Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić priredio je tekst sa porukom da Srbi i te kako mogu da se podiče svojim kulturnim nasleđem
I deo
„ … Ako se neko hvali stvarima, hvali se nečim; ako li se hvali ljudima, hvali se nekim. Skuplji su ljudi od stvari, i hvaljenje ljudima bolje je od hvaljenja stvarima. Neko se hvali svojim zaslužnim precima, neko vaspitanom decom, neko vernim prijateljima, neko svojim herojskim narodom… Mi, Srbi, kao narod imali bi se i kime i čime pohvaliti… A mogli bi se hvaliti svojom kulturom; vaistinu mogli bi; jer smo je imali i jer je imamo. Vaistinu mogli bi pre mnogih drugih, kad to ne bismo ispod stida i dostojanstva. Evropa se hvali kulturom; Srbi nikad u istoriji svojoj nisu se hvalili kulturom. Ako se dakle počnemo hvaliti kulturom, skrenućemo sa svoga puta i udariti tuđim putem. To smo bili i učinili, skrenuli smo sa svoga puta i udarili tuđim putem, zbog čega smo i postradali kao nikad i niko… Neki, pak, narodi kao Indijani i Kinezi imaju kulturu mnogo lepšu, razrađeniju i utabaniju, od evropske kulture…“. („I reče vladika Nikolaj“, rođen 1880, umro 1956.- odlomak, ovde misli na komunizam – „Glas kanadskih Srba“, 27. 2. 2003).).
II deo
No, da malo ipak prozborimo i o kulturi našoj.
„ Srpski jezik je očuvan na cijelom prostoru na kome su Srbi živjeli… Kod Hrvata to nije slučaj. Od originalnih Hrvata u Hrvatskoj je ostalo samo ime i ne više od 500 hiljada govornika jednog jezika – čakavskog – koji je na iščeznuću… Jezik kojim se danas tamo govori je vukovizirani jezik… Narod bez svoga izvornog jezika je polunarod i njegova država samo tampon-tvorba. To je predvideo Pavao Štos još u doba Bečkog dogovora (1850. kada su Hrvati prihvatili Vukov jezik za svoj): „Vre i svoj jezik zabit Horvati, hote ter drugi narod postati!“(Kraj citata: Andrije – Željka Lovrića i Marijana Horvat – Milenkovića)… Svjesno se zanemaruje činjenica da su (tamo) vijekovima bili zvanični jezici njemački, mađarski i italijanski. Dovoljno je pogledati kartu jezičkih područja na teritoriji današnje Hrvatske pa da se vidi da je štokavsko narječje dominantno…
Tamo gdje je bila država, ako su istorijski uslovi dozvoljavali, razvoj nauke i umjetnosti se kretao uzlaznom putanjom. Iako je Srbija bila u sastavu turske carevine više od četiri stoljeća, narod je bio vlasnik cjelokupnog duhovnog nasljeđa. Zato se nije čuditi da je već nakon dobivanja prve autonomije, iako je vladar bio nepismen, baš po njegovom nalogu došlo do naglog razvoja školstva kao osnove napredka svake državne zajednice, Prva Srpska gimnazija osnovana je u Sremskim Karlovcima 1728. godine. U Somboru SPC otvara četvororazrednu gramatičku školu (dakle gimnaziju) 1759. godine, Prva novosadska srpska gimnazija (danas Jovana Jovanovića Zmaja), 1810. godine, Prva kragujevačka gimnazija 1833, Prva zaječarska gimnazija 1836, Prva beogradska gimnazija 1839, Prva užička gimnazija 1839, a u Sarajevu Niža srpska gimnazija je Dekretom austrougarske vlasti ukinuta 1882. godine.
U Hrvatskoj su u to vrijeme bile srednje škole ali na njemačkom i mađarskom jeziku. Prva škola na „vukoviziranom jeziku“ – srpskom jeziku, bila je Prva hrvatska gimnazija u Zagrebu 1850.godine.
Matica srpska osnovana je 1826. godine u Pešti. Matica hrvatska od 1874. godine (u Zagrebu je osnovana Matica ilirska 1842, Matica dalmatinska je osnovana u Zadru 1862. godine).
Srpska akademija nauka i umetnosti utemeljena je u Beogradu 1864.godine, JAZU (Jugoslovenska akademija znanosti i umetnosti) je osnovana u Zagrebu 1866. godine. Ime HAZU (Hrvatska akademija…) dobiva tek od dolaska HDZ na vlast (1991) izuzev jednog kratkog perioda tokom NDH (1941-1945).
Iako na „brdovitom Balkanu“ u Srbiji je pozorišni život otpočeo naglo da se razvija: Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu osnovano je 1861. godine, Narodno pozorište u Beogradu 1868. godine, Cetinjsko pozorište 1896. ….
Mada je Zagreb imao neposredne veze sa Bečom i Peštom, u to doba, dva velika kulturna centra, dosta kasnije došlo je do formiranja prve pozorišne kuće.
Hrvatsko narodno pozorište svečano je otvorio austrijski car Franjo Josif I 14. listopada (oktobra) 1895. godine. Ovo pozorište je predvodio pravoslavac Stjepan Miletić koji je uglavnom izvodio dubrovačke pisce, Držića, Palmotića i Iva Vojnovića.
Drugo hrvatsko narodno kazalište otvoreno je u Osijeku 1907. godine.
Nije se čuditi što su iznikli duhovni džinovi iz malenog srpskog naroda uprkos vjekovnoj izloženosti najstrašnijim oblicima istrebljenja. Nazivaju nas seljačinama, primitivcima, nepismenim zaostalim čoporom, trude se da nas prikažu u najgorem svjetlu. Nemamo se čega ni pred kim, osim pred Gospodom, stiditi. Niti kome bilo šta dokazivati. Neka to rade oni koji treba da se stide svoje istorije – M. B. („Glas kanadskih Srba“, 29. maj 2003. godine).
PRIREDIO: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić, Senta, 10. decembra 2912.
10. maj 2017. u 13:08
vojislav ananić
NOVOSADSKA GIMNAZIJA
Osnovao ju je trgovac i građanin Novoga Sada, Sava Vuković od Beregsova, na Sv. Savu 1810, pošto je dao svotu od 20.000 forinti za tu svrhu. Ostali novosadski građani upisali su također velike priloge, te je brzo skupljeno preko 100.000 forinti. Iduće godine je vrijednost ovoga novca, radi državnog bankrota, pala na petinu. Ponovnim prilozima podignuta je svota za gradnju gimnazije na blizu 50.000 forinti. 1811 otvoren je prvi i drugi razred, 1816/17 treći, a, zatim svake godine po jedan, tako da je 1819/20 imala 6 razreda. 1848 bila je gimnazija zatvorena i te je godine izgorjela. Ponovno je otvorena 1852/56, ali samo sa 4 niža razreda, i tako je ostala do 1865/66. Te godine dobila je pravo javnosti, te je otvoren 5 i 6. 1866/67, a 1867/68 8. razred. Nastavni plan bio je stalno udešavan po nastavnom planu u državnim gimnazijama. Među znatnijim upraviteljima i profesorima N. G. bili su: Pavle Šafarik, Jovan Hadžić-Svetić, Petar Jovanović, Đorđe Natošević, Đorđe Magarašević, Milovan Vidaković, Jovan Đorđević, Nikola Krstić, Jovan Turoman, Vasa Pušibrk, Jovan Grujić, Aleksandar Sandić, L. Kostić, Đorđe Dera, Mih. Ostojić, Jovan Grčić, J. Živojnović, I. Bajić i dr. 1811—1911 prošlo je kroz gimnaziju u Novom Sadu ukupno 18.000 učenika. Pored karlovačke imala je i N. G. ogromnih zasluga za održanje i širenje srpske nacionalne ideje. Veliki broj znamenitih Srba prošao je kroz N. G. Njena važnost postala je veća u doba, kada se Matica Srpska preselila u Novi Sad i u doba Novoga Sada kao »Srpske Atine«. Njena autonomija bila je mnogo manja nego karlovačke gimnazije. Naročito se u posljednje vrijeme osjećao težak pritisak madžarske državne vlasti.
Literatura: V. Pušibrk, Postanak i razvitak srpske pravoslavne velike gimnazije u Novom Sadu (1895); Spomenica o stogodišnjici srpske pravoslavne gimnazije u Novom Sadu.
D. Popović
IZVOR: Prof. St. Stanojević, NARODNA ENCIKLOPEDIJA SRPSKO-HRVATSKO-SLOVENAČKA, III KNJIGA , N—R, IZDAVAČ: BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D. D. ZAGREB, GUNDULIĆEVA 29 ZASTUPA DR- ERIK MOSCHE, MIHANOVIĆEVA ULICA 1, 1928
10. maj 2017. u 14:16
vojislav ananić
NARODNA BIBLIOTEKA U BEOGRADU bila je i prije rata, a i danas je, najbogatija i najpoznatija biblioteka u Srbiji. Osnivanje N. B išlo je postepeno. Kada je poslije drugog ustanka oslobođena Srbija, i kad su osnovana ministarstva, onda su se za njihove potrebe počele nabavljati knjige. Tako je svako ministarstvo imalo po jednu malu biblioteku. 1844 izvršen je popis knjiga ministarstva prosvjete. Bilo je svega 1.421 knjiga, i to je bio osnov za stvaranje N. B. 1853 ministarstvo prosvjete tražilo je aktom preko državnog savjeta, da se sve knjige pojedinih ministarstava ustupe ministarstvu prosvjete. Kada je to izvršeno, objavljen je 16/2 1853 zakon, po kome je stvoreno zvanje bibliotekara pri ministarstvu projsvjete, čija je dužnost bila, da uredi cijelu biblioteku, da se brine za nju i da vrši kupovinu knjiga. 16/12 1859 postavljen je prvi bibliotekar (Filip Nikolić). 16/5 1856 postavljen je za bibliotekara Đuro Daničić, koji je ostao na toj dužnosti do 26/12 1859. Daničić se više brinuo za biblioteku i njegovi su najglavniji prijedlozi: 1. da bibliooteka nabavi svaku srpsku knjigu; 2. da biblioteka nabavi svaku knjigu, koja se odnosi na srpski narod, na ma kom stranom jeziku, i 3. da biblioteka nabavi iz svake struke najbolje knjige na stranim jezicima. To je bio program biblioteke, koji je ostao i kasnije. Daničić je predložio 1858 da se biblioteka službeno nazove N. B., i to je usvojeno. 26/11 1859 postavljen je za bibliotekara Milivoje Prajzović, 10/2 1860 Kosta Crnogorac, 10/6 1861 Dr. Janko Šafarik. Šafarik je preuredio biblioteku i uveo je lisni katalog po piscima i katalog po strukama. 1864 stvoreno je zvanje pomoćnika bibliotekarevog, a u februara 1865 postavljen je za pomoćnika dr Mihailo Rozen, koji je ostao na toj dužnosti do 6/12 1869. Kasnije je bio pomoćnik Josip Majzner (1867—1891). 27/11 1869 došao je za bibliotekara Stojan Novaković. 12/12 1873 objavljen je nov zakon o zvanju i plaći bibliotekara i njegovog pomoćnika. Za vrijeme Novakovićeve uprave biblioteka se počela više razvijati, i tada je štampan prvi Katalog N. B. (knj I, sv. 1. inostrana književnost), sređen po piscima. 6/2 1875 postavljen je za bibliotekara Jovan Bošković, a 10/10 1880 arhimandrit Nićifor Dučić. 1880 štampan je Katalog (knjiga II sv. 2. inostrana književnost,). 19/3 izišao je zakon o N. B. po kome je biblioteka odvojena od Narodnog Muzeja, s kojim je do toga vremena činila. cjelinu. 15/5 1886 Dučić je razriješen od dužnosti i predao je čuvaru Narodnog Muzeja Mihailu Valtroviću. 1886—1897 bio je bibliotekar Milan Đ. Milićević. 1/11 1886 izišao je zakon o Srpskoj kraljevskoj akademiji nauka i po čl. 7 toga zakona N. B. je pripala. akademiji. Za vrijeme Milićevićeve uprave štam pani su dalnji Katalozi (knj. III sv. 1, srpska književnost 1886; knj. IV inostrana književnost, 1889). Prirast knjiga bio je znatno veći, i onda je o bjavljen novi Katalog, koji je obuhvatio i stare i nove knjige (I književnost srpska, 1894). 1891 postavljen je za pomoćnika bibliotekara Đoka Popović (1891—1905). 1897—1900 bibliotekar je bio Dragiša Stanojević, 1900 do 9/4 1901 Stojan Protić, 15/12 1901 do 1903 Ljubomir Jovanović. 22/1 1901 objavljen je zakon o N. B. po kome je izvršeno njeno preuređenje. Po tom zakonu biblioteka je trebala da dobije svoju posebnu zgradu, a da akademija ima pravo nadzora i da se njoj podnosi godišnji izvještaj. Po čl. 2 i 8 toga zakona N. B. postavljena su tri zadatka: a) da pomaže njegovanje nauke u Srbiji, b) da olakša širenje narodnog obrazovanja, i c) da sredi dotadanju srpsku bibliografiju jedne i druge abecede, a da novu objavljuje svake godine. 1902 štampana je druga knjiga Kataloga (književnost slovenska). 1903 postavljen je za bibliotekara Jovan Tomić, koji i danas vrši tu dužnost. 