpre su građena razna utvrđenja, kule i bedemi i to na teško pristupačnim mestima, ali i na karavanskim putevima. Ponekad i na planinskom vrhu, ili se njima moglo prići samo sa jedne strane, dok bi na onoj drugoj, bile prirodne prepreke, reke, stene, klanci i useci. A unutra bi često bili mali gradovi i gospodarski prestoli. Najpre su se pravile drvene palisade i bedemi sa grudobranima. A kad su se pojavili i topovi, onda su izgrađivane kamene kule i utvrđenja. I tako je bilo sve do Prvog svetskog rata, otkada to postaju samo istorijski spomenici za razvoj turizma. Kod nas, u Srbiji, najpoznatije tvrđave su bile Golubac, Maglič (iz prvih decenija 14. veka, na brdu iznad Kraljeva), Bač (Kao Avarsko utvrđnje, Bač se pominje još 873. godine, a tvrđavu su razorili Mongoli 1241. Novu tvrđavu, podigao je kralj Robert Anžujski između 1338. i 1342. godine. Turci je osvajaju nakon Mohačke bitke 1529. godine, a za vreme Rakocijeve bune 1702-1704-e tvrđava je bila spaljena, razrušena i napuštena. Više se nije obnavljala i ostale su samo ruine koje se vide i danas.), Vršačka kula, Smederevska tvrđava, utvrđenje oko Manasije, Beogradska tvrđava, Petrovaradin, Borač… Tih tvrđava je bilo i po Evropi, gde su najčešće bili tzv. slobodni gradovi, odn. gradovi – republike.

Dvorci i zamkovi

Dvorac se razlikuje od zamka time što nema funkciju utvrđenja. Najpoznatiji dvorci u Evropi su bili u Nemačkoj (Nojšvajnštajn, Herenkimze, Linderhof, u Minhenu, Salcburgu), u Francuskoj (Versajski dvorac), Lutzenberg (Luksemburg), Faduku (Linhenštajn), Grimaldi (Monako). Stara dama Evropa, oduvek je znala da čuva uspomene na te raskošne građevine od kamena, koje su i pravljene da bi se sprečile invazije i sačuvalo stečeno bogatstvo i moć.

Zamak je utvrđeni dvorac vladara radi odbrane od neprijatelja. Zamkovi su monumentalne građevine koje su služile vlasteli, plemstvu i buržoaziji kao reprezentativni i luksuzni smeštaj za stanovanje, za lov ili kao letnjikovci. Na glavnom dvorištu je bio bunar. Donžon je bila odbrambena kula. Preistorijski zamak se kod nas nazivao Gradina.

U dolini Loare, podignuti su najlepši i najveći zamkovi u Francuskoj (Senonsi). Zamkovi su podizani i u Češkoj, kod Praga (Karištejn 1348-e, a najveći zamak je u Pragu na Hradčanima), u Poljskoj (Marienburg 1274-e, na teritoriji nekadašnje Pruske), u Portugaliji (Gimaraiš 968-e), u Mađarskoj (Diošđer kod Miškolca, s kraja 12. veka), u Španiji (Alhambra iz 14. veka, gde je Kristifor Kolumbo dobio podršku za osvajanje novog sveta), u Rumuniji (Bran kod Brašove – Drakulin /Vlad Cepeš/ dvorac, gde je od 14. veka nastanjena dinastija Basarab, zatim Peleš s kraja 19. veka u nepristupačnim Karpatima, gde se nalazi najskuplja kolekcija slika u Evropi sa oko 2.000 primeraka), u Danskoj (Kronborg u Helsingeru u kom je smeštena radnja Šekspirovog „Hamleta“), u Engleskoj (Vorik iz 1068-e), u Škotskoj (Edinburg iz 1130-e), u Velsu (Kardif, normanski zamak iz 1093-e), u Irskoj (Ašford iz 1228-e)…

