Grad i tvrđava Niš

Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić priredio je tekst o gradu Nišu i njegovoj tvđavi, sa dva milenijuma dugom istorijom

NISADES, divni i nepristupačni stan bogova po indijskoj religiji bio je prva domovina srpska (otuda i često pominjanje toponima Niš). O nastanku Niša postoji predanje da ga je sagradio kraljević Niša kamenom s obližnje humske čuke, dok je njegova sestra Vida ozidala tvrdi grad Vidin. Ima dokaza da je Niš naseljen već u praistorijsko doba. O poreklu toponima Naissus mišljenja nisu usaglašena. Danas je uglavnom odbačena teza o keltskom poreklu ovog toponima; pomišlja se češće na tračko, ilirsko ili, najverovatnije, preindoevropsko poreklo naziva Naissus. Rimski Naissus, vizantijski Nysos, slovenski Niš, nemački Nissa, dobio je svoje ime od Nišave, koja kroz njega protiče i koju su keltski prastanovnici zvali Navissos. U svojoj najsjajnijoj epohi Naissus je bi jedna od najvažnijih raskrsnica mezijsko-tračko-dardanske putne mreže, jer su se tamo slivali putevi od Lješa, Soluna, Carigrada i od Singidunuma (Beograda).

Niš je bio okružen pojasom tvrđava, od čijih je gusto raspoređenih kastela nađeno osamnaest. On je postao strategijski značajan punkt i od 2. veka se pominje u svim vojnim pohodima na Balkanu. Tamo je Klaudije 2. pobedio Gote i spasio Rim velike opasnosti. Konstantin Veliki je Naissus, u kome je rođen 274. godine, ukrasio raskošnim građevinama. U Nišu je Julije Apostata (361) dobio vest o smrti svog protivnika Konstancija. Mada se smatralo da je neosvojiv, savladali su ga Huni ogromnim jurišnim spravama uz istovremeno potiskivanje branilaca sa bedema kišom strela. Sledeće razaranje je bilo tako temeljito da je 448. godine istoričar Prisk, koji je s jednim poslanstvom išao na Atilin dvor, video tamo samo ruševine. Oko 480. je unekoliko obnovljen grad bio još jednom žrtva varvarskih naleta. Istina, car Justinijan ga je opet bio podigao, ali uskoro su usledili pohodi Avara, i 540. pustošna najezda Slovena koji su prodirali prema Vizantiji i od kojih su se mnogi naselili oko Nišave.

Posle toga su Vizantinci nekoliko vekova vodili borbe, s promenljivom srećom, za vlast nad Ilirskim poluostrvom. Oko 987. Niš je zauzeo bugarski car Simeon, pošto je prethodno pobedio Grke kod Mesemvrije. U 11. veku je opet Vizantija, koja je stalno težila ka severu, radi učvršćivanja svoje vlasti kolonizirala oko Niša, Sofije i drugih mesta mnoge Pečenjege. Godine 1072. do Niša su prodrli Ugri. Manojlo1. i njegov vojskovođa Konst. Aug. Philadelphu, ponovo su utvrdili grad. Uprkos tome, pod Manojlovim naslednikom Andronikom osvojio ga je ugarski kralj Bela 3. Kratko vreme posle toga, bio je opet grčki, a 1185. pao je u srpske ruke. Ipak, tu je 1196. Isak Anđel pobedio svoga rivala Stefana Nemanju. Godinu dana docnije, posle bitke kod Arkadijapolisa, Niš je postao bugarski, i otada je bio jabuka razdora između Bugara i Srba, koji su ga od 1241. držali za duže vreme.