1905 postavljen je za pomoćnika Milovan Glišić (1905—1908), a kasnije su tu dužnost vršili: Mika Popović (1908 do 1912), Miloš Zečević (1912—1921), Vojislav Ilieć mlađi (1921—1922), Sima Pandurović (1922—1923) i Svetozar Matić (od jula 1923). U početku je N. B. bila u zgradi ministarstva prosvjete, 1844 dobila je posebnu kuću (u blizini kasacionog suda), odatle je preseljena u drugu zgradu (preko puta vojne akademije), pa onda u zgradu više ženske škole i, najzad, u lijevo prizemno krilo velike škole (kapetan Mišino zdanje), gdje je ostala do evropskog rata. Za vrijeme evropskog rata veliki broj knjiga N. B. evakuiran je, a za vrijeme okupacije Srbije prenesen je u Sofiju, odakle je vraćen poslije zaključenog mira. Propalo je dosta starina (Nikoljsko Jevanđelje, Orbini, Lukari i t. d.), naročito knjige o južnoj i istočnoj Srbiji. Odmah poslije rata biblioteka je privremeno smještena u zgradi Vračarske zadruge (ulica kralja Milana), pa je odatle preseljena u svoju zgradu (Kosančićev Venac), koja je kupljena u septembru 1922 za 3,200.000 dinara. Kako se N. B. razvijala vidi se iz ovih podataka: 1844 bilo je svega 1.421 knjiga, 1871 imala je 10.600 djela u 22.459 svezaka (starih slaveno-srpskih i ostalih rukopisnih knjiga 185, prvih izdanja 41, karata, planova, crteža, slika, fotografija 400), 1887 imala je 25.073 djela u 55.488 svezaka, duplikata 4.512, ukupno 60.000 sv. (starih rukopisnih knjiga 410, prvih izdanja 66, karata, slika 904). Broj čitalaca 1887 bio je 593 (đaci 325, nastavnici 76, svećenici 6, oficiri 22, činovnici i drugi 152, stranci 21). Čitalo se ukupno 7.825 djela. Budžet za 1887 bio je: plaća bibliotekara 7.07280, pomoćnika 3.91530, za nabavu i uvez knjiga 12.000, za kancelarijske troškove 1.500, za dva služitelja 2.000; ukupno 24.488-to dinara. 1897 B . je imala: 30.742 djela u 62.336 sv. i 6.113 duplikata (rukopisa 623, srpskih štampanih prvina 141, karata slika 990). Broj čitalaca bio je : 624 (đaci 414, nastavnici 132, svećenici 4, oficiri 3, drugi 62, stranci 9). Čitalo se ukupno 10.945 djela; budžet je bio 25.280 dinara. 1900 B. je imala: 32.702 djela u 70.706 svezaka i duplikata 10.505, štampanih prvina 141 (duplikata 16), rukopisa 627, karata-slika 2.296, političkih novina 1.280, ukupno 85.571 broj. Broj čitalaca bio je 451, čitalo se u biblioteci 5.835 svezaka, izvan biblioteke 5.403 sv., svega 11.238 sv. Čitano je srpskih djela 5.986, stranih 5.252, naučnih 6.742, zabavnih 2.367, rukopisa 78, političkih novina 372. Budžet je bio: plaća činovnika 12.57780, služitelja 3.120, za nabavu knjiga i uvez 12.000. za ogrjev i kancelarijske troškove 1.200; svega 28.897-80 dinara. 1905 B. je imala: 40.000 djela u 84.845 sv. i duplikata 16.114 (rukopisa 1.913, prvina 216, karata-slika 2.450, političkih listova 433, pisama 1.316). Budžet za knjige i kancelarijski materija bio je 16.000. Uzimano je iz biblioteke: 21.395 predmeta. 1910 B . je imala: 45.838 djela u 94.299 sv. i duplikata 21.383 (rukopisa 1.103, prvina 218, karata-slika 1.130, političkih listova 728, pisama 2.088). Broj čitalaca bio je: 1.815 muških. 62 ženske; budžet za knjige i kancelarijski materijal bio je 20.861 dinar; uzimano je iz biblioteke 22.142 predmeta. 1912 B. je imala 48.574 djela u 98.341 sv. i duplikata. 34.279 (štampani prvina 218, novina 774, karata-slika 1.216, rukopisa 1.172, pisama 2.606). Budžet za knjige i kancelarijski materijal bio je: 20.861 dinar. Broj čitalaca bio je manji zbog balkanskog rata: 1.955 muških, 1.706 ženskih; čitano je ukupno 12.661 djelo. Poslije rata izvršeno je preuređenje biblioteke. Glavne grupe po formatima: 12, 8, 4 i folio. Redni broj po dolaženju knjiga. Dioba: 1. knjige, 2. kolekcije (naše), 3. časopisi (naši), 4. kolekcije i časopisi (strani), 5. novine, 6. rukopisi i stare knjige, 7. muzikalije, 8. karte. Bit će izrađen abecedni i stručni katalog. U abecednom katalogu su odjeljci: 1. srpsko-hrvatsko-slovenački, 2. slovenski ćirilski, 3. slovenski latinicom , 4. strani jezici, 5. novine i 6. časopisi. Broj osoblja je: pet činovnika (sa upravnikom), dva služitelja. Novim budžetom (1926 do 1927) predviđeno je: jedan bibliotekar, 12 činovnika (dva pomoćnika) i 6 služitelja, Cio budžet za lične izdatke je 479.190 dinara, za materijalne 294.800 dinara. Za vrijeme evropskog rata rad u biblioteci je bio obustavljen. Čitanje u biblioteci je besplatno, za uzete knjige izvan biblioteke polaže se kaucija.
U. Džonić
IZVOR: Prof. St. Stanojević, NARODNA ENCIKLOPEDIJA SRPSKO-HRVATSKO-SLOVENAČKA, III KNJIGA , N—R, IZDAVAČ: BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D. D. ZAGREB, GUNDULIĆEVA 29 ZASTUPA DR- ERIK MOSCHE, MIHANOVIĆEVA ULICA 1, 1928
10. maj 2017. u 14:56
vojislav ananić
NARODNA BIBLIOTEKA U KRAGUJEVCU osnovana je šezdesetih godina 19 vijeka, Osnovalo ju je ministarstvo prosvjete i predalo je gimnaziji, te je u isto vrijeme ona bila i za nastavnike i za narod. U pravlja je odbor sa direktorom gimnazije, a bibliotekari su bili obično nastavnici srpskog jezika (P. Đorđević, M. Raičić, J. Maksimović, M. Majzner, S. Nešić). Bibliotekar M. Majzner odvojio je N. B . od gimnazijske knjižnice. Za vrijeme rata B. je velikim dijelom uništena. Poslije rata sređivanje je izvršio Rus Metislav Šahmatov, koga je izmijenio Milan Antonović, suplent. Sadanji bibliotekar je Milan M. Milošević, profesor. Broj knjiga je 15.800. Postoji rukopisni katalog. Knjige su klasificirane po naučnim grupama.
U. DŽ.
IZVOR: prof. St. Stanojević, NARODNA ENCIKLOPEDIJA SRPSKO-HRVATSKO-SLOVENAČKA, III KNJIGA , N—R, IZDAVAČ: BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D. D. ZAGREB, GUNDULIĆEVA 29 ZASTUPA DR- ERIK MOSCHE, MIHANOVIĆEVA ULICA 1, 1928.
10. maj 2017. u 15:06
vojislav ananić
NARODNA BIBLIOTEKA U NIŠU osnovana je odlukom ministarstva prosvjete 27/4 1903. Svečano otvaranje B. izvršeno je 19/9 1904. Broj knjiga je 5.400 i 10.000 sv. Broj listova 150. Štanpanog kataloga nema. Zgradu za B. oporučno je ostavio 1895 niški episkop Jeronim. Prvu pošiljku u knjigama B. je dobila od ministarstva prosvjete, a kasnije je dobivala poklone od državne štamparije i privatnih lica. B. se naročito obogatila bibliotekom Stevana Sremca. Za vrijeme okupacije (1915) Bugari su prenijeli B. u Sofiju, odakle je vraćena poslije rata, zajedno sa knjigama narodne biblioteke u Beogradu. Biblioteku je ponovno uredio dr. M. Milačić, profesor, koji i danas vrši dužnost bibliotekara. Prvi bibliotekar po osnivanju bio je Pavle Sofrić, profesor. Rukopisa nema. Svečano otvaranje biblioteke poslije rata izvršeno je 11/5 1924.
U. DŽ.
IZVOR: prof. St. Stanojević, NARODNA ENCIKLOPEDIJA SRPSKO-HRVATSKO-SLOVENAČKA, III KNJIGA , N—R, IZDAVAČ: BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D. D. ZAGREB, GUNDULIĆEVA 29 ZASTUPA DR- ERIK MOSCHE, MIHANOVIĆEVA ULICA 1, 1928.
24. avgust 2017. u 12:06
vojislav ananić
MATICA SRPSKA KAO NAJZNAČAJNIJA USTANOVA KULTURE SRPSKOG NARODA
Pokretanje Letopisa Matice srpske
Posle oslobođenja Ugarske od Osmanlija, doseljavanja Srba na tu teritoriju – još više su učestala. Ovde su prilike bile povoljnije nego u Srbiji iza Save i Dunava. Tamo su borbe mnogo duže trajale. Računalo se da Srba, na području tadašnje Austrijske monarhije ima blizu četiri miliona. Oni su u tuđoj sredini, ipak živeli na svoj tradicionalni način, koji su čuvale i kanalisale pravoslavne srpske opštine. Na osnovu Privilegija dobijenih iz Beča imali su svoj vlastiti „tanač“ (ličnost na čelu srpske-crkvene opštine), svoje činovnike, birove (sudije) i eškute (većnik, pod zakletvom). U gradskom savetu Budima i Pešte, zastupao ih je po jedan senator, poput Jovana Muškatirovića, koji je pisao na srpskom, mađarskom i latinskom jeziku.
Međutim, kada je srpski štampar i izdavač Stefan Novaković 1796. godine svoju štampariju iz Beča preneo u Budim i prodao prava Peštanskom univerzitetu – koliko god da je to bilo povoljnije za Budimlije – Srbi u Austrijskom carstvu izgubili su mogućnost da se posredstvom štampanih glasila informišu na svom jeziku. Ta praznina trajala je sve do avgusta 1813. godine, kada u Beču počinju da izlaze Novine serbske.71 Zanimljivo je da su ovo glasilo, koje se smatra prvim novinama kod Srba, pokrenuli studenti medicine, Dimitrije Davidović i Dimitrij e Frušić.
Devetogodišnje izlaženje ovih novina bilo je vrlo dramatično: problemi sa finansiranjem štampe i stalnim pritiskom poverilaca, sadržajni koncept koji se od političkih tema (posledice ratovanja protiv Napoleona) okretao ka sadržajima iz svakodnevnog života srpskog stanovništva, polemike i pamfleti u vreme Vukove borbe za reformatorske ideje na polju pravopisa i jezika. Oba Dimitrija (urednici i novinari) su kraće vreme provela u zatvoru pod optužbom da su klevetali Ugarsku dvorsku kancelariju. Kada je svršio studije Dimitrije Frušić napušta Beč. Davidović tada gubi volju i nadu u uspeh, a ogorčen na čitavu politiku Austrije prema podanicima srpske narodnosti, odlučuje da napusti Beč i da se tu nikada više ne vrati. Posredstvom prote MatiJe Nenadovića, obezbedio je službu u Srbiji (kod kneza Miloša), gde je prešao novembra 1821. godine. U martu je izdat nalog za obustavljanje novina. Gašenjem Davidovićevih Novina serbskih Srbi su ostali su bez političkog glasila na svom jeziku. Sva nastojanja da se pokrene novi list sličnog profila, nisu dala rezultate, pa je grupa intelektualaca 1823. donela odluku da otpočne izdavanje časopisa Serbske letopisi. Iako pokrenut u Novom Sadu, od strane Georgija Magaraševića, taj se časopis štampao u Budimu. Odmah je postao jedino glasilo gde su objavljivani značajni rezultati sveopšteg književnog i naučnog stvaralaštva. Pored toga, u fokusu su bile sve teme vezane za istoriju, ali i savremeni trenutak srpskog naroda: književnost, istorija, religija, folklor i kultura. Međutim, da pregled ne bi bio „kratkovid“ objavljivani su tekstovi iz celog slovenskog sveta, „ot Adrijatskog do Ledenog, i ot Baltiskog do Crnog mora”.
Poteškoće u organizaciji čitavog posla podstakle su Magaraševića da se posavetuje sa peštanskim trgovcima i intelektualcima, koji su zaključili da rešenje treba potražiti u osnivanju kulturne ustanove koja bi ne samo brinula o časopisu nego i razvila znatno širi program rada. Časopis je izašao 1825. godine, sa informacijama koje su se kao novinarski osvrt, odnosile na prethodnu godinu. U početku nije imao isključivo nacionalni karakter, jer se iz predgovora prvog broja uočava prisustvo ideja o sveslovenskoj solidarnosti. Posle drugog broja uočena je greška u nazivu (gramatički rod Serbska letopis), što je promenjeno u Serbskij letopis. Planirane tri knjige godišnje su izašle, ali je već kod četvrte izdavač i štampar Konstantin Kaulicije bio suočen sa gubicima. Zato je u septembru iste godine zaustavio dalje štampanje. Da se ne bi izgubio jedini list na srpskom jeziku, urednik se posavetovao sa peštanskim trgovcima i intelektualcima, koji su zaključili da rešenje treba potražiti u osnivanju kulturne ustanove koja bi, ne samo brinula o časopisu nego i razvila znatno širi program rada.
Osnivanje Matice srpske
Događaj od dalekosežne važnosti za kulturu i istoriju srpskog naroda, ne samo u Ugarskoj, već i u matici, svakako je bilo osnivanje Matice srpske 1826. godine. Među inicijatorima su bili trgovci: Đorđe Stanković, Josif Milovuk, Jovan Demetrović, Gavrilo Bozitovac, Andrija Rozmirović i Petar Rajić, predvođeni novosadskim pravnikom Jovanom Hadžićem (literarni pseudonim Miloš Svetić). Jasno je da su u tom poduhvatu imali uzore iz mađarskog kulturnog i javnog života, koji su u Pešti osnovali Akademiju nauka.
O! Ne treba, da primer daleko tražimo. Pogledajmo samo na Madžare, kakovim toplim serdcem izobrazitelje jezika svoga griju, kako sve sile svoje jedinodušno napinju, da bi govor maternji iz uvenenija u cvet, iz tame u svetlost, iz zabvenjija u slavu izveli, i koliko su većuspeli! Blago vama naslednici naši, ako i miMadžaromuspodražavamo.