Kod nas – konaci, palate i dvorovi

Kao posebna vrsta arhitekture, kod nas su građeni konaci, palate i dvorovi. U 19. veku Obrenovići počinju da grade rezidencije, ali ne toliko velike i luksuzne kao one u Evropi. Knez Miloš je izgradio Konak u Topčideru i Konak kneginje Ljubice, 1844. knez Aleksandar Karađorđević počinje sa izgradnjom Starog dvora (u kome je danas Skupština grada). Novi dvor (u kom je danas Predsedništvo), završen je 1912. godine. Aleksandar Karađorđević na Dedinju od 1925. do 1930. gradi Kraljev dvor, a od 1934. do 1936. Beli dvor.

Od crkvenih zdanja, značajno je pomenuti Dvor Patrijaršije i dvor Bogoslovije u Sremskim Karlovcima, Vladičanski dvor u Novom Sadu, Vladičanski dvor u Vršcu, kao i letnju vladičansku rezidenciju poznatu kao Ruski dvor u Šidu.

Za razliku od tadašnje Srbije, Vojvodina je bilo unekoliko specifičnija pošto je bila u okviru Habzbuške monarhije, gde se duže odvijala tradicija takvih gradnji. A postojale su i bogate porodice poput Dunđeskih, Stratimirovića i dugih. Dunđerski su u 19. veku došli iz Hercegovine. Bogdan Dunđerski je bio vlasnik dvorca „Fantast“ u Bečeju. U ergeli je imao oko 1.400 rasnih konja, koji su po oslobođenju prodati Italijanima po klaničkoj ceni. Danas je dvorac, što je kod nas retkost, renoviran u hotel. I iz njega su nakon oslobođenja 1945-e u nepoznatom pravcu odneti tepisi, kristalni lusteri, srebrnina. Bogdan Dunđerski je drugovao sa Urošem Predićem. Umro je 1943. godine. Krajem 19. veka, Lazar Dunđerski je izgradio dvorac Sokolac u Novom Bečeju, koji je danas u prilično lošem stanju. Ima zaposlenog čuvara. U njemu se nalazi dosta originalnih stvari i, slika Lenke Dunđerski.

Krajem 19. veka u Bačkom Gradištu, na Bisernom Ostrvu, dvorac je izgradio baron Rohonjci Gedeon. Odavde potiče čuveno vino „Krokan“. Dvorac je u lošem stanju. U Čoki je dvorac izgradila porodica Marcibanji posle 1781, ali je izgradnju dovršio tek sledeći vlasnik Švab Karolj oko 1870-e. Posed kupuju Artur i Karolj Lederer, jedni od najbogatijih Jevreja ovde. Dvorac Maldegem u Novom Kneževcu, izgrađen je 1910. godine za istu grofovsku porodicu iz Flandrije. Proizvod kojim se vlasnik ponosio, bila je crvena paprika, po kojoj je grad i danas poznat. I ovaj dvorac je nakon oslobođenja opljačkan. 7.000 knjiga porodične biblioteke je spaljeno, a razvučen je vredan nameštaj, porcelan, umetnička dela među kojima su bile i dve Rubensove slike, dragocenosti. Posle oslobođenja, Maldegem je radio, da bi preživeo, svakakve poslove, a umro je u Nemačkoj 1970. godine. Zgrada je u dobrom stanju i u njoj je narodna biblioteka. U Novom Kneževcu je bogati trgovac cincarskog porekla Marko Servijski izgradio dvorac 1793. godine. U zgradi je bila velika biblioteka sa oko 3.000 knjiga, zatim retki primerci starog majsenskog porcelana, predmeti od srebra i bronze, stari skupoceni nameštaj, bogata zbirka lovačkih portreta i starog trofejnog oružja. I ovde je sav pokretni materijal nakon 2. sv. rata, razvučen. U Novom Kneževcu je bio i treći dvorac, a sagradio ga je Andor Talijan 1856. godine. Danas je taj dvorac izgubio svoj nekadašnji reprezentativni stari sjaj.