Više puta je Niš video latinsku vojsku u svojim zidovima. Kroz njegove kapije su 1096. prošli prvi krstaši viteza Valtera. Duže vremena su u Nišu isto tako boravili car Fridrih 1. (1189), koga je svečano dočekao i pozdravio veliki srpski knez Stefan Nemanja, zatim Rober de Kurtene (1220) i car Balduin 2 (1240). Međutim, i pored toga što je istočni kler vrlo ljubazno primio katoličke borce, on je ostao nepokolebljivo veran pravoslavlju. U vreme prve najezde Turaka u jugoistočnu Evropu, padom Niša u ruke sultana Murata 1385, po nekima 1386, bila je odlučena i sudbina srpske države. Posle opsade koja je trajala 25 dana, on je pao pred žestokim napadom Jakši-bega, sina Timurtaševa. Knez Lazar je sačuvao mir pristavši da plaća danak od 1000 funti srebra godišnje i stavivši na raspolaganje pomoćni odred od 1000 konjanika. Porazom na Kosovu polju (1389) zapečaćena je sudbina nesrećnog srpskog kneza i njegove države. Kod Niša se Lazarev sin Stefan s jednim odredom priključio Muratovoj vojsci u borbi protiv njegovog brata Muse (1413), koji je takođe pretendovao na presto. Niš je za kratko bio i u rukama Hunjadija, pošto je 3. novembra 1443. dobio bitku u kojoj je 2000 Turaka palo i 4000 zarobljeno. Grad je tada predat Srbima, a Branković ga je kao leno prepustio Đorđu Mrnjavčeviću, potomku jednog starog roda. Posle Hunjadijevih poraza kod Varne (1444) i na Kosovu (1448) niška tvrđava nije videla nijednog hrišćanskog neprijatelja punih 245 godina.

U 16. veku je niška tvrđava bila zapuštena, most od drveta, a u 1500 niških kuća živeli su većinom Turci. Tek u 17. veku, grad je dobio svoju citadelu i kameni most. 1689. godine je hriščanska vojska nagnala Turke u nabujalu Nišavu, a deset hiljada Turaka, pokrilo je bojište. Sam Niš je bio nagrada za ovu potpunu pobedu.

U ponovnom pohodu Austrije protiv Turske 1737. godine, pad Niša je bio prvi veliki uspeh, kada je sedam turskih oficira donelo ključeve tvrđave i magazina. 20.000 civila je prebačeno u Sofiju, a u Beču se proslavljalo beskrvno zauzimanje Niša. No, jedanaestog oktobra se pojavio Ali-paša sa 20.000 ljudi i zahtevao predaju Niša, koji im je pao u ruke bez ijednog ispaljenog metka.

Godine 1804. je planuo srpski ustanak. Tek 1809. godine, ustanici su bili toliko ojačali da su mogli pomišljati na osvajanje Niša. Zapovedništvo je bilo u rukama Miloja Petrovića, a pod njim su bili: Petar Dobrnjac, Hajduk Veljko, Ilija Barjaktarević, vojvoda Paulj, Miloje Bećir i resavski knez Stevan Sinđelić. Srbi, koji su dolazili od Svrljiga, izgradili su severoistočno od tvrđave, između Kamenice i Matejevca, šest šančeva. Na žalost, među ustanicima je vladala surevnjivost, koja se izmetnula u razdor. Petar i Veljko su napustili svoje položaje i krenuli prema Gurgusovcu (Knjaževcu). Tako su Turci, koji su u međuvremenu dovukli pojačanja, mogli svom snagom da se bace na brojno slab Sinđelićev odred u šancu na brdu Čegru. Ostavljen bez pomoći koju je zatražio, Sinđelić nije mogao sam da se uspešno suprostavi Turcima koji su 31. maja napali s velikom premoći. Rovovi utrđenja punili su se leševima i Srba i Turaka, a preko njih je neprijatelj nezadrživo prodirao u šanac. Sinđelić je video da ga dalje ne može držati, ali hteo je da pogine smrću dostojnom srpskog junaka, pa je digao u vazduh i sebe i šanac sa prijateljima i neprijateljima. Tada je zavladala velika pometnja među Srbima i u ostalim utvrđenjima. Sve se dalo u bekstvo prema Deligradu, s neprijateljem za petama.Tu je palo oko 4.000 Srba. Ovaj neočekivani poraz prisilio je Karađorđa da napusti opsadu Novog Pazara.

Da bi raja trajno imala pred očima uzaludnost svojih nadanja koja je vezivala za Srbiju, paša je u svim mestima oko Niša raspisao poseban porez, čiji je iznos upotrebio da jugoistočno od Niša, na carigradskom putu, podigne onaj zloglasni i jezivi pobednički spomenik, Ćele-kulu, u koji je ugradio lobanje Sinđelićevih Srba koji su smrt pretpostavili ropstvu.