Potpisali su se u krug, kako niko ne bi bio ni prvi, ni poslednji. Iako su svi bili stanovnici Pešte i Budima, samo jedan od njih, Bozitovac, rođen je u glavnom gradu Ugarske. Ostalima je zavičaj bio u raznim krajevima gde su Srbi tada živeli: Demetrović iz Dalmacije, Milovuk iz Trpinje kod Vukovara, Hadžić iz Sombora u Bačkoj, Rozmirović iz Karlovaca Sremskih, Stanković iz Vršca, Rajić iz Kovačice u Banatu. U sledećem sedmočlanom krugu potpisali su se: arhimandrit manastira Krupe Gerasim Zelić (rođen u Žegaru u Dalmaciji), dvojica Bečlija, po jedan Novosađanin, Temišvarac, Bajac, Osječanin. Među ovom sedmoricom, učlanjenom avgusta 1826, bila su i dvojica iz tek oslobođene Srbije. Niko manje do knez Miloš i brat mu Jevrem Obrenović. Ta geografska disperzija članova pokazuje da nije reč o uskoj, lokalnoj, već o opštesrpskoj instituciji.
Za prvog predsednika Matice srpske biran je Jovan Hadžić, utemeljivač savremenog srpskog javnog i privatnog prava i autor Građanskog zakonika (1844)1,& U uvodniku prve sveske spasenog Letopisa Hadžić je napisao proglas u kojem je objavio osnivanje Matice srpske, ovako: „Evo ti, počitajemi i predragi Rode, Letopisa srbskog. Tebi podnosi sa Ijubavlju punim žarom Matica Srbska, koja je Tebe radi i Tvoje slave radi postala, za Tebe radi, za Tebe diše.“ Povelo se računa i o praktičnom funkcionisanju novog društva. Svaki član-osnivač imao je uplatiti u društvenu kasu po 40 forinti srebra, bez kamate. Isto tako ubuduće će i svaki rodoljubac moći postati član Matice srpske pod istim uslovima. A kasa će se puniti i novcem zarađenim od prodaje knjiga, koje se, međutim, mogu i poklanjati siromašnoj omladini „za dobro vladanje i prilježanije“ – ali bez štete po kasu. Predviđene su i novčane nagrade „za razrešenije kakovi nibud stavljeni važni za knjižestvo i prosveštenije voprosa“ kao i mogućnost da se pokrenu jedne srpske novine sa plaćenim urednikom.
Matica srpska je dakle, stvorena u klimi koja je imala romantičarski zanos ka prosvećivanju srpskog naroda. Potpuno razumljivo, jer je u tuđoj kraljevini (Ugarska) kulturni život Srba bio sasvim potisnut i nacionalna svest nepoželjna. Uvek je predstavljala pretnju po stabilnost i mir čitave carevine (Austrije i Ugarske). A sa druge strane, u domovini, u Srbiji, pismenih i školovanih ljudi ima tako malo da se na prste mogu izbrojati. Prvi lekari, apotekari, činovnici i učitelji, slikari, pozorišta i glumci, dolazili su od „prečana“.
Oko novog srpskog kulturnog društva, odmah su počeli da se okupljaju srpski prosvetni i kulturni poslenici, slobodoumni ljudi, političari, intelektualci različitih profila – viđeni Srbi, pre svega trgovci. Samo oni su, između ostalog, mogli da finansiraju društvo koje će negovati srpsku kulturu i tradiciju. Kulturu koja se tek rađala u neveselom i teškom vremenu za narod bez otadžbine. Rad Matice srpske je od samih njenih početaka bio usmeren u pravcu prezentovanja nacionalne srpske kulture u Evropi, ali se ništa manja pažnja nije posvećivala ni obrazovanju naroda. Razgranata izdavačka delatnost, koja je narednih godina usledila, u mnogome je pomogla ostvarivanju tog cilja. Osnivači su smatrali da je njihov osnovni zadatak „da se knjige srbske rukopisne na svet izdaju i rasprostranjavaju, i to sad i otsad bez prestanka za svagda“. Tako su na samom početku, objavljene knjige Milovana Vidakovića, Jovana Sterije Popovića, Dositeja Obradovića, Lukijana Mušickog, Jovana Subotića. Za sve vreme svoga trajanja Letopis je, ponešto menjajući ime, bio i ostao centralni srpski časopis istrajan u nastojanju da okupi proverene vrednosti srpske književnosti, nauke i kulture, u duhu sa prvobitnim proglasom: Jedan duh treba da sve nas odušeljava, duh narodoljubija, jedna misao sva dela naša da vodi i upravlja – misao za obšte blago; jedan žar da sve nas raspaljuje i diže – žar revnosti za prosveštenije naroda.
Iako je imala pretenzije da okupi sve vodeće srpske intelektualce tog vremena – da se okrenu ka formiranju srpskog učenog društva (buduće Akademije nauka i umetnosti) – Matica srpska to, nažalost, nije uspevala. Glavna jabuka razdora u intelektualnim krugovima bila je, tada aktuelna reforma srpskog književnog jezika i pravopisa, na čelu sa Vukom Stefanovićem Karadžićem. Pogledi na reformu bili su veoma različiti, a te razlike često su kulminirale netrpeljivošću i međusobnim sukobima.
Etape u funkcionisanju Matice srpske tokom delovanja u Pešti
Nacionalni zanos i dobra volja nisu bili dovoljno snažni da uravnoteže dve oprečne struje:
a) na jednoj strani srpske pisce koji gravitiraju zapadnoj kulturi (prevode dela koja su u modi nemačkog malograđanskog društva, pišu ugledajući se na drugorazredne uzore iz inostranstva ili robuju klasičarskim kalupima);
b) na drugoj strani rusofile (okrenuti prema pravoslavnoj Rusiji, Kijevskoj lavri i ruskoslovenskom jeziku).
Letopis neguje kult Dositeja Obradovića, koji je otvorio srpsku kulturu prema Zapadu, zalažući se za upotrebu narodnog jezika u književnosti, dok urednik Georgije Magarašević proklamuje slovensku liniju. Časopis objavljuje narodne pesme, a istovremeno okuplja klasično obrazovane ljude „vaspitavane u aristokratskom duhu jednog Horacija“. Širokogrud je prema Vuku i njegovim idejama, daje mogućnosti njegovim sledbenicima – a čvrsto se drži starih shvatanja o jeziku i pravopisu. Matica je zapravo prihvatila narodni jezik ali ne i Vukovu azbuku, dok u nedoumici između fonetskog i etimološkog pravopisa – nije imala ni čvrst ni određen stav.
Kao žestoki kritičar Matice i Letopisa javlja se karlovački mitropolit Stefan Stratimirović. Zbog izbacivanja „jerova“ i zbog štampanja narodnog, umesto crkvenog kalendara, tražio je od vlasti (i uspeo!) da se jedna sveska Letopisa – sekvestrira! Protiv Matice je podneo tužbu, direktno caru, tražeći da bude ukinuta! Bilo je i drugih, koji su Matici i Letopisu prvo dali podršku da bi kasnij e, nezadovoljni uređivačkom politikom, okrenuli leđa. Na prvom mestu Pavel Jozef Šafrik, tadašnji direktor novosadske gimnazije, priznati autoritet u oblasti jezika i književnosti. Posvađali su se i Josif Milovuk i Jovan Hadžić, oko regulisanja pravnih pitanja prilikom osnivanja Matice. Hadžić nije poslao Statut na odobrenje vlastima, čime je prekršio tada važeći zakon. Smatrao je da posebno odobrenje nije potrebno, s obzirom da se u Carskim privilegijama koje su 1812. godine dodeljene Srbima kaže da im se „osim ćirilične štamparij e dozvoljava i formiranje posebne izdvačke fondacije“.
Vrlo brzo, vreme je pokazalo da je Milovuk bio u pravu, tražeći da se novoosnovano društvo i zvanično prijavi. Kao pragmatični trgovac, imao je na umu realan strah od rigidne birokratije, od vlasti koja nije bila naklonjena nacionalnom osvešćivanju, te je svaki formalni propust, strogo kažnjavala (globom i zabranama). Zbog nerazumevanja i odsustva podrške među članovima, u maju 1826. Godine, Josif Milovuk se, zajedno sa Bozitorcem povlači. Kao što se moglo očekivati, vlasti nisu bile mišljenja da spomenuta Privilegija podrazumeva formiranje organizacije kao što je Matica srpska. Na taj stav, kao ulje na vatru, dolila se Autobiografija Joakima Vujića (1831-32), štampana kod Jovana Pretnera u Gornjem Karlovcu. Peštanska cenzura je zabranila štampanje zbog „rusofilske tendencije ovog dela“, a pisac ga je odneo u Karlovac i od tamošnjih vlasti uspeo da dobije odobrenje. Izigravanje cenzure je otkriveno, otvorena je istraga i izvršena premetačina po knjižarama, ne bi li se zaplenile inkriminisane knjige. Tada je u knjižari Đorđa Kirjakovića u Novom Sadu pronađena veća količina srpskih knjiga, naročito Letopisa. Tako je i došlo do obustavljanja delatnosti Matice (17. februara 1835) „dok se tačno ne ustanovi kakvo je to društvo i ko ga vodi“. To je bio snažan udarac za srpsku
pisanu reč i kulturu u Ugarskoj. U novonastalim okolnostima, pristupilo se strategiji da se vlastima dokaže kako su sumnje za „panslovensku propagandu i separatističke tendencij e“ – neosnovane.
Na novi dekret Ugarske dvorske kancelarije čekalo se bezmalo dve godine. Matica je ovoga puta (1836) stavljena i pod budno oko peštanskog magistrata. Za dozvolu su se angažovali svi članovi, ponajviše Teodor Pavlović. Posle dvogodišnje pauze Matica ponovo nastavlja sa radom i odmah izdaje Letopis, ali sa vidnom promenom u koncepciji časopisa. Umesto sveslovenskim temama, veći deo prostora bio je posvećen pitanjima kulture i jezika srpskog naroda i ostalih Južnih Slovena. U situaciji kada je celo mađarsko društvo previralo u kulturnom preporodu, tadašnja srpska intelektualna elita, u koju je svakako spadao i Pavlović, smatrala je veoma važnim nastavak izdavanja periodične štampe na svom jeziku. U prvoj svesci novoobjavljenog Letopisa radosni događaj je obeležen ovako: „Slatko čedo vaskrsnu! Evo opet srećno nogom stupa! Tuga naša – Bogu i Caru hvala! – na radost se veliku pretvara. Nejako je ono istina i slabačko, koraci njegovi drktajući i posrtajući; ali i to će u tvoji Rode meki objatija ojačati.“
Obnovu toplo pozdravljaju svi Srbi, spisatelji naročito. Imajući sluha za povoljni momenat, Teodor Pavlović kreće u najvažniju akciju – da prikupi novac. Potražio ga je u bogatih srpskih spahija i plemića. Imao je pri tom i sreće, da za svoj naum pridobije Savu Tekeliju, i dovoljno mudrosti – da ga promoviše za doživotnog predsednika. Na taj način ga je trajno vezao za Maticu. Isto tako, kao dobrotvor, javlja se i bogati plemić Jovan Nako sa namenskim fondom za popularisanje srpske književnosti (pet hiljada srebrnih forinti 1837. godine). Sledi niz od devedeset drugih dobrostojećih Srba, koji Matici daruju po hiljadu-dve, pa i više, forinti u vidu članarine. Kasa se ubrzo napunila što je Pavloviću dalo široke mogućnosti za delanje. Od 1839. pa sve do preseljenja u Novi Sad, Matica srpska beleži neprekidni uspon u svom radu. Poklonima donatora značajno se uvećava biblioteka i raspisuju se konkursi za nagrađivanje autora književnih dela. Nagrađena su tada sedmorica pisaca. Među nagrađenima su bili: Laza Kostić, Jovan Jovanović Zmaj, Jakov Ignjatović, Veljko Petrović i drugi daroviti mladi ljudi koji će kasnije postati poznati u svetu literature. Kada je reč o jeziku, članovi Matice su posle prvobitnog odbijanja, vremenom prihvatili Vukovu reformu pravopisa i književnog jezika, što je u velikoj meri doprinelo da njegove ideje pobede i zažive u praksi.
Teodor Pavlović je društvo i časopis vodio kroz mnoge nevolje, pa mu je najzad maltretiranje i dodijalo. Uskoro je uređivanje Letopisa prepustio Jovanu Subotiću, zadržavajući i dalje mesto sekretara Matice. Da je novi urednik Letopisa istovremeno i pravi čovek na ovom mestu, pokazalo se veoma brzo. Preuzimajući časopis, on je istakao i svoje „vjeruju“. Smatrao je da to ne može biti naučni časopis, okrenut samo uskom, intelektualnom krugu, već časopis za širu publiku, za narod. Pored ozbiljnog, mora imati i zabavni, pa i šaljiv deo. Krenuo je sa ličnim primerom – pisao je pesme po ugledu na narodne i tako otvorio jednu novu etapu u poeziji koja je do tada bila strogo okrenuta klasičnim uzorima. Osim toga, Subotić je mislio vrlo slično kao i reformator srpskog jezika, Vuk Karadžić. Nije se zanosio nekakvim slavjanskim idejama i idealima, već se približava narodnom jeziku a prihvata i Vukovu azbuku. Jedino zadržava etimološki pravopis. To je zapravo, i jedino što ga još deli od Vuka. Za razliku od svojih prethodnika odaje mu priznanje u članku Neke čerte iz povjestnice serbskog knjižestva koji je objavio u Letopisu 1846: Vuk je prvij samim čistim narodnim jezikom pisati počeo i jednako pisao …. njegovom pravopisu nema ravna u čistoti i celishodnosti. Vuk Karadžić je bio veoma iznenađen i obradovan ovim obrtom, pa jednom prijatelju piše: „Da li ste čitali najnoviji Letopis? Ja nisam mislio da će se za moga života u njemu onako o meni pisati.“ (Malenčić, 1998: 49)
Najznačajniji dobrotvori i zadužbinari Matice srpske
Dobročinstvo u vidu ostavljanja zadužbina svome rodu, posledica je razvoja građanskog društva i ponovnog rodoljublja. Kao što su nekada Nemanjići zidali i ostavljali zadužbine, tako su sada u XIX veku uspešni trgovci, oficiri, vladike, pa i zemljoradnici iz Vojvodine nesebično darivali kulturna društva, za obrazovanje i nauku. Posle Save Tekelije i grofa Naka, knez Miloš (1780-1860) se može smatrati jednim od važnijih Matičinih dobrotvora, jer je uplatio petostruko veći ulog od ostalih. Kao dobar politički strateg, odmah je shvatio da je društvo koje osnivaju Srbi u Ugarskoj opštesrpsko, jer su mu članovi bili sa raznih strana Balkana i Srednje Evrope, gde su sve Srbi živeli. On je u tome video mogući objedinjujući faktor cele srpske nacije, ne samo u kulturnom smislu, već možda i više od toga, možda i državu pod njegovom vlašću. Knez je ostao član Matice doživotno, čak i posle upisa kneza Aleksandra Karađorđevića, koji ga je smenio na vlasti u Srbiji. Tako su se u jednom istom udruženju našla dva kneza iz nepomirljivih dinastija. Bez obzira na aktuelnu moć, koja je doduše varirala i smenjivala se, imali su isti tretman. Time su simbolizovana nastojanja u samoj Matici srpskoj, da se kulturnim delatnostima marginalizuju politički sukobi unutar Srpstva. Godine 1845. u Maticu se upisao Njegoš, vladika crnogorski, čime se i dinastija Petrovića našla u zajedničkom kolu.
Sa godinom 1838. počinje prava Tekelijina era Matice srpske. Ovaj carski savetnik, plemić sa predikatom od Vizeša i Kevermeša, osnovao je znameniti zavod Tekelijanum „iz jedne jedine ljubovi milome mi rodu”. Pomenute godine, na dan 21. Avgusta, u Tekelijinoj kući se održavala sednica Matice srpske. Tada predsedavajući Sava Tekelija predaje svoj dom – pod nadzor Matici srpskoj za svrhe đačkog doma, ali i za potrebe redovnog Matičinog rada. U dom je odmah primljeno dvanaest pitomaca. Taj broj je kasnije povećan na dvadeset istovremenih korisnika doma. Ne samo to, već sve što je imao, Sava Tekelija je ostavio srpskom narodu (preko Matice srpske) – sve svoje zemljišne posede, nekoliko kuća, sto pedeset hiljada forinti i svoj e časno ime.
Novosađanka Marija Trandafil (1816-1883) takođe je bila velika dobrotvorka, koja je za života svoju bogatu imovinu zaveštala Matici srpskoj i Crkvenoj opštini. U rukopisnom odeljenju Matice nalazi se „testamenat“ kojim: Marija Trandafilka, rodom iz Novog Sada, ostavlja posle sebe 1 400 000 kruna (700 000 forinti) na stipendije i na Fond za udaju siromašnih devojaka, te za bolnice i za „Zavod za srpsku pravoslavnu siročad“. Uprava nad Zavodom pripala je u nadležnost Matici srpskoj. Za deset godina rada, školu je završilo oko stotinu pitomaca. Ostavljen je novac i za podizanje nove zgrade, ali se to realizovalo gotovo tri decenije posle njene smrti, 1912. godine. Matica srpska se u to zdanje uselila 1928. sa Bibliotekom i Upravom – pa se tu i danas nalazi.
Izvor: Dragan M. Jakovljević, Srpske kulturne i prosvetne ustanove u Mađarskoj
u 19. veku kao nosioci kulturološkog preporoda srpskog naroda, Završni rad na studijama trećeg stepena Doktorska disertacija, Beograd, 2015.
24. avgust 2017. u 12:09
vojislav ananić
TEKELIJANUM, USTANOVA ZA ŠKOLOVANJE SRPSKE OMLADINE U PEŠTI
Zadužbina Save Tekelije kao rasadnik srpske inteligencije
U početku samo dom za pametne i primerne, ali siromašne studente, Tekelijanum je izrastao u centar u kojem se stvaralo srpsko nacionalno i kulturno jezgro, severno od Sremskih Karlovaca i Novog Sada. U kolektivnom pamćenju srpskog naroda, smatra se da – posle nastanka prvog pozorišta (1812) i Matice srpske (1826) – Tekelijanum predstavlja treću, zvanično najvažniju ustanovu Srba u Ugarskoj XIX veka.
Prva pozorišna predstava o Srbima – izvedena u Pešti 1812. godine. Bila je to, na mađarskom jeziku prikazana, istorijska drama O vođi Prvog srpskog ustanka, Karađorđu. Glumac i pisac teksta bio je Ištvan Balog. Velikom uspehu kod srpske publike doprinelo je to, što je najveća mađarska glumica onoga vremena, Derune Sepataki Roza otpevala jednu pesmu sama, a drugu u duetu sa kolegom – na srpskom jeziku! Muziku za ove pesme komponovao je na osnovi srpskih narodnih melodija Gabor Matrai. Pojava samoga Karađorđa i drugih srpskih boraca Prvog ustanka na pozornici, zajedno sa grupom seljaka i žena u živopisnoj narodnoj nošnji, značilo je vrlo mnogo za srpske gledaoce iz Budima i Pešte. Srpska narodna odela za predstavu nabavili su peštanski Srbi. Okolnost da su srpski heroji ovom prilikom govorili mađarski nije mnogo smetala, nije umanjila duboki utisak dramske radnje.
U srpskom narodu nije bilo mnogo obrazovanih i bogatih ljudi, poput Save Popovića Tekelije, koji bi svoj ugled, znanje i imetak nesebično podarili naciji. Tekelija je bio potomak graničarskog vojnog plemstva, posednik pustara i mnogih imanja. Imao je titulu Visokoblagorodni Gospodin Savva od Tjukjuli, gospodin Vizeša i Kevermeša, zlatne nadpetice kavaljer, carsko-kraljevskog i apostolskog Veličanstva sovjetnik, mnogih slavnih mađarskih komiteta prisedatelj i svih prava doktor (Tekelija/Forišković, 1966:
Porodica plemenitih Tekelija
Aradska porodica Popović Tekelija, ukazom ugarskog cara Josifa Prvog 1705. godine, dobija plemićku titulu kao nagradu za ratne zasluge kapetana Jovana Tekelije. Imenovani je kroz Pomorišje, Potisje i Banat komandovao jednim krilom srpskih krajišnika i frajkoraca 1697. u bici protiv Turaka kod Sente. Ispoljio je izuzetnu hrabrost, omogućio pobedu „hrišćanskoga oružja nad turskim“ pod generalnom komandom princa Eugena Savojskog, čuvenog austrijskog vojskovođe.
Prema pisanju Aleksandra Foriškovića, pronađen je izveštaj o najznačajnijoj vojnoj akciji kapetana Tekelije: „U noći između 10. i 11. septembra prispeo je u tabor princa Savojskog, koji se bio ulogorio severozapadno od Bečeja. Doneo mu je vest da je turski sultan prethodnog dana oko podneva, počeo da gradi most preko Tise. Za to vreme njegova vojska pljačkala je Sentu i okolna mesta. Savojski je pokrenuo vojsku, koja je, predvođena Tekelijom, prošla kroz banatske ritove i močvare i stigla u trenutku kada su Turci počeli da prelaze Tisu. U bici je turska vojska potučena u krvi do kolena. Dan uoči boja, 10. septembra, Savojski je napisao izveštaj caru o prilikama na terenu. U izveštaju navodi da je bio siguran u nameru Turaka da napadnu Segedin: Sem toga me je, tokom noći, kapetan iz Sente po imenu Tekelija obavestio da se neprijatelj toga dana, još oko podneva, tu nalazio. “
Ovo pismo Eugena Savojskog, kako je zaključio Forišković, pouzdano potvrđuje učešće Jovana Tekelije u velikoj bici. Ali život se ne odvija uvek u očekivanom pravcu, pa je njegovo četvrto koleno, praunuk Sava Tekelija (1761-1842), ipak detinjstvo proveo u oskudici, jer su roditelji vodili višedecenijsku parnicu oko nasledstva. Uprkos tome, Sava je sticao primereno mu visoko obrazovanje, počev od rodnog Arada, do univerziteta u Pešti i Beču. Moguće je da su lično iskustvo u sticanju znanja, kao i česte promene bivstvovanjato, bili jedan razlozi da se studentima olakša život na putu do diplome?
Tekelija je kao radoznali, renesansni duh „na svoju ruku“ sticao različita znanja. Dve godine je paralelno slušao predmete iz pravne nauke i učio crtanje, francuski, italijanski i španski jezik. Pored zvaničnih, poznavao je jezike svoga okruženja: ruski, mađarski, vlaški, čak i turski. Pohađao je predavanja iz prirodnih nauka: anatomije, hemije, botanike, matematike, kao i časove sviranja flaute. Najzad, 1782. godine u Budimu se upisao na Pravni fakultet, i završio ga za tri godine. Već sledeće godine doktorira (1786), naravno na latinskom j eziku, temom O uzroku i cilju postojanja države.
Po završetku studija, vratio se u Arad gde je živeo kao zemljoposednik, starajući se da popravi finansijsko stanje imanja (sa uspehom) i da se uklopi u sredinu kojoj je pripadao. Godine 1790. kao vicenotar Čanadske županije učestvuje na Srpskom narodno- crkvenom saboru u Temišvaru. Predvodeći plemićku manjinu, uviđa da je Beč odobrio srpski Sabor samo zato, da bi obezbedio protivtežu uticaju ugarskog plemstva, po starom običaju „zavadi pa vladaj“. Zbog toga se Tekelija usprotivio nerealnom zahtevu svojih sunarodnika: da dobiju posebnu srpsku teritoriju u Monarhiji. Smatrao je to mamcem koji će Srbe odvući od ostvarive zaštite nacionalnog identiteta. Nepopustljiv i emotivan, insistirao je da se prava srpskog naroda eksplicitno „ugrade“ u ugarsko zakonodavstvo. Time se zamerio i sunarodnicima i carskom komesaru.
Još desetak godina bio je Sava Tekelija društveno aktivan. Međutim, njegovo nezadovoljstvo rezultatima ličnog angažovanja u političkom životu ugarskih Srba, dovelo je do toga da se, posle Ugarskog sabora (1802) sasvim povuče sa političke pozornice. Narednih nekoliko decenija uspešno se bavio trgovinom ratarskim proizvodima i stokom. Tokom ovog perioda sukobljavao se sa predstavnicima vlasti u županiji, ulazio u rasprave u svojoj porodici i vodio neuspešne sudske procese. Istovremeno, redovno zapisuje događaje iz svoga života pod naslovom Opisanije života. Pored toga, objavio je napre članak, a zatim i knjigu sa provokativnim nazivom Dokaz da Vlasi nisu rimljanskog porekla96. Knjigu mu je štampao na nemačkom jeziku, u Haleu 1823. godine, niko drugi do Vuk Stefanović Karadžić. Mada je naišao na kritiku i srpskih i rumunskih intelektualaca, Tekelija je ostao pri svom zaključku i 1827. je štampao drugo dopunjeno izdanje – na nemačkom i rumunskom jeziku. Bio je ubeđen, na osnovu imena geografskih lokaliteta, da se poreklo Rumuna (Vlaha) može dovesti u vezu sa srpskim tj. slovenskim.
Vera Milosavljević interpretira taj stav na sledeći način: „G eografska imena, na svakom području, potiču iz jezika starosedelaca. To je nepobitna činjenica, a ona u Rumuniji su uvek iz srpskog, s tim što su mnoga skrnavljena latinskim dodacima, ili prevodima na neki pojam iz romanskih jezika. Zato je Sava Tekelija pravilno primetio, da je rumunski jezik sklop srpskih i latinskih reči. A da su, recimo, geografska imena pojmovi iz srpskog jezika – malo oskrnavljeni latinizmom, možemo se uveriti na imenu jednog od najprivlačnijih rumunskih izletišta u Karpatima – Izvorul Reče. Nema spora, da se to mesto nekad zvalo „Izvor Hladni“, ili „Hladni Izvor“. Srpska reč „izvor“ je dograđena latinskim nastavkom „ul“ i ona odzvanja kao nesrpska, ili neslovenska. “ (Milosavljević, 1998: 57)
Ista autorka tvrdi da su istoričari i srpski književni kritičari nepravedno umanjivali značaj Save Tekelije: „Ljuti na Tekeliju (Jovan Radonić), što je za Dačane rekao da su Srbi (i što je predvideo da je hrvatski ilirski pokret u Austriji antisrpski), protiv Tekelije će pisati, između ostalih, Jovan Skerlić i Aleksandar Forišković. Književni kritičar Jovan Skerlić će omalovažiti sve što je Tekelija napisao „da li to spada u književnost…“, a Forišković će (1966) reći da je on iz nižeg staleža, mada je Tekelija po majci, bio plemić iz srednjevekovne Srbije, a mađarski plemić – u četvrtom kolenu. “
Memoarski zapisi otkrivaju ličnost spisatelja, više nego što bi on to želeo. U toj knjizi Tekelija je evidentirao sve sudske rasprave oko imanja, kuća i novca. Sporove je vodio sa susedima, sa rođenim bratom, sa sinovcima. Sve ih grdi, svi su mu neprijatelji, jer hoće da ga unište, zbog novca, uvek zbog novca. Ni jednog trenutka neće mu biti neugodno da o tome piše, jer je za njega i za njegov svet – gubitak ili dobitak, bio suština života.
Putovao je u Rusiju nekoliko puta, pokušavajući da dođe do nasledstva od svojih stričeva, koji su se kao oficiri ruske vojske obogatili. Pošto nije naišao na očekivanu saglasnost, u tekstu se iščitava nestrpljivost, razdražljivost, nepopustljivost u stavovima. Opšti je utisak, da je Sava Tekelija je bio previše ambiciozan, istovremeno sujetan, nesavitljiv i nepokoran, sve u svemu – nepodoban za sistem i okruženje. Za pažljivog čitaoca ovih memoara, paralelno sa ličnošću autora, otkriva se slika čitavog društva, klasna psihologiJa, moral i preokupaciJe.
Budući da je na privantom planu bio neostvaren i bez dece, Tekelija je i pre osnivanja Zavoda darivao stipendije za školovanje odličnim đacima, onima od kojih se nadao da će nešto postati. Takva sreća se osmehnula Jovanu Stejiću (1800 – 1853) 100 čim je završio osnovno obrazovanje. Verovatno zato što se rodio i živeo u Aradu, gde i Tekelija, te je bio na očima svom meceni. Dobio je najpre stipendiju za srednje obrazovanje u Segedinu, pa zatim podršku da nastavi školovanje na Medicinskom fakultetu u Pešti.