U ondašnjoj Vojvodini su izgrađeni još i dvorci u Sremskim Karlovcima, Sremskoj Kamenici, Beočinu, Golubincima, Starom Lecu, Kulpinu, Novom Sadu, Futogu, Čelarevu (u ovom dvorcu je Laza Kostić napisao najlepšu pesmu naše ljubavne lirike „Santa Maria della Salute“), Temerinu, Bačkoj Topoli, Apatinu, Aleksa Šantiću, Bajši, Horgošu, Hajdukovu, Rastini, Riđici, Bačkom Novom Selu, Ečki (gde je boravio čuveni grof Esterhazi a na klaviru svirao Franc List), Elemiru, Banatskom Dvoru, Novom Miloševu, Bočaru, Konaku, Starom Lecu, Sočici, Vlajkovcu, Hajdučici, Velikom Središtu, Srpskoj Crnji (to je „najmlađi“ dvorac jer je građen 1943. godine za nemačkog generala Nojhauzena, a neki kažu čak i za Hermana Geringa). Većina od tih nekadašnjih velelepnih građevina sa skupocenim enterijerom nalazi se danas u jadnom stanju. Ostale su ruine, koje sa zapuštenim parkovima oko njih i stablima retkog drveća iz čitavog sveta, još podsećaju, da je i tu nekada bio raskoš i okupljala se ne samo bogata, nego i gosodstvena i uviđavna lica. Renovirani su i rade oni u Bečeju, Ečki, „Zobnatica“ kod Bačke Topole, u Srpskoj Crnji. Možda još neki.

Pored navedenih dvoraca, bogati ljudi onog vremena, imali su i svoje letnjikovce i vile i to u Mošorinu, Vrbasu, Kuli, Ruskom Krsturu, Malom Iđošu, Krivaji, Gunarošu, Bačkom Monoštoru, Savinom Selu, Odžacima, Sonti, na Paliću, Kikindi, Padeju, Zrenjaninu, Jarkovcima, Čortanovcima, Velikim Radincima, Rumi.

Danas sve evropske razvijene zemlje razvijaju največi stepen turizma baš na posetama tih tvrđava, dvoraca, zamkova i letnjikovaca. Od tog glamura kraljevskih bogataških dvorana, ubiraju lepe pare. Srbiju, kao da to nikad nije zanimalo, jer nije ni ulagala sredstva za njihove rekonstrukcije i održavanje. Na njihove bivše vlasnike se gledalo kao na trule kapitaliste. Ako se u svakoj opštini mogao podići spomenik nekoj ličnosti samo što je odatle potekao svojim rođenjem, moglo se svake godine pomalo izdvajati i sredstava za obnovu takvih građevina kod nas, kojim bi se dičile i ponosile mnoge generacije unapred. Suprotno od evropskih zamkova koji su sačuvani do današnjih dana jer se o njima uvek vodilo računa, kod nas, u Srbiji, su uglavom u ruševinama.

Naime, šta se najčešće dešavalo kod nas od tih gizdavih građevina? Čim su ostale bez vlasnika i stanara, pogotovo nakon nacionalizacije i konfiskacije 1945. godine, razvlačilo se sve. Od prozora i vrata, do skupocenih starovremenih elemenata enterijera, vrednog nameštaja od masiva u duborezu, grandioznih lustera, klavira, skupocenih slika, trofejnog oružja. Da li je to sve završilo u rezidencijama komunističkih vođa ili kod nekih lica u privatnim stanovima i u raznim komisionim radnjama, to niko do sada niti je pitao, niti se bavio time. A mogli smo bar malo biti zahvalni tim ljudima koji su nam iza sebe ostavili nešto u nasleđe. Da to čuvamo, pa i da na njemu razvijamo visoki turizam, bar za lovce. Mora više nemamo, a ne vole baš svi ni zimski turizam i skijanje. Mnogi bi se još uvek rado provozali u karucama ili čezama sa konjskom zapregom i uživali u spokoju prirode i cvrkutu ptica.