Posle uspostavljanja srpske granice na Jastrepcu 1833. godine, hrišćansko stanovništvo susednog niškog okruga se više puta obraćalo knezu Milošu s molbom da poradi na priključenju ovog okruga Srbiji. Miloš se u svojim pismima prikazivao kao veran vazal sultanov koji nema ništa protiv turskih vlasti u Nišu, već samo želi da olakša smirivanje raje. Kao uvek, Miloš je u ovakvim pismima pokazivao veliku lukavost, koja je išla na to da se ni sa jednom stranom ne pokvare odnosi. Molbe za oslobođenje počele su opet da stižu u velikom broju oko 1840, za vreme prve vlade kneza Mihaila. Godine 1841. ustanak je opet planuo, ali ne samo u niškom, već istovremeno, i u leskovačkom, pirotskom i vranjskom okrugu. Zbog toga su sva hrišćanska mesta oko Niša bila popaljena i opustošena. Koristeći pravo dato raji Pariskim ugovorom, fanariot Joanićije je 1856. osvetio temelje za novu nišku crkvu.

Knez Milan je na mig koji su mu Rusi dali, 14. decembra 1877. ponovo objavio rat Turskoj. Jak Moravski korpus, kojim je komandovao Belimarković, krenuo je svom silinom prema Nišu, koji je branilo 5.000 boraca i preko 100 topova. Knez Milan se pojavio na Bubnju 26. decembra i naredio izvesne pokrete kojima su Srbi dobili nešto terena. I južno od Niša, na nekih 150 m visokoj Gorici, koja dominira gradom, Srbi su sve više osvajali teren, dok 7. januara nije palo i tamošnje glavno uporište Markovo kale. Desetog januara muhurdar Mustafa-efendija je pukovniku Lešjaninu predao kapitulaciju. Jedanaestog januara Srbi su zaposeli citadelu. Petnaestog januara knez Milan je, uz burne pozdrave sveštenstva i naroda, u svečanoj povorci ušao u tvrđavu koju su Srbi odavno priželjkivali. Vrhovni komandant Belimarković i komandujući štapski oficiri Lešjanin, Bučović, Ivanović, Topalović, Orešković, Vasiljević i mnogi drugi hrabri borci dobili su visoka odlikovanja, a šančevi na Viniku: Komandir-tabija, Zuav-tabija, Anadol nižani-tabija i Midhat-paša-tabija dobili su nova imena: Knez Mihailo, Knez Milan, Knez naslednik Aleksandar i Vojvoda Sinđelić.

Od mnogih mahala najbolje su bile Stambol-kapija, Sožina kapija, Leskovačka kapija, Arnaut-Pazar, Čarkadžin čiftlik i Palilula. Od 8.000 muslimana, koliko ih je u tursko vreme živelo u Nišu, većina je živela od poljoprivrednih imanja i zanata. Most na Nišavi je svojim lepim linijama odudarao od okolnih ružnih straćara. Sagradio ga je 1619. budimski komandant Mehmed-paša. Citadela je bila jedino neimarsko delo koje je moglo da ostavi utisak na čoveka sa Zapada. Nešto viša od varoši, na drugoj strani reke, tvrđava je činila poligon od sedam strana, sa isturenim krunastim utvrđenjem i pet bastiona i sa nejednakim kurtinama. Ostaci niške tvrđave potiču pretežno iz 17. i 18. veka, ali ima delova koji datuju i u 16. stoleće.

Teško da se i u jednom drugom gradu mlade Kraljevine u oblastima koje je ona dobila 1878. povela tako energična borba između starog i novog kao u Nišu. Svuda su se viđale kuće evropskog tipa, kao i oprema stanova i dućana. Samo su niške kujundžije, opančari i abadžije, limari i stakloresci još uvek imali radionice kao prodavnice. Uglavnom, preovlađivale su prodavnice sa lepim portalima, sa ukusno aranžiranim izlozima i proizvodima sa Zapada. Promene nastale posle 1878. najviše su padale u oči samoj čaršiji. Mnoge Nišlije su se i dalje držale života u zatvorenom porodičnom krugu po ugledu na muslimane, ali, oficiri, činovnici, inženjeri, lekari, vicekonzuli, dali su životu na ulici i na javnim mestima, više zapadni karakter. Taj šaroliki život nije ni izdaleka bio privlačan kao u tursko vreme. Čak je i lepi hamam, kao sastajalište otmenih muslimanskih niških žena, otišao u nepovrat. U tursko vreme muškarci su vršili sve nabavke i za kuhinju. Sada je srpska žena sa svojom služavkom išla na pijacu.