Stejić je sasvim opravdao nade koje su u njega polagane. Pripadao je prvom kolu kvalifikovanih srpskih lekara, i bio neumoran u poslovima primenjivanja zdravstvene zaštite. Sa doktorom Pacekom, osnovao je građanski sanitet. Istovremeno je prevodio i pisao različite poučne sadržaje: od pitanja telesne i duševne higijene, preko naučnih rasprava i udžbenika, do zabavnih tekstova i poslovica. Čim se ukazala prilika, prešao je u Srbiju, lečio kneza Miloša Obrenovića i brata mu Jevrema. Kada je osnivana Matica srpska, izabran je za počasnog predsednika tog udruženja. Presudnu ulogu u tome odigrao je pronicljivi Teodor Pavlović.
Kao sekretar Matice, imao je viziju o prosvećivanju svoga naroda, pa je već ostarelog plemenitog Tekeliju (77 godina), usmerio ka velikom činu. Sava je bio dobrotvor i nekim ustanovama mađarskog naroda. Velike sume poklanjao je Mađarskoj akademiji nauka i Reformatorskoj kolegiji u Debrecinu. Rečeno je već u poglavlju 7.2: na sednici Matice srpske 21. avgusta 1838. tu kuću, u kojoj se sednica i držala, predsedavajući Tekelija predaje pod nadzor Matice srpske, za svrhe đačkog doma, ali i za potrebe njenoga rada. Sročeno je Osnivačko pismo 21. avgusta 1838. godine, kojim se ustanovljava „Narodno osnovateljstvo za sve srbske siromašne sinove koji na sveučilištu peštanskom nauku slušaju“. Tako je nastala, u narodu poznata Tekelijina zadužbina, odnosno Zavod za srpske mladiće. Najveći deo bogatstva želeo je da usmeri na školovanje mladih Srba u vojnoj, inženjerskoj struci, za sveštenički poziv i za visokoškolske studije uopšte; koji će rodu svom služiti, najpre kao lekari i pravnici (advokati), koji će ih braniti od bolesti i od nepravde. Na taj način hteo je da stvori i unapredi intelektualni stalež svoga naroda. Fondaciju je poverio Matici „na sohranjenije, soderžanije i nadsmotrenije“ (na čuvanje, održavanje i nadzor). Za uzvrat, on od Matice traži da se ne prikloni novotarijama u pogledu jezika i književnosti. Ukoliko bi Matica iz bilo kojih razloga prestala da postoji, nadzornik Zadužbine i pitomaca biće Srpska crkvena opština u Pešti. Tri veoma važna dokumenta učinila su Tekelijin zavod onakvim kakav će biti dugi niz decenija. To su:
• „Osnovatelno pismo“
• „Štatuta za pitomce zavedenija“
• „Testamenat Save Tekelije“.
Prvi i treći spis štampani su u Letopisu Matice srpske (knj. 97. str 189-200) 1858. godine. Često su u literaturi pominjani i citirani. Tekelijini propisi za pitomce ostali su neštampani, pa stoga nepoznati. Srećom, rukopis je sačuvan u Rukopisnom odeljenju Matice srpske (M. 9255). U toj uredbi o propisanom vladanju pitomaca stoji jasan i razrađen nalog da su svi, po rasporedu utvrđenom početkom svake školske godine, dužni da u Tekelijanumu „utornikom i četvrtkom izučavaju slovensku i srpsku gramatiku“. Ustalio se takođe običaj da nedeljom jedan od pitomaca, pred svima deklamuje na slovenskom jeziku i na srpskom, pa da se posle toga raspravlja o vrlinama i pogreškama recitovanja. U obaveznu dužnost spadalo čitanje knjiga o srpskoj i slovenskoj istoriji, naročito onih „koje će nas bolje, s narodnošću i sa verom našom upoznati. Zimi do devetog, a leti pak do desetog večernjeg časa, sve poslove svoje van obitavališta imejušte tog dana, okončati, večerati i u žilište dojti, pre nego što su pomenuti časi udarili.“
U tom je prostoru (nedaleko od Peštanskog univerziteta, ondašnja ulica Velikog krsta br. 276), mladićima bio obezbeđen stan i ogrev, po tri funte lojanih sveća za semestar i po stotinu forinti za hranu i univerzitetske takse. Tekelija je lično nadzirao njihovo vladanje i učenje, kupovao im neophodne stvari, a po nekim svedočenjima, svojeručno je punio slamarice i uveče zaključavao kapiju.
Iz testamenta, sačinjenog u Pešti 6. septembra 1840. donosimo sledeće: Kada se namire aradska crkva, fondacija za pevce, za seminariju, te za vojnu akademiju, sav ostali kapital objedinjuje se u masu iz čijeg interesa vremenom treba izgraditi novi zavod na dva sprata, na prostranstvu tadašnjeg i dveju susednih kuća. U toj novoj zgradi mesto treba dati množini pitomaca, pa i malim đacima sa navršenih deset godina. Odlukom Patronata, stara zgrada Tekelijanuma je zbog dotrajalosti porušena 1906. a kamen temeljac novog Tekelijanuma postavljen je 10. novembra 1907. godine. Novo, velelepno zdanje useljeno je 1909. godine. U tom razdoblju, u A krilu zgrade nalazio se internat za srpske đake, a u B krilu stanovi za izdavanje, od čije stanarine se internat izdržavao.
Važno je podsetiti, da devetnaesti vek predstavlja buđenje evropskih nacija, vreme prosvetiteljstva i samosvesnost mnogih naroda: pismenost i izražavanje na maternjem jeziku, postajali su značajne potvrde identiteta. Zvanični jezici studiranja u tadašnjoj Ugarskoj bili su latinski i nemački, tek kasnije i mađarski. Svi tadašnji srpski intelektualci, studenti svih profila, a ne samo književnici, imali su rodoljubivi zadatak – da pišu priče, pripovetke, polemike, romane, da stihuju; da kroz pisanje podučavaju, obaveštavaju, vaspitaju svoje čitaoce.
Precizna evidencija pokazuje da je kroz Zavod, do Prvog svetskog rata, prošlo četiri stotine pitomaca. Vođeni idejom rodoljublja, iako građani Ugarske, mnogi su se posle studija preselili u Srbiju. Smatrali su da bi stečeno znanje obavezno trebalo staviti u službu svoga naroda u matičnoj zemlji.
Nikola Tesla, jedan od najvećih srpskih naučnika na polju elektrotehnike, boravio je u Tekelijanumu skoro tri godine. Teslino delo tek danas, u trećem milenijumu ove civilizacije, dobija neslućene dimenzije na globalnom nivou. U istoj zgradi, u istoj ulici u centru Pešte, i danas se nalazi Tekelijanum. Posle Drugog svetskog rata, shodno socijalističkom uređenju i shvatanju društvene svojine, zdanje je nacionalizovano. Mađarske državne vlasti su tek 1996. vratile polovinu zgrade Budimskoj eparhiji Srpske pravoslavne crkve. Posle 65 godina samoće, memle i zaborava, jedna od najznačajnijih kulturnih institucija Srba, ponovo je oživljena zahvaljujući Vladi AP Vojvodine, koja je uložila više od trideset miliona dinara. Ponovo je Tekelijanum boravište mladih ljudi iz Mađarske i Srbije, koji u Budimpeštu dolaze na školovanje ili, barem, na ekskurziju. Ispravljena je tako i velika nepravda, jer od 1918. godine srpska država nije uložila ni dinar u zadužbinu svog dičnog pretka Save Popovića Tekelije.
Znameniti pitomci Tekelijanuma i pregled njihove delatnosti tokom školovanja u ovoj ustanovi
U devetnaestom veku, kada srpski narod još nema svoju državu (tek se bori za nju), doprinos učenih ljudi sa područja „severno od Save i Dunava“ tj. onih Srba koji žive u Austro-Ugarskoj, bio je nemerljiv! Ko je tada mogao da se školuje? Istoričar dr Radivoje Simonović piše da su samo deca veoma imućnih roditelja, veleposednika i trgovaca, mogla da se školuju. Šanse su imali i oni kojima je rođak bio vladika, arhimandrit, ili pak – ko je našao mecenu. Kada je počeo da radi Tekelijanum, to je bio ponukalo i druge dobrotvore da ostavljaju zalog za stipendije, što je u mnogome olakšano školovanje Srba na univerzitetu u Pešti.
Za Tekelijanum su birani isključivo najbolji i najsiromašniji mladi ljudi. Pored studenata, primani su i đaci završnih razreda srednje škole, posebno „filozofi“, kako su tada zvali gimnaziste. Oni su se upisivali uglavnom na prava i medicinu. Zašto? Istoriju kulture jednoga naroda ne čine samo spisatelji i drugi poslenici „lepih umetnosti“ već u dobroj meri doprinose lekari, pravnici, pa i političari. U Zavodu, gde se udomljavala srpska mladež, oblikovala se prva intelektualna elita našeg naroda, pod tuđinskom vlašću. Nasuprot usponu i dobroj poziciji građanske klase na severu, Srbi u matičnoj zemlji tokom XIX veka, bili su daleko od blagostanja. Fizičko i duhovno zdravlje naroda je iscrpljivano u čestim sukobima (Prvi i Drugi srpski ustanak protiv Turske), dok je prosvećenost, u medicinskom pogledu, bila na prilično niskom nivou.
Ko je inače lečio srpski narod? Berberi: puštanjem krvi pijavicama, mazanjem melemima, kupanjem i klistirom; zatim hećimi, uglavnom Grci koji su imali porodično nasleđeno i čuvano znanje o lečenju. Tu su naravno i samouki iscelitelji, travari, vidari, pa i šarlatani. Lekove su držali i spravljali sami lekari, a prodavali su se i u bakalnicama. Naročito po jevrejskim radnjama, jer su ovi imali brojne trgovačke veze širom Evrope i Bliskog istoka.
Za „pravim lekarima se osećala najveća glad“. Toga su bili svesni mladići koji su iz raznih krajeva stizali na Peštanski univerzitet. Tamo su dobijali stručnu i naučnu osnovu, a primenjivali su je u životu. Njihov doprinos se ogledao u sledećem:
– u domenu publicistike (uputstva i medicinske knjige) na srpskom jeziku,
– u delovanju i organizaciji zdravstvene službe,
– u osnivanju Srpskog lekarskog društva.
Zato ćemo najpre pomenuti te lekare, učene u Pešti, a zapamćene u narodu. Prve školske godine po osnivanju Tekelijanuma 1838/39 pitomci medicinari su bili: Simeon Petrović iz Arada, Stevan Vasić iz Rume, Dimitrije Radulović, iz Bele Crkve Nikola Dada iz Novog Sada. Okolnosti su bile takve, da su harale mnoge bolesti za koje još uvek nije bilo leka. Na prvom mestu, tuberkuloza je kosila mlade živote. Ni sami lekari često nisu mogli da pomognu sebi i članovima svoje porodice. Na primer, Jovan Jovanović Zmaj nije mogao da spreči gubitak svoje žene i dece.
Druge školske godine (1839/40) u Zavod je primljeno toliko pitomaca koliko je bilo slobodnih novih mesta – samo pet. Od toga dvoje slušalaca lekarstva (kako se nazivalo studiranje medicine): Đorđe Ivanović iz Baje (preminuo) i Ilarion Anđelković iz Pančeva. Oslanjajući se na pomenuti spisak Jovana Đorđevića, tadašnjeg urednika Letopisa, svojevremeno pitomca Tekelijanuma, navešćemo ovde imena svih studenata medicine u prvih deset godina rada Zavoda. Tako će se videti da kasnije značajna imena, koja su formirala kulturni i politički život Srba u Ugarskoj, nisu imala akademsku pripremu toga profila: Ljubomir Radivojević iz Kamenice, Bogoljub Đorđević iz Oseka, Miloš Radoičić iz Iriga, Vasilij e Rončević iz Pakraca (preminuo), Aleksandar Đurišić iz Bele Crkve, Jovan Đorđević iz Sente, Đorđe Jakonić iz Kikinde (preminuo), Konstantin Ivanović iz Stonog Beograda (preminuo), Pavao Ivanović iz Baje, Radoslav Šilić iz Trnova, Svetozar Maksimović iz Bele Crkve, Stevan Đurković iz Stonog Beograda, Andrija Stanisavljević iz Sremskih Karlovaca, Jovan Turoman iz Uštice.
Za kasnije upisane pitomce i njihovu evidenciju možemo zahvaliti Božidaru Kovačeku, dugogodišnjem sekretaru, kasnije predsedniku (1999-2007) Matice srpske. Izdvajamo imena koja su ostavila traga u srpskoj kulturi i javnom životu:
– Pavle i Mihajlo Hariš – pevali uz violinu, komponovali popularne melodije, pisali svoje pesme;
– Đorđe Bugarski, iz Paraga – studirao filozofiju i pravo; bio veliki sudija i sreski načelnik u Sremskoj županiji; pisao pesme i priče;
– Jovan Petrović, iz Kovilja – napisao prvi zoološki udžbenik;
– Jovan Turoman iz Uštice (Gornja Krajina) – polemičar, sastavljao čitanke, priručnike, pedagoške rasprave i samostalna naučna dela, izdao udžbenike Grčku gramatiku i Latinsku gramatiku;
– Josif Pančić, iz Ugrina (kod Vinodola u Hrvatskoj) – bio je lekar, botaničar, prvi predsednik Srpske kraljevske akademije; otkrio 102 i opisao oko 2500 biljnih vrsta, među njima novu vrstu četinara, koja je po njemu nazvana „Pančićeva omorika“;
– Ilija Ognjanović Abukazem, iz Novog Sada – znameniti gradski i lični lekar Marije Trandafil, britki satiričar, pisac i urednik šaljivih almanaha „Zolja“, i „Đački venac“; član Književnog odeljenja MS, počasni član Srpske kraljevske akademije nauka i umetnosti;
– Pavle Janković, iz Sombora, pravnik – posle Prvog svetskog rata bio je „veliki fiškal“ u Novom Sadu i gradski prvobranilac;
– Laza Milošev – bankovni činovnik u Pešti, posle „Preodnice“ 1880. organizovao „Kolo mladih Srba“;
– Svetozar Savković, iz Ledinaca – autor napisa O granicama između živopisanja i poezije; orijentisan ka istoriji i književnosti, bio je čest i pozudan
recenzent Matice srpske, objavljivao u Matici i Javoru, kao pristalica Narodne stranke sarađivao je obilato u Zastavi i Branik);
– Miša Dimitrijević iz Novog Sada – novinar i političar, blizak saradnik Svetozara Miletića, aktivni učesnik Omladinskog pokreta, sekretar Glavnog odbora Ujedinjene omladine srpske, ubio ga Jaša Tomić iz privatnih razloga;
– Tihomir Ostojić, iz Senmikluša (sada Ostojićevo) – istoričar, radovima iz istorije književnosti i kulture XVIII i XIX veka dao veliki doprinos zanemarenoj novijoj srpskoj prošlosti; knjiga Srpska književnost od Velike seobe do Dositeja Obradovića (1905) ujedno je i prva sinteza kulturne istorije Srba XVIII veka;
– Milutin Jakšić, iz Klarije (sada Srpska Crnja) – sinovac Đure Jakšića, interniran za vreme Prvog svetskog rata; napisao dve istoriografske studije: o patrijarhu Arseniju IV Jovanoviću Šakabenti i o mitropolitu Vićentiju Jovanoviću; rasprave o Peri Segedincu i o Seobi Srba 1690; jedan od najuglednijih crkvenih istoričara u srpskoj istoriografiji s kraja XIX i počekom XX veka, zajedno sa Radoslavom Grujićem i Dimitrijem Ruvarcem;
– Bogoboj Atanacković, iz Baje – književnik i advokat, pisao pesme, pripovetke, novele i romane; začetnik srpske romantične pripovetke; u prozi imao značaj kao Branko Radičević u poeziji;
– Stevan Milovanov, iz Bečeja – zaslužan za razvitak školstva u Novom Sadu, napisao nekoliko udžbenika iz algebre, geometrije i fizike i prvi štampani katalog Biblioteke Matice Srpske;
– Stefan Bugarski, iz Sente – doktor filozofije, hemičar, univerzitetski profesor; član Mađarske akademije nauka; doprineo tome, da se u hemiji prihvati značaj pojmova kiselosti i alkalnosti sredine;
– Jovan Sterija Popović, iz Vršca – osnivač srpske drame, jedan od najboljih komediografa: Laža i paralaža, Kir Janja, Džandrljivi muž, Rodoljupci, Pokondirena tikva;
– Stevan V. Popović, iz Bečeja – pisao pesme, pripovetke, antologije za srpsku decu u Ugraskoj, uređivao i prevodio bukvare, čitanke i razne druge udžbenike sa mađarskog na srpski jezik, dugogodišnji upravnik Tekelijanuma;
– Bogdan Gavrilović, iz Novog Sada – doktor matematičkih nauka, akademik, predsednik SANU;
– Radivoj Kašanin, iz Belog Manastira – svetski poznat matematičar, profesor univerziteta, akademik;
– Vasa Stajić, iz Mokrina – filozof i pisac istoriograf: napisao dvadeset knjiga Novosadske biografije, u mladosti predvodio Reformistički srpski nacionalni pokret mlade vojvođanske inteligencije;
– Veljko Petrović, iz Sombora – književnik, objavljivao pripovetke i članke u „Politici“ i „Letopisu“;
– Momčilo Tapavica, iz Nadalja – arhitekta, projektant zdanja Matice srpske u Novom Sadu, tj. Zavoda Marije Trandafil; sportista: rvanje, dizanje tegova; na prvim Olimpijskim igrama u Atini 1896. nastupao u timu Austrougarske i osvojio bronzanu medalju u tenisu.
O Jovanu Jovanoviću Zmaju, Lazi Kostiću i još nekim velikanima koji su u ovom radu spomenuti, pisanje zahteva posebna poglavlja (koja slede 8.5.1-8.5.5).
Značaj literarnih kružoka Tekelijanuma u kulturnom i društvenom životu Srba u Ugarskoj
Tekelijanum nije bio samo studentski dom, već i mesto na kojem su se rađale inicijative, gde je prezentovana nacionalna kultura i stvaralaštvo umetnika. U tom zdanju održavale su se književne večeri, priređivale izložbe, književni susreti studenata i drugih mladih Srba. Razvijao se osećaj za jezik i kulturu, baš onako kako je osnivač želeo. Tu su neki pitomci, koji su se rodili i živeli u Ugarskoj, naučili srpski jezik – poput Dimitrija Mite Popovića.
Osim slušanja gramatike, pitomci su bili obavezni da „sočinjenija svoja na srbskom jeziku“ podnose upravi Matice, koja će svake poslednje nedelje u mesecu organizovati javno čitanje ovih radova, a one koji to zasluže „putem pečatnje proglasiti i proslaviti“. Do 1856. na tim sesijama su učestvovali samo Tekelijanci, a onda se krug proširio. Na sastanke su počeli dolaziti i ostali studenti, pa i đaci koji su učili u Pešti i Budimu. Taj priliv svežih snaga izazvao je novu učestalost sastanaka. Omladinci su se počeli radno družiti svakih sedam dana. Birali su rukovodeći odbor od četvrtine studenata koji je imao završnu reč u ocenjivanju pročitanih sastava. Iz toga je, savim prirodno, proisteklo društvo “Preodnica” koje je sebi postavilo u zadatak unapređenje književnosti i kulture uopšte, ali i lično usavršavanje svojih članova. Božidar Kovaček smatra da je to bila „prava prethodnica jednog velikog, romantičarskog zanosa i pokreta srpske mladeži“ i da je primerom svojim podstakla, za manje od pet godina, osnivanje još 16 takvih društava.
Pesnička knjiga Slavjanka početak izdavačke delatnosti Tekelijanuma
Đaci i studenti su težili međusobnom zbližavanju, kroz zajednički stvaralački književni i kulturni rad. Tekelijin Zavod je postao njihovo mesto okupljanja. Sva napredna srpska omladina, ne samu u Pešti i Budimu, već u celom srpstvu gledala je u Tekelijanum kao na Panteon. Nedostajala im je samo još jedna snažna ličnost da ih organizuje. I to se dogodilo školske godine 1846/7, kada na studije prava dolazi Svetozar Miletić. Nastanio se u obližnjoj zgradi Crkvene opštine, sa Lazom Ruvarcem. Njih dvojica su pokrenuli sastanke, koji su sadržajem bili ispunjeni kao bilo koje đačko druženje. Čitali su se literarni radovi, debatovalo o njima, kritikovalo. Na jednom od tih sastanaka, Svetozar Miletić je predložio da se pesnički radovi objave u knjizi.
Krajem februara 1847. dobijaju odobrenje Matice srpske, za pesnički zbornik koji će nazvati Slavjanka. Uredništvo je povereno naravno, Svetozaru Miletiću. U tom oduševljenju, okupljeni Tekelijanci, kao i ostali omladinci, poželeli su da to bude ime za sva srpska omladinska udruženja. Tako je praktično, sveprisutna peštanska omladina bila povezana u pravu književnu družinu. Pored Tekelijanaca (Jovana Đorđevića, Ilariona Anđelkovića, Đorđa Jakonića i Koste Ivanovića, koji su bili medicinari; Lazara Markovića, Stojana Radonića, Đorđa Stojakovića i Stevana Ilića, sve pravnika; pridružili su im i se filozofi: Nikola Krstić, Vasa Arnovljević, Stevan Frušić i Stevan Mihajlović). Došli su još i drugi studenti: Paja Putnik, Ilija Vujić, Stevan Živković, Nikola Vukićević, Gavrilo Vitković, Hrvat Jovan Mudrovčić, Slovak Andrej Lukač i drugi. Bilo ih je preko trideset. Imali su konstitutivnu upravu i punu podršku Matice. Primali su skoro sve srpske, hrvatske i slovačke listove i časopise. Pokrenuli su i poseban svoj književni list Svetoljub, koji su rukom umnožavali svake nedelje na po jednom tabaku.
Slavjanka je okupila sedmoricu mladih pesnika: Pavla Popovića Šapčanina, Stojana Radonića, Metodija Mladenovića (požunski studenti); Svetozara Miletića, Jovana Đorđevića, Nikolu Vukićevića (Peštanci) i Jovana Ilića iz Srbije. Objavljene su 23 pesme: 12 Šapčaninovih, 6 Miletićevih, dok su ostali bili zastupljeni sa po jednom pesmom. U čitavom poduhvatu učestvuju kao izdavači mnogi omladinci: 28 iz Pešte, 21 iz Požuna i 5 iz Prešova. Naštampano je 750 primeraka, i bilo je svima jasno da se radi o političkom panslavističkom manifestu. Posle pesama koje su čista rodoljubiva deklaracija, nalaze se one koje govore o srpskoj i slovenskoj prošlosti – slavnoj i blistavoj. Slede zatim pesme iz doba ropstva pod Turcima i junačkih borbi protiv njih. Završni deo knjige okrenut je budućnosti. Proriče mojsijevsku ulogu slovenstva (i srpstva u njemu) u budućem preporodu prosvećenog sveta. Knjiga je posvećena „Rodu srpskom i narodu slavjanskom“. U omamljivoj ideji sveslavenstva, uočavalo se da je „opasna“ panslavistička tendencija, preteženija za poruku knjige nego srpsko rodoljublje. Poruke su bile prikrivene alegorijama i simbolima, ali naivnim i transparentim. Kome će promaći da „slava“ znači slovenstvo, ko neće u vilama Slavjankama prepoznati slovenske narode; potpuno je jasno da „mrak“ znači robovanje, da su „svetlost“ i „dan“ ovde simboli slobode, da „Spasovdan“ simboliše dan oslobođenja? (Kovaček,1997: 44)
U književno-istorijskom pogledu Slavjanka će ostati nezaobilazna tema. Bez nje bilo bi otežano viđenje celine srpskog romantizma kao književnog pravca. O literarnim stavovima Miletićeve grupe jasno govore svi tekstovi knjige, već po svom prenaglašenom rodoljublju, osnovnoj crti našeg romantizma. U literarnom smislu, pesnici „Slavjanke“ hteli su da prevaziđu kolotečinu dotadanje srpske poezije. Hteli su novu književnost, novu poeziju. Samo donekle su uspeli u tome, jer „snaga njihovog talenta nije bila dovoljna da iz korena iščupa stare prozodijske navike, niti da nametne nova shvatanja literature.“
Posmatrano u kontekstu celokupne srpske književnosti toga doba, pokazalo se da odjek Slavjanke nije bio snažan, nažalost ni dugotrajan. Evo pokazatelja: Slavjanka je izašla iz štamparije krajem juna 1847. a već se koncem iste godine pojavila prva knjiga „Pesama“ Branka Radičevića. Neuporedivo većim književnim kvalitetom ona je preuzela od Slavjanke sve njene čitaoce i poklonike. Takođe, rodoljubiva raspoloženja čitalaca vezala su se za „Gorski vijenac“ vladike Petra Petrovića Njegoša, koji je iste godine štampan. U senci te dve, tako značajne knjige naše literature, Slavjanka je izgubila umetnički uticaj, a njena rodoljubiva poruka se istanjila. Jedino se njena politička poruka „vijorila još neko vreme“.
Prvih dana postojanja Slavjanka nije pobudila ni posebnu pažnju vlasti. Predsednik Ratnog saveta grof Hardeg posmatrao je knjigu kao, na brzu ruku napabirčen zbornik, izdat radi materijalnih efekata. Ali, kada tajna policija javlja da pristalice panslavizma žele da obrazuju tajni savez za nacionalnu i političku oslobodilačku akciju, počinje niz premetačina kod slovenskih, a naročito srpskih omladinaca. Tom prilikom je u Eperješu kod Mije Vlaškalića nađen proglas od 8. februara 1847. za izdavanje Slavjanke. Preveden je na nemački i poslat u Beč Ratnom savetu. Grof Hardeg menja mišljenje. Izdaje se nalog šefovima upravnih oblasti, iz kojih su poticali saradnici Slavjanke, da mu podnesu podrobne izveštaje o svakom od njih. Tako je, zbog Miletića, Đorđevića i ostalih koji su pomagali poduhvat izdavanja Slavjanke, sumnjičavost vlasti bila uperena na ceo Tekelijanum. Postalo je jasno da su oni došli sa određenom političkom namerom: da objave svoju istinu i da ubede omladinu u to.
Izvor: Dragan M. Jakovljević, Srpske kulturne i prosvetne ustanove u Mađarskoj
u 19. veku kao nosioci kulturološkog preporoda srpskog naroda, Završni rad na studijama trećeg stepena Doktorska disertacija, Beograd, 2015.
19. novembar 2017. u 18:04
Vojislav Ananić
Srpski dobrotvor Bajić, Miloš, baron, veleposednik, dobrotvor (Zemun, 1. II 1827 — Ause kod Beča, 31. VII 1897)
Sin Petrije, najstarije ćerke kneza Miloša, i Toše Bajića, trgovca i pivara zemunskog. Učio je u Papi, Šopronu i Budimpešti. Porodica Bajić imala je velike posede u Varadiji, Markovcu, Velikom Žamu, Etelhazu i Bočaru. Dvorce su imali u Varadiji i Bočaru, a palate u Budimpešti i Beču. Veliko nasledstvo od oko desetak miliona forinti pripalo mu je posle ubistva kneza Mihaila, kada je postao jedan od najbogatijih Srba u Ugarskoj. Kada je odlikovan Ordenom gvozdene krune, dobio je austrijsku a zatim i ugarsku baronsku titulu od Varadije. Živeo je u Pešti i Zemunu. Poslanik Ugarskog državnog sabora bio je 1884, a 1895. izabran je za člana gornjeg doma Sabora. Zajedno sa bratom od tetke, baronom Fedorom Nikolićem, finansirao je izdavanje lista Srpski dnevnik, koji je izlazio u Budimpešti 1888/89. i zastupao politiku srpskih notabiliteta. Političke ambicije nisu mu bile velike a osim srpskog govorio je malo nemački. Pored manjih novčanih priloga, koje je davao pojedinim srpskim ustanovama kao što je Matica srpska, ovekovečio se kao veliki dobrotvor davši 100.000 forinti za izgradnju srpske gimnazije u Novom Sadu. Sahranjen je na imanju u Varadiji, blizu Vršca.
LITERATURA: NDo, 1897, br. 60; A., Baron Miloš Bajić, BK, 1897, 1023—1024; Srbobran, 1897, br. 88 i 90; NV, 1897, br. 62; M. Đ. Milićević, Dodatak pomeniku od 1888, Beograd 1901, 13; GIDNS, X, 1937, 96; XII, 90—92; Vasilije Krestić, Istorija srpske štampe u Ugarskoj 1791—1914, Novi Sad 1980, 298—303; Živan Milisavac, IstorijaMatice srpske 1864—1880, II, Novi Sad 1992, 352.
Vasilije Đ. Krestić
2. mart 2019. u 21:53
Vojislav Ananić
OSNIVANJE BEOGRADSKOG UNIVERZITETA 1905. GODINE
Sto godina jedne institucije je solidna zrelost za mladu državu nastalu u 19. veku. Beogradski univerzitet, koji se razvijao uporedo sa srpskom državom, zapravo je i stariji od jednog veka: kako se država širila, rasla, menjala nazive i organizaciju, tako je i najviša prosvetna ustanova u Srbiji od malog Liceja iz 1838. godine i Velike škole (1963) narasla početkom 20. veka u složenu nastavno-naučnu ustanovu koja je zasluženo ponela naziv Beogradskog univerziteta.
Prva misao o Univerzitetu mora biti da je postojala u Karađorđevoj Srbiji i Dositejevoj školi iz 1808. godine. U ovoj neobičnoj školi, za koju se našlo nekoliko pismenih đaka, učili su se i sledeći predmeti: nemački jezik, statistika savremene Srbije, statistika, narodno pravo, državno pravo, način suđenja kriminalnog. Sami nazivi predmeta govore o ambicioznosti nastavnog programa i želji njenih tvoraca da đaci koji završe školu mogu da se uključe u najviše funkcije države, čiji je čitav narod bio nepismen.
Slomom ustanka 1813. godine ne samo da je zatvorena škola nego je zadugo ugušena svaka pomisao o nekoj sličnoj prosvetnoj ustanovi. Odmah po dobijanju autonomije i izvesnih povlastica osnovana je 1830, odnosno 1833. godine prva gimnazija u Kragujevcu. I samo posle nekoliko godina rada ove prve i jedine gimnazije javila se smela misao o otvarawu najviše škole. U Kragujevcu je osnovan Licej 1838. godine uz želju kneza Miloša da se u njemu predaju nauke koje se predaju i na evropskim takvim školama„. Osnivanjem Liceja počeo je razvoj Univerziteta.
Licej je osnovan iz potrebe da se spremaju službenici i sudije za kojima je država, tek u izgradnji, imala preku potrebu. Najpre je osnovano Filozofsko odeljenje, opšteobrazovnog karaktera, nužno potrebno da popuni nedovoljno gimnazijsko obrazovanje. Odmah potom ustanovljeno je Pravno odeljenje – budući Pravni fakultet – na kome su od početka predavani stručni predmeti.
Prvih godina najveći problem u radu Liceja bio je nedostatak profesora. U Srbiji nije bilo obrazovanih ljudi, a jedini koji su imali hrabrosti da dođu u zemlju bez zakona, sudova i državnih ustanova bili su vojvođanski Srbi, dobro obrazovani ali ne i odgovarajućih struka. Pod uticajem tih prvih profesora nastava na Liceju organizovana je po ugledu na mađarske akademije. Većina profesora nije se dugo zadržavala na Liceju, tako da je za četvrt veka kroz Licej prošlo skoro pedeset profesora.
U prvih desetak godina razvijalo se samo Pravno odeljenje, dok je Filozofsko odeljenje služilo za dopunjavanje opšteg obrazovanja i pripremanje đaka za slušanje pravnih nauka. Krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina stvoreni su uslovi za krupnije promene u nastavi. Pored ostalog, revolucija iz 1848. godine, koja je uzdrmala Evropu, uticala je i u Srbiji na društveno-političke prilike, kao i na stvaranje novih pogleda na obrazovanje i prosvetu. Za Licej su izdvajana veća sredstva, kupovane su knjige i časopisi i počinjali su se štampati udžbenici. U zemlji se već našao jedan broj obrazovanih ljudi koji su završili Licej ili se vratili sa školovanja iz inostranstva. Oni su sa Zapada donosili duh prirodno-tehničkog napretka i nove ideje.
Godine 1853. iz temelja je izmenjen dotadašnji način školovanja. Pored Filozofskog (sada Opšteg odeljenja) i Pravnog odeljenja uvedeno je Prirodno-tehničko odeljenje na kome su predavane prirodne i tehničke nauke. Među novouvedenim predmetima nalazili su se fizika geografija i meteorologija, prirodna istorija, mineralogija s geognozijom, botanika, hemija, hemijska tehnologija. Bilo je više disciplina s područja prirodnih nego tehničkih nauka, tako da se može reći da je to Odeljenje preteča Prirodno-matematikog fakulteta. Za profesora je postavljen Josif Pančić koji je osnovao prve kabinete prirodnih nauka.
Pored napretka koji je donela reforma iz 1853. godine, i same činjenice da su u nastavu uvedene prirodne nauke, škola nije bila dobro organizovana. Broj nastavnika u čitavoj školi zakonom je bio ograničen na 14, tako da je svaki profesor predavao po nekoliko predmeta. I dalje se razvijalo Pravno odeljenje, dok je Filozofsko odeljenje još imalo opšteobrazovni karakter, a na Prirodno-tehničkom odeljenju predavan je veliki broj predmeta od kojih su mnogi bili opšteobrazovni. Za tri godine, koliko je trajalo učenje, nije se mogla steći prava stručnost i na to Odeljenje upisivalo se sve manje đaka. Zato se već posle nekoliko godina počelo misliti o reorganizaciji tog Odeljenja i Liceja uopšte. Istovremeno se govorilo i o osnivanju univerziteta pod imenom Kralja Aleksandra I i o tome je 1859. godine pisano i u dnevnoj štampi. Dinastijska promena osujetila je planove oko otvaranja univerziteta .
Kraj pete decenije 19. veka doneo je krupne promene u društvenom, a posebno u kulturnom životu. Mladi ljudi školovani na nemačkim, švajcarskim i francuskim univezitetima, koji su upoznali prvoklasne škole i dobro organizovanu nastavu, svoje znanje donosili su i ugrađivali u srpsku prosvetu i kulturu. Polako su potiskivani vojvođanski Srbi, s njima i duh austrougarske škole i usvajani su novi pravci u razvoju nastave, po ugledu na Zapadnu Evropu.
Godine 1863. izvršena je jedna od najznačajnijih i najradikalnijih reformi u razvitku nastave. Licej je prerastao u Veliku školu s tri samostalna fakulteta, Filozofskim (tri godine), Pravnim i Tehničkim (po četiri godine studija). Ta tri fakulteta imao je i Univerzitet 1905. godine. Filozofski fakultet prestao je da bude opšteobrazovni, na Tehničkom fakultetu predavane su prirodne nauke, na Pravnom fakultetu zadržani su, naravno, stručni predmeti.
Nova škola odmah se uselila u novu zgradu – Kapetan- Mišino zdanje (danas zgrada rektorata na Studentskom trgu). Ovo zdanje, započeto da se gradi 1857. godine, upravo je završeno kada ga je Miša Anastasijević (1803-1885), jedan od najbogatijih ljudi u Srbiji, 1863. godine poklonio “učebnim zavodima„ tako da je na vreme moglo da se preuredi za potrebe prosvetnih ustanova. Po želji kapetan-Miše, a i džavnim potrebama, u zgradu su se, pored Velike škole, uselili Narodna biblioteka, Narodni muzej, Srpsko učeno društvo i Ministarstvo prosvete, kasnije i Gimnazija. Velika škola je u početku smeštena u delu desnog krila zgrade, ali kako su se pojedina nadleštva iseljavala a škola širila, vremenom je zaposela celu zgradu; krajem veka u zgradi je ostala samo Narodna biblioteka.
Zakon iz 1863. godine, pored dobrih strana, imao je i krupnih nedostataka. Škola je izgubila dotadašnju autonomiju, profesore nije više birao školski savet nego ih je postavljao knez na predlog ministra prosvete. Ministar prosvete mogao je da postavlja honorarne nastavnike bez pitanja i mišljenja Akademskog saveta škole. Na sva tri fakulteta predavan je i veliki broj opšteobrazovnih predmeta, što je značilo da je Velika škola nastavila da sprema đake opšteg obrazovanja, podobne za sve struke.
Gubitak samostalnosti škole i opterećenost fakulteta predmetima koji nisu bili stručni bio je glavni razlog što je već po stupanju na snagu zakona iz 1863. došlo do negodovanja među nastavnim kadrom i intelektualcima uopšte i što se pomišljalo na njegovu izmenu. Do većih izmena u zakonu moglo je doći tek posle 1868. godine, kada su namesničkim režimom stvoreni povoljniji uslovi za dalji razvoj nastave.
Godine 1868. ponovo je planirano osnivanje univerziteta. O tome svedoči projekat koji su sačinili profesori Velike škole juna meseca 1868. godine. Tim projektom trebalo je da se na Veliku školu uvedu četiri fakulteta, filozofski, pravni, državnički i tehnički, a eventualno bogoslovski i medicinski. Treba istaći da je taj projekat, iako samo na papiru, preteča Zakona o Univerzitetu donetog skoro četiri decenije kasnije. Škola je nastavila da radi prema starom ustrojstvu, ali su povremeno vršene izmene koje su osavremenjivale nastavu i davale joj viši i stručniji karakter.
Godine 1871. škola je ponovo stekla samostalnost oduzetu 1863. godine. Istovremeno je doneta uredba o profesorskim kvalifikacijama čime je omogućena prava stručnost u nastavnom kadru.
Broj diplomiranih na Velikoj školi nije bio visok i trebalo je dalje unapređivati nastavu kako bi se privuklo više đaka, pre svega na Filozofski i Tehnički fakultet jer, mada je u zemlji već bilo dosta pravnika, još uvek se najviše đaka upisivalo na Pravni fakultet.
Broj diplomiranih đaka Velike škole u periodu 1864-1973. godine Sedamdesetih godina 19. veka ekonomski ojačala Srbija počela je, ne samo privredno i politički, već i kulturno da se povezuje sa Evropom. Nepismeni ljudi na vlasti postepeno su zamenjivani školovanim mladim ljudima, na Veliku školu dolazili su stručnjaci, a pojedinci su već počinjali da objavljuju naučne radove. Tako su se postepeno stvarali uslovi za osnivanje najviše škole koja bi negovala i naučni rad. I sve sledeće reforme vodile su u tom pravcu i imale su za cilj otvaranje univerziteta. Najpre je 1873. godine izvršeno pregrupisavanje predmeta po fakultetima. Filozofski fkaultet podeljen je na dva odseka, Prirodno-matematički i Filozofsko-istorijski. S Filozofskog fakulteta izbačeni su pravni predmeti, a unesene prirodne nauke koje su dotle izučavane na Tehničkom fakultetu. Tako su na Filozofskom fakultetu predavane osnovne naučne discipline, kao i na drugim evropskim fakultetima.
Godine 1880. pitanje univerziteta ponovo je postalo aktuelno. Jednom uredbom data je mogućnost fakultetima da, po sporazumu s ministrom prosvete, otvaraju po potrebi nove katedre, čime je omogućeno širenje škole i unapređivanje nastave. Nastava na Filozofskom fakultetu produžena je na četiri godine.
Pored svega toga, stručno obrazovanje nije bilo na visini koja bi bila poterbna univerzitetu. Ni Tehnički ni Pravni fakultet nisu imali odseke, a đaci Filozofskog fakulteta, mada su učili na dva odseka, bili su opterećeni velikim brojem predmeta. Nisu postojala seminarska vežbanja ni mnogi neophodni instituti. Profesori su često napuštali Veliku školu i odlazili na druge dužnosti, obično ne dobrovoljno već silom vlasti ili političkih prilika. Mnoga poznata imena u nauci povremeno su zauzimala ministarske i poslaničke položaje ili su postajali državni savetnici. Ova pojava loše se odražavala na nastavu i rad škole. Ipak, veliki broj darovitih mladih ljudi, koji se vraćao sa diplomama najboljih evropskih škola, stvarao je novu intelektualnu klimu, osnivane su naučne, stručne i kulturne institucije, otvarane su nove katedre na Velikoj školi, razvijane nove naučne discipline, formirani zavodi i seminari, obogaćivane biblioteke. Oskudna sredstva izdvajana za Veliku školu osetno su porasla, a kralj Milan je 1889. godine Velikoj školi poklonio svoje imanje na kome je osnovana Botanička bašta.
Sve to uticalo je da od 1890. godine pitanje univerziteta postane stalno prisutno u srpskoj javnosti i da se čitavih 15 godina sastavljaju projekti i vode rasprave oko osnivanja univerziteta. Ipak, politička zbivanja, u kojima su učestvovali i profesori Velike škole, ometali su smireno, akademsko sazrevanje i rešavanje pitanja univerziteta.
Oktobra meseca 1890. godine rektor Velike škole Sima Lozanić obavestio je ministra prosvete da je akademski savet na sednici održanoj početkom oktobra odlučio da je potrebno da se Velika škola što pre preustroji u univerzitet i da se već na sledećoj Narodnoj skupštini donese zakon o pretvaranju Velike škole u univerzitet. Na istoj sednici obrazovan je Odbor sa zadatkom da izradi projekt o pretvaranju Velike škole u univerzitet sa izmenama i dopunama ustrojstva Velike škole, kao i da izradi definitivan projekat uređenja univerziteta. Prethodni rektor Jovan Bošković izradio je još 1886. godine projekat Zakona o Univerzitetu i taj je projekt uveo u program liberalne vlade 1892. godine.
U međuvremenu škola je dobijala sve veću stručnost i prerastala u naučnu ustanovu. Na Filozofskom fakultetu 1893. godine osnovan je Geografski zavod, 1894. Matematički seminar, 1895. Francuski seminar, 1901. Srpski seminar. Na Tehničkom fakultetu još 1887. godine osnovan je Geodetski zavod, 1894. Hidrotehnički, a 1898. Elektrotehnički zavod. Iz Pančićevog jestastveničkog kabineta iznikla su četiri velika zavoda: Zoološki, Botanički, Mineraloški i Geološki.
Godine 1895. Akademski savet Velike škole sačinio je projekat o novom ustrojstvu škole koji je, zbog političkih promena, stupio na snagu 1896. godine. Novim zakonom, pored Akademskog saveta, ustanovljeni su fakultetski saveti sa samostalnim unutrašnjim uređenjem i sa punom slobodom u utvrđivanju nastavnog plana. Time su date velike mogućnosti daljem razvoju i usavršavanju nauka, moguće je bilo ustanoviti nove zavode i nove katedre. Predavanja su mogli da drže i članovi Akademije nauka i drugi naučnici koji nisu imali profesorska zvanja (ministar više nije imao mogućnosti da na nastavnička mesta dovodi svoje ljude). Režim učenja u potpunosti je izmenjen, nije to više bilo samo “slušanje nauka„ već pravo studiranje. Đaci su bili dužni zbog “spremanja samostalnih radnika na naučnom polju (…) da vežbaju u radu u laboratorijama, kabinetima, seminarima i drugim institutima”. Prema ranijem zakonu, izuzimajući Filozofski fakultet koji je imao dva odseka,
đaci su uglavnom slušali sve predmete. Sada su predmeti svrstani u grupe a svako je izučavao samo jednu grupu predmeta. Filozofski fakultet podeljen je na četiri odseka: Lingvističko-literarni, Istorijsko-geografski, Matematičko-fizički i Jestastveničko-hemijski. Tehnički fakultet podeljen je na tri odseka: Građevinski, Mašinsko-tehnički i Arhitektonski, a Pravni fakultet na dva odseka: Sudski i Političko-ekonomski. Reforma iz 1896. godine značila je prelom u razvitku Velike škole jer je njom omogućeno ne samo najviše stručno osposobljavanje nego su stvoreni uslovi za naučni rad, što je zapravo omogućilo prerastanje Velike škole u univerzitet.
Prema jednom projektu iz 1894. godine univerzitet bi imao, pored postojeća tri fakulteta, medicinski i teološki fakultet. Na tom projektu radilo je deset profesora Velike škole i akademika. Projekat je ponovo postao aktuelan 1898. godine kada je, nešto izmenjen, podnet ministru prosvete da se iznese pred Skupštinu. Nešto kasnije, 1900. godine, ministar prosvete Andra Đorđević izradio je poseban projekat zakona o univerzitetu. Nijedan nije usvojen. Novembra 1901. godine ministar prosvete Ljubomir Kovaević, sa još nekolicinom profesora Velike škole, izmenio je projekat iz 1894. godine utoliko što je odbacio otvaranje medicinskog i teološkog fakulteta. Ali, i to je ostalo neostvareno. Juna 1902. godine još jedanput je ministar prosvete obrazovao komisiju za sastavljanje zakona o univerzitetu. Ta komisija, sastavljena od 13 profesora, imala je zadatak da za osnovu svog projekta uzme jedan od dotadašnjih ili da sačini potpuno nov projekat. Ali, na otvaranje univerziteta moralo je da se sačeka još nekoliko godina.
U međuvremenu, 1900. godine, izvršena je još jedna reforma nastave. Na Filozofskom fakultetu svi predmeti svrstani su u 11 grupa, čime su postavljeni temelji modernom Filozofskom fakultetu. Predmeti u okviru jedne grupe podeljeni su na stručne – glavne (koji su polagani pismeno i usmeno na kraju poslednjeg semestra), pomoćne (koji su polagani po završetku predavanja) i sporedne (koji su slušani ali nisu polagani). Značajna novina bilo je uvođenje vežbi kroz čitavo školovanje, odnosno posle 4. semestra svaki đak mogao je da izabere vežbanje iz jednog od svojih glavnih predmeta i da ga produži u narednim semestrima. Filozofski fakultet imao je šest seminara, za književne, istorijske, filozofske nauke i matematiku, pet zavoda za prirodne nauke, Hemijsku laboratoriju, Botaničku baštu, Meteorološku i Astronomsku opservatoriju. Tehnički fakultet imao je, pored stručne biblioteke, četiri zavoda i pet zbirki. Pravni fakultet imao je, pored biblioteke i seminare za pojedine pravne predmete. Tih godina izabrani su i prvi asistenti Velike škole. Činjeni su i drugi napori da se nastava bolje organizuje i da se izdigne na viši nivo koji će predstavljati osnovu buduće univerzitetske nastave.
Jedan od poslednjih rektora Velike škole Marko Leko uveo je pisanje godišnjih izveštaja svih fakulteta i, na početku godine, publikovanje programa svih predmeta, uključujući predavanja, seminare i vežbanja. Na taj način nastava na Velikoj školi postala je dostupna javnosti.
Broj nastavnika postepeno se povećavao. Kada je Licej osnovan bilo je samo tri nastavnika, 1848/49. devet nastavnika, a zatim, kako je nastavni plan proširivan, broj nastavnika je rastao .
Filozofski fakultet imao je najveći broj nastavnika. Od 35 nastavnika, koliko ih je ukupno bilo 1890/91. godine, na Filozofskom fakultetu je predavalo 20, a 1903/04. godine 29, dok je na Pravnom bilo 14 nastavnika, a na Tehničkom 24 nastavnika. Na Filozofskom fakultetu nalazio se i najveći broj naučnika koji su svojim naučnim radom, poznatim i priznatim u evropskoj javnosti, stvorili na Velikoj školi pravu univerzitetsku atmosferu: bili su članovi evropskih društava i objavljivali radove u poznatim naučnim časopisima, a u Beogradu osnivali naučna i stručna društva, pokretali časopise, obučavali mlade istraživače, vodili stručne diskusije, negovali kritičku misao (Jovan Cvijić, Jovan Žujović, Bogdan Popović, Slobodan Jovanović, Živojin Perić, Mihajlo Petrović).
Za prvih četvrt veka rada Velike škole diplomu je dobilo oko 900 učenika, od kojih 65% na Pravnom, 25% na Filozofskom i 10% na Tehničkom fakultetu. U poslednjim godinama 19. veka na Filozofski fakultet upisivalo se više đaka (1890/91. godine 150 od 485 upisanih), dok se na Tehnički fakultet i dalje upisivao mali broj (1890/91. godine 35). Na Veliku školu upisivala se i omladina iz drugih južnoslovenskih krajeva (Makedonije, Bugarske, Hrvatske, Vojvodine, Crne Gore, Bosne i Hercegovine), a pred kraj veka učile su i devojke, naročito kao vanredne učenice (vanredni učenici nisu polagali ispite niti su dobijali diplome, ali su pohađali predavanja zbog obrazovanja).
Državni udar iz 1903. godine, smena dinastije i uvođenje građanskog parlamentarizma i demokratije olakšali su izglasavanje Zakona o Univerzitetu. Najzad, krajem 1904. i početkom 1905. godine pitanje univerziteta privedeno je kraju. Zakon je podnesen Narodnoj skupštini 15. decembra 1904. godine (po starom kalendaru). Poslanici u Skupštini, većinom trgovci i seoske gazde, podozrivi prema inteligenciji i visokom obrazovanju, ipak su 19. februara 1905. godine prihvatili predlog o osnivanju Univerziteta: od 117 prisutnih za zakon je glasalo 110 poslanika.
U Velikoj školi obustavljena su predavanja 22. februara 1905. godine i u toku nekoliko dana sve je pripremljeno za predaju dužnosti novim univerzitetskim vlastima: administracija, zbirke, kabineti, biografije i pregled naučnih radova svih nastavnika, pregled budžetskih kredita za tu godinu.
I 27. februara 1905. godine (po starom kalendaru) dugo pripremani i dugo očekivani Zakon o Univerzitetu je proglašen. Toga dana svi profesori Velike škole stavljeni su “na raspoloženje„. Istog dana posebnim ukazom postavljeno je prvih osam redovnih profesora Univerziteta koji su istovremeno činili privremeni Univerzitetski odbor: Sima Lozanić, ministar u penziji, Jovan Žujović, državni savetnik, dr Dragoljub Pavlović, Ljubomir Jovanović, dr Jovan Cvijić, dr Mihailo Petrović (Filozofski fakultet), Milić Radovanović (Pravni fakultet) i Andra Stevanović (Tehnički fkaultet). Za predsednika Odbora imenovan je Sima Lozanić. Zadatak Odbora, kao matične komisije, bio je da izabere nastavno osoblje Univerziteta i da organizuje nastavu. Ceo proces oko ustrojstva Univerziteta dalje je tekao preko Odbora pod rukovođenjem Sime Lozanića. Već sledećeg dana, 28. februara, Odbor je doneo odluke o biranju nastavnog osoblja. Početkom marta izabrani su redovni profesori Univerziteta, a nekoliko dana kasnije i vanredni. Zatim su fakultetski saveti dodelili katedre osmorici redovnih profesora na sledeći način: Sima Lozanić – hemija, Jovan Žujović – geologija, Jovan Cvijić – geografija, Ljubomir Jovanović – istorija srpskog naroda, Mihailo Petrović – mateamtika, Dragoqub Pavlović – opšta istorija (na Filozofskom fakultetu), Andra Stefanović – građevinske konstrukcije (na Tehničkom fakultetu) i Milić Radovanović – ekonomija i ekonomska politika (na Pravnom fakultetu). Time je ustrojstvo Univerziteta bilo završeno.
Šta je doneo zakon o Univerzitetu?
Još pre proglašavanja zakona o Univerzitetu Skupštinski odbor ograničio je “budžetskim razlozima„ broj profesora na 20 (od 33 profesora Velike škole). Tako je na Univerzitetu bilo samo 20 redovnih profesora (4 na Pravnom, 10 na Filozofskom i 6 na Tehničkom fakultetu), 30 vanrendih profesora (6 na Pravnom, 15 na Filozofskom i 9 na Tehničkom fakultetu) i 50 docenata i asistenata. Uslovi za izbor bili su stroži nego na Velikoj školi, nastavnici su morali da imaju doktorat i naučne radove (izuzev na Tehničkom fakutetu). Međutim, zbog ograničenja broja profesora mnogi redovni profesori Velike škole, iako su imali doktorate i radove, morali su da budu izabrani za vanredne profesore Univerziteta, zbog čega su neki od njih, ne želeći da prihvate niže zvanje, odmah otišli u penziju. Zbog malog broja redovnih profesora često su docenti rukovodili katedrama i institutima. Zbog toga je, ponekad, Univerzitet nazivan docentskim i upore|ivan sa vojskom u kojoj komanduju niži a ne viši oficiri.
Zakonom o Univerzitetu bilo je predviđeno otvaranje još dva fakulteta, medicinskog i bogoslovskog, kao i osnivanje poljo privrednog odseka i apotekarskog kursa, ali do Prvog svetskog rata nije bilo uslova za njihovo otvaranje. Iako je Zakonom proklamovana sloboda nastave (“nastavnici su slobodni u izlaganju svoje nauke„), nisu postojale mogućnosti za otvaranje svih potrebnih katedara.
Pored svih nedostataka Univerzitet je bio najvažniji kulturni događaj u Srbiji onog vremena, neophodan ne samo za dalji razvoj prosvete i nauke nego i prosperiteta čitave zemlje. Više nije postojala razlika između studija na strani i studija na Beogradskom univerzitetu, ali se i dalje naučna specijalizacija mogla dobiti samo u velikim evropskim univerzitetskim centrima.
Sa nastavom na Univerzitetu počelo se marta meseca, kada je za rektora izabran Sima Lozanić. A svečano otvaranje Univerziteta obavljeno je 15. oktobra 1905. godine u prisustvu kralja, prestolonaslednika, najviših političkih ličnosti, diplomatskog kora i crkvene jerarhije. Bili su prisutni i izaslanici univerziteta u Zagrebu, Sofiji i Torinu.
Kakav je značaj imao prvi srpski Univerzitet svedoče nadahnute reči rektora Lozanića izgovorene prilikom svečanog otvaranja Univerziteta: “I tako smo tek posle jednog stoleća od našega ustanka, a posle sedamdeset godina od postanka Liceja, bili u stanju da steknemo najsavršeniji oblik najviše škole, u stanju smo bili da steknemo Univerzitet (…) Kao što sunce svojim svetlosnim, toplotnim i hemijskim zracima daje života mrtvoj prirodi, posredujući da iz zemlje, vode i vazduha postaju živi stvorovi, isto tako i škola svojim naučnim zracima daje života duhu čovečjem, posredujući da se u neukom sinu hladne prirode razvije um, i da taj prost živi stvor postane kulturan čovek (…) Neka (…) i naš Univerzitet postigne tu moć te da i naš narod zauzme u kulturnom stupnju mesto koje bi bilo dostojno njegove slavne prošlosti, i koje bi mu obezbedilo pravilan razvoj sviju njegovih pravaca (… ) Neka da Bog da živi, da raste, i da cveta, pa i da donese ploda, naš mladi Univerzitet„.
Snežana Bojović
Izvor: DRUŠTVO „SVETI SAVA“, BRATSTVO IX, Beograd,2005.
8. mart 2019. u 17:18
Vojislav Ananić
SRPSKE UČITELJSKE ŠKOLE NA PODRUČJU HRVATSKE OD 1871. DO 1921. GODINE
Sažetak: Poznato je da je današnja Hrvatska teritorijalno bila tijekom 19. vijeka pod upravom Austrougarske Monarhije, zajedno s Vojvodinom te Slovenijom i Bosnom i Hercegovinom. Svi državni i školski propisi koje je donosila vlast u Beču vrijedili su i na području nabrojanih pokrajina. U skladu s tim saveznim propisima donesena su za područje Hrvatske dva školska zakona (1874. i 1888. godine). U skladu s tim hrvatskim zakonima, a posebno u skladu sa školskim propisima koji su vrijedili za čitavu Monarhiju, otvorene su za potrebe školovanja učitelja osnovne škole i dvije srpske učiteljske škole: Srpska autonomna učiteljska škola u Pakracu i Srpska učiteljska škola u Karlovcu.
Spomenutim je školama više puta dodjeljivano i oduzimano pravo javnog djelovanja. Glavne zasluge za osnivanje ovih škola pripisuju se pravoslavnoj crkvi i srpsko-pravoslavnim školskim odborima. Djelovanje tih škola moralo je biti usklađeno sa školskim propisima koji su regulirali osnivanje