 

PRIREDIO: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić

Naredni članak:
Prethodni članak:

Komentari (8)

Odgovorite

8 komentara

  1. 21. mart 2017. u 12:59

    vojislav ananić

    Misterije i tajne tvrđava na Dunavu

    Smederevska tvrđava – Grad proklete Jerine

    Jeziva priča prati sam nastanak jedne od najlepših tvrđava kod nas, čuvene Smederevske tvrđave. Mračna strana ovog zdanja krije se i u njenom drugom imenu – Grad proklete Jerine ili Prokleta Jerina. Jerina je bila vizantijska princeza koja se udala za Đurđa Brankovića i po istorijskim navodima ona je vodila i organizvala izgradnju ovog utvrđenja. Prema predanju ona je insistirala da se tvrđava toliko brzo gradi da su mnogi ljudi umrili baš na gradilištu od iznemoglosti. Druge priče navode da Jerina nije imala milosti ni za trudnice koje su morale da nose kamen, a od nekih je zahtevala da prenose kamen golim rukama od Beograda do Smedereva. Za Jerinu su vezane i druge neslavne priče. Osim što je tvrđavu sazidala terajući narod na kuluk ona je i na druge načine iskorišćavala meštane okolnih sela, pogotvo muškarce. Priča kaže da je birala mlade ljubavnike, kojima bi nakon završenog posla odsecala glave. Još jedna strašna priča o Jerini i tvrđavi prenosi se sa kolena na koleno. Kada je Turska vojska ušla u Srbiju i krenula u pohod na smederevsko utvrđenje, grad se predao zbog iznemoglosti od gladi. Prema predanju Jerina je prodala žito koje je bilo namenjeno braniocima utvrđenja i grad je pao ne zato što je lako osvojiv već zato što su ljudi iznemogli. Jerina je nakon pada pobegla za Đurađem Brankovićem, a jedno vreme je provela i kao monahinja. Legedna kaže da je umrla kad ju je otrovao njen sin Lazar.

    Autor: Gordana Ivković

    Odabrao: Vojislav Ananić

    Odgovori

  3. 8. jun 2017. u 08:55

    vojislav ananić

    ISPOVESTI REKE TISE

    Moja sećanja, pamćenja i preobražaji dosežu u mnogo davna vremena. Pamti ih još valjda jedino stvoritelj svih i svega, Gospod naš, svevišnji i svemogući Bog. Dakle, u ta iskonska vremena, današnja Evropa i čitava kugla zemaljska, nisu imali današnji svoj oblik, klimatske prilike, biljni i životinjski svet. Tamo još pre više od šezdeset miliona godina, te delove Evrope i Sredozemnog mora, prekrivao je ogromni Okean Tetis. Negde na polovini tog velikog vremenskog razdoblja, na Zemlji su se dešavala jaka tektonska pomeranja. Ostali su da štrče nebu pod oblake jedino Alpi, Dinaridi, Karpati… Jezera se ispunjavaju morskom vodom. I to se more sada nazivalo Paratetis ili Panonsko more. Pošto je daljom tektonskom aktivnošću tog dela tla, došlo do prekida veza sa Sredozemnim morem, i voda postaje slatka a ne slana. Klima je tu bila tada mnogo toplija nego sada. Đerdap je verovatno imao odlučujuću ulogu u iscrpljivanju ogromnih količina Panonskog mora u Crno more.
    Kasnije se taj veliki Panonski bazen, sve više pretvarao u slatkovodna jezera. Uz obale tih jezera su mirno šetali srodnici praslonova i mamuti. I danas postoje jezera Balaton, Palićko, Ludoško, mnogi ritovi i autohtone reke Dunav, Ja – Tisa, Aranka (Zlatica), Jegrička, Mostonga, Kireš, nekada i Galacka… Oko Lepenskog Vira i Vinče, nastanjivali se i prvi naši preci i nastajale najstarije kulture. U današnjoj Vojvodini izrasli samo Vršački breg i Fruška gora, a dole, prema Srbiji Avala, Kosmaj, Bukulja, Venčac, Rudnik, Cer… Najniži oblici reljefa u tom Panonskom bazenu pored reka, bile su aluvijalne ravni i lesne zaravni i peščare (Subotičko – Horgoška, Deliblatska). Veći deo Panonske nizije, ostao je da leži na oko 200 metara ispod nadmorske visine. Ova zemljišta od černozema su i danas najplodnija i žitnica su svakoj državi koja je ovde bila.
    Znači, i ja sam davno, davno, bila deo tog Panonskog mora. Najveća sam pritoka Dunava. Izvirem u Ukrajini, u zapadnim Karpatima, u oblasti Bukovina na oko 1700 metara nadmorske visine. Dalje protičem kroz Slovačku, Rumuniju, Mađarsku i Srbiju, gde ulazim kod sela Đale a kod Starog Slankamena se ulivam u Dunav. Kroz Srbiju, tok mi iznosi 168 kilometara. Predstavljam pravu vojvođansku reku i lepoticu, i „žila kucavica“ sam joj. Regulaciju moga toka, kada su prosečene 121 krivina i ispravljeni mnogi moji meandri, organizovale su mađarske vlasti između 1846. i 1880. godine. Tako mi je tok skraćen sa 1213 na 755 kilometara. Bački kanal me povezuje sa Dunavom, a Begejski kanal sa Tamišem. Veći gradovi podignuti kraj mojih obala su Tokaj, Solnok, Čongrad, Segedin, Kanjiža, Senta, Bečej …
    Od starine sam još jedino ja uspela da sačuvam praistorijski „tiski cvet“, koji se čitavog života priprema za svadbeni let sa jednim ciljem: da produži životnu vrstu. Žive samo taj jedan dan i odmah posle parenja uginu a jajašca im padaju u glinovito tlo gde će boraviti tri godine dok ne sačekaju šansu za novo parenje i novo umiranje. Kad ja „cvetam“, onda je i voda u meni čista, nezagađena, a ribe ima u izobilju.
    Ovaj insekt postoji još jedino u Kini u Velikoj žutoj reci. U meni je pronađeno 22 vrste riba iz 7 familija. Takođe, moje priobalje, nastanjuje mnogo vrsta ptica: čaplje, sove, jastreb, gnjurac, detlić, mnoge pevačice, plovka, komoran, roda, rečni galeb …
    U mojoj blizini su mnogi arheološki lokaliteti, naročito iz neolitskog perioda iz vremena od oko 3900 do 3550 godina pre naše ere. Prostorima kroz koje ja protičem, u prošlosti su protutnjale mnoge vojske, pljačkaši i vandali koji su rušili i palili sve što ostavljaju iza sebe, mnogi legionari i vojskovođe.
    Tako su samo u ova dva protekla milenijuma od Hristovog rođenja, od 1. do 4. veka ovde boravili Jazike ili Sarmati, Rimljani od 358. do 453. godine, Huni do 453. godine.
    Sačuvala sam makar u legendama i misteriju groba hunskog vođe Atile „Biča Božijeg“. Sahranili su ga u zlatnom kovčegu u mojim dubinama kod Titelskog brega, kada su mi privremeno izmenili tok da bi zavarali buduće pljačkaše, a i poubijali su većinu očevidaca da o tome ne bi pričali.
    Gepidi su boravili od 453. do 553. godine, Avari od 564. godine. Sloveni se u Panoniji javljaju od 6. veka (ali ih je bilo i pre Huna). Ugri od 895. godine dođoše iz Azije, bežeći ispred Tatara i Pečenjeza. Kumane iz Turkmenije sa Kavkaza, je pobedio mađarski kralj Ladislav 1089. godine. Predvođeni svojim poglavicom Kapolčem, 1091. Kumani su prešli preko mene, Tise, kod današnjeg Bečeja i prodrli u Banat. Naseljavali su oblast između, sadašnjeg Bečeja, reke Zlatice (Aranke) i Kikinde. (Poznato je da su 1280. godine, oni spalili Čoku, a i danas postoji selo Kumane u Banatu). Tatarska najezda je bila od 1242. godine, a Turci nadolaze od 1529. godine, a tek u Bici kod Sente 1697. su zaustavljeni. A i posle Turaka, večite seobe i bune. Narod uvek ko zna kuda nestajao, dizao se kao feniks iz pepela i opet u ove krajeve drugi dolazili. Tako je bilo od vajkada.
    U zapadnoj Bačkoj se od 1688. naseljavaju stanovnici iz Gradovrha (Tuzle), katolici – šokci. Samo je teritorija Bača, po kome je čitava plodna ravnica između Dunava i Tise i dobila naziv Bačka, u raznim istorijskim periodima bila na udaru mnogih naroda, kultura i civilizacija, čiji se tragovi i danas svugde vide. Još u 12. veku se pominje u Baču moćna tvrđava (obnovljeni ostaci iz doba 1338 – 1342. godine još postoje), koja je pretrpela mnoga rušenja i obnavljanja. Za borbu protiv Turaka, u 15. veku je u Vršcu izgrađena kula koja i danas postoji.
    Pored tvrđava, širom Vojvodine postoje još uvek u dobrom ali i u ruiriranom stanju dvorci, kao Dvorac Servijski iz 1793, Dvorac Talijan iz 1856, Dvorac Maldeghem iz 1910. iz Novog Kneževca, Dvorac Rahonjci iz 19. veka sa Bisernog ostrva kod Bačkog Gradišta (gde uspeva čuveno i jedinstveno grožđe od kojeg se pravi vino „Krokan“ koje je služeno po mnogim carskim palatama), čuveni dvorci Dunđerskih i još mnogih drugih.
    I tako milenijumima trajem i opstajem ja kao reka, na dobrobit mnogih. Da ih rashladim kad im je toplo, da uživaju u mome miru i zelenilu, da slušaju moj huk, da preko mene prevezu mnogi teret, da navodnjavam njihova plodna polja. Ponekad se žestoko i naljutim na ljude, pa im poplavim kuće i imanja. Poslednjih godina sam strahovito ljuta jer u mene puštaju razne otpadne vode iz pojedinih fabrika ili fekalije iz kanalizacija.
    Ipak ću postojati i nadalje da podsećam ljude na život i beskraj. Ne moraju tražiti plavu zvezdu samo na nebeskom svodu. Neka pogledaju ponekad i u moje vode i virovite dubine. Možda u njima i vide odsjaj, prošlost i istoriju ne samo sadašnjih stanovnika. Samo ja pamtim koliko ih je i kakvih bilo ranije. Neka u ovom trenutku sagledaju sebe, nek potraže svoje vrline. Nek’ pomisle da daju ispovest pred ogledalom i pred Bogom. A nikad nisu lagali ni Bog ni ogledalo. Dok nije bilo ogledala, ljudi su se nad vodom posmatrali dole, a gore su u Boga gledali i verovali mu, tražili u njemu bar spas svojoj duši.

    Vojislav Ananić

    Iz moje šeste zbirke priča i zapisa „Hodanje u krug“

    Odgovori

  4. 19. novembar 2017. u 17:56

    Vojislav Ananić

    Dunđerski, Gedeon Geda, veleposednik, industrijalac, pravnik (Srbobran, 1. II 1875 — Budimpešta, 12.VII 1939)

    Osnovnu školu završio je u Srbobranu, maturirao u srpskoj gimnaziji u Novom Sadu a potom upisao studije prava. Doktorirao je u Budimpešti u 21. godini da bi potom kao ravnopravni ortak sa ocem upravljao celokupnom porodičnom imovinom. Oženio se Teodorom Dorom Vlahović i imao dva sina, Dušana i Lazara, i kćer Sofiju. Bio je najkrupniji zemljoposednik u Srbobranu. Posed mu se prostirao u opštinama Srbobran, Bačko Gradište, Bačka Palanka, Novi Sad, Begeč, Gložan i Čeb (današnje Čelarevo). Imao je nekoliko spahiluka sa zamkovima, parkovima i lovištima, nekoliko fabrika, hotel „Kraljica Marija” u Novom Sadu, bio u upravnim odborima više banaka itd. Posedovao je pivare u Čelarevu i Zrenjaninu, kudeljaru u Čelarevu, dve fabrike špiritusa — u Srbobranu i Čelarevu, parni mlin i fabriku ulja u Srbobranu, kao i više industrijskih preduzeća u Novom Sadu. U Čelarevu je podigao ergelu za uzgoj punokrvnih i polukrvnih konja. Bavio se i naprednim stočarstvom, gajeći goveda, svinje i ovce.
    Po završetku Prvog svetskog rata okupljao je oko sebe mlade srpske intelektualce i upućivao ih na rad u organizovanju nacionalnog života u oslobođenoj Vojvodini. Kao poljoprivrednik najvišeg ranga, putovao je u Englesku da bi proučio melioracionu delatnost, a naročito drenažu. Shvatajući hidrotehničke probleme i metode i znajući od kakvog su značaja zadružni objekti, nasipi i kanali, kao inicijator, osnivač i organizator čipsko-begejske vodne zadruge u celoj zemlji je organizovao vodne zadruge u centralne odbore, pozivajući na saradnju mnoge mlade inženjere. Zahvaljujući tome uspeo je da spase žetvu 1919. te je izabran za predsednika Saveza vodnih zadruga i dugogodišnjeg predsednika Centralnog odbora za vodne zadruge. Upravo njegovom inicijativom vodne zadruge i hidrotehnička služba prve su bile potpuno nacionalizovane. Učestvovao je u organizovanju privrednih institucija i u stvaranju centralnih privrednih ustanova kao što su Narodna banka, Srpska banka ili Jadransko-podunavska banka. Kao jedan od osnivača nalazio se na položaju predsednika upravnog odbora Novosadske produktne i efektne berze od osnivanja do smrti i na mestu predsednika upravnog odbora fabrike šećera a. d. „Bačka” u Novom Vrbasu. Bio je član upravnog odbora mnogih značajnih državnih institucija i fabrika: Narodne banke Kraljevine SHS, Srpske banke d. d. u Zagrebu, filijale u Budimpešti, „Kamendin” d. d. za proizvodnju seruma u Novom Sadu, tekstilne fabrike „Koste Ilića i sinova” a. d. i tvornice konzervi „Kulpin” d. d. u Novom Sadu. Osnovao je fabrike ratnih aviona „Ikarbus” i avionskih motora u Rakovici.
    Aktivno je učestvovao u verskom životu (član Patrijaršijskog saveta), a naročito u kulturnom životu (pored ostalog bio je podnačelnik Društva za Srpsko narodno pozorište od 1905). Kao predsednik Matice srpske (1911—1920) u vreme kada joj je bilo najteže, znanjem, intenzivnim radom i energičnim istupanjem uspeo je da sredi njene zloupotrebama uzdrmane finansije i da svojim ugledom otkloni pripremanu intervenciju mađarskih vlasti. Za vreme njegovog mandata završena je zgrada Trandafilskog sirotišta, zadužbine Marije Trandafil, čija je izgradnja bila obustavljena zbog velikih problema sa preduzimačima. Zahvaljujući njegovom angažovanju i odlučnosti tokom Prvog svetskog rata spasen j e značaj an deo Matičine imovine, kao i fondacija kojima je ona rukovala, a koje su mađarske vlasti nameravale da pretvore u ratne zajmove. Posle rata, pre svega zahvaljujući njegovom uticaju, a s obzirom na humani zadatak fondacija, doneta je odluka da zemlja koja je bila deo zadužbina pod upravom Matice srpske ne potpadne pod udar agrarne reforme. Pod njegovim predsedništvom izrađen je novi nacrt ustava Matice srpske. Još kao veoma mlad bio je član administrativnog odbora Bačke županije, a od 1910. je kao predstavnik Bačko-bodroške županije postao stalni član peštanskog parlamenta, u kojem je odlučno branio srpske interese, i to naročito interese Srba u Ugarskoj. Bio je poslanik u Ugarskom saboru na listi Stranke rada Ištvana Tise (tzv. „munkačke stranke”) i nosilac titule viteza c. i kr. ordena Franje Josifa i lični prijatelj mnogih mađarskih ministara i velikodostojnika. Biran je za člana gradskog predstavništva Novog Sada u periodu od 1914. do 1918. Posle rata izabran je za narodnog poslanika u Bačkopalanačkom srezu 1931, ali je posle kraćeg vremena podneo ostavku kako bi se potpuno posvetio privrednoj delatnosti.
    Kao i većina članova porodice Dunđerski, bio je u bliskim vezama sa Dvorom u Beogradu. Matici srpskoj i SNP u Novom Sadu ostavio je značajne legate. Za nacionalni, kulturni i privredni rad odlikovan j e mnogim ordenima.
    Umro je u sanatorijumu „Siesta” u Budimpešti a sahranjen je u porodičnoj kapeli u Srbobranu.
    LITERATURA: Ko je ko u Jugoslaviji, Beograd, Zagreb 1928, 33; Aleksandar Stanojlović, Petrovgrad/Veliki Bečkerek, Petrovgrad 1938, 285—287, 289; Vreme, 13.VII 1939; Politika, 13. VII 1939; Politika, 14. VII 1939; Dušan J. Popović, Srbi u Bačkoj do kraja osamnaestog veka (Istorija naselja i stanovništva), Beograd 1952, 147; Vasa Stajić, Novosadske biografije, VI, Novi Sad 1956, 58; Stevan Mezei, Stanje i početni razvitak industrije Vojvodine posle Prvog svetskog rata, ZMSDN, 1961, br. 28; Arpad Lebl, Politički lik Vase Stajića, Beograd 1963, 410, 412, 415, 418, 426; Nikola Gaćeša, Agrarna reforma i kolonizacija u Bačkoj 1918—1941, Novi Sad 1968; Vasilije Đ. Krestić, Istorija srpske štampe u Ugarskoj, Novi Sad 1980; B. Radovanović, 110 godina Narodne banke: 1884— 1994, Beograd 1994; Nikola L. Gaćeša, Srpske novčane ustanove u drugoj polovini XIX i početkom XX veka u Hrvatskoj i Slavoniji, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, 4, Beogad 1999; Živan Milisavac, Istorija Matice srpske, III, Novi Sad 2000.

    Petar V. Krestić

    Odgovori

  5. 28. novembar 2017. u 18:57

    lenzotti

    Ponuda kredita za najbolju božićnu zabavu.
    Nudimo Vam vrlo atraktivne kredite uz nisku kamatnu stopu od 2% i rok otplate od 06-300 meseci.
    Da bismo vam omogućili da provodite veoma dobru zabavu za kraj godine i ponudite puno poklona vašoj porodici, prijateljima, a posebno djeci, nudimo vam vrlo atraktivne ponude za kredit.
    Molimo vas da nas kontaktirate za više informacija o našoj ponudi.
    E-mail: [email protected] ili kontaktirajte +22966693259

    Odgovori