Niš je pored ostalih koji su „obavljali“ tu funkciju, 1860. dobio u Beču školovanog lekara dr Mladena Grujića, a i nekoliko snabdevenih apoteka. Što se tiče obrazovanja mlade generacije, Niš je pokazao ambiciju da zasluži titulu „drugog glavnog grada Srbije“. Gimnazija je otvorena već 1879, učiteljska škola 1882, a 1894. i jedna viša devojačka škola. Od 1995. o osnovnom obrazovanju brinule su se tri osnovne škole za dečake i jedna za devojčice.

„Kraljev dvor“ je bio tipa udobne rezidencije muslimanskih velikodostojnika. Njega je gradio Hafis-paša, koji je 1805. bio poslat na Karađorđa, a docnije se pobratimio sa Milošem. Kad je zdanje ponovo dovedeno u red, ono je postalo omiljena rezidencija kralja Milana. Tamo je rado boravila i kraljica Natalija. U januaru 1901. u iste prostorije uselila se njena naslednica kraljica Draga. Od orijentalne arhitekture Konaka oštro je svojim zapadnoevropskim stilom na drugoj strani odudarala zgrada okružnog načelstva koja je završena 1889. godine. Sa crkve Sv. Pantelije koja je podignuta severoistočno od citadele, širio se zvuk zvona. Među značajne niške spomenike na levoj obali Nišave spada „stara crkva“ Arhanđela Mihaila i Gavrila, osvećena 1819. Nišlije su 1856. započele gradnju jedne katedrale koja je progutala svu opštinsku imovinu. Jedanaestog januara 1898. došle su do izražaja velike simpatije Nišlija prema kralju Aleksandru, koji je više puta dao dokaza o svojoj brizi i naklonjenosti njihovom gradu, a i prema „oslobodiocu“ Milanu. S istim oduševljenjem dočekan je mladi kralj i 25. juna 1900, kada je u pozdravnom govoru predsednik opštine rekao da vaskrsla Srbija ima mnogo da zahvali dinastiji Obrenovića. Na samom početku 20. veka, Niš je imao 21 954 stanovnika u 3 681 kući. Okrug je obuhvatao 246 mesta u 88 opština i imao 184 045 stanovnika. Od njegovih pet srezova, najnaseljeniji je bio niški.

U Brzom Brodu (antička Mediana) izgrađen je početkom 4. veka kompleks luksuznih građevina, verovatno carski letnjikovac. Otkrivena je palata s peristilom, a pokraj nje nimfeum, terme, žitnica i različite zgrade čija je unutrašnjost ukrašena freskama i mozaicima. U doba seobe naroda do temelja su razrušeni letnjikovac, kupatilo i tvrđavski pojas rodnog grada velikog imperatora, koji je izborom Carigrada za svoju rezidenciju, započeo stvaranje Istočnog Rimskog Carstva. Početkom septembra 1900. godine, blizu citadele, na dubini od 7,5 m pronađena je jedna divna bronzana glava Konstantina Velikog, koja se nalazila u beogradskom Narodnom muzeju. U Kamenici, na padinama Vinika nađena je velika količina rimskog novca i rimski vodovod koji je grad napajao vodom.

IZVOR: Podaci za ovaj tekst preuzeti su iz 2. toma knjige Feliksa Kanica „SRBIJA“ – zemlja i stanovništvo, četvrto izdanje, „Srpska književna zadruga“, Beograd, 1989, štampa Tiskarna „Ljudske pravice“,1989)

PRIREDIO: Saradnik portala Poreklo VOJISLAV ANANIĆ, Senta, 12. 12. 2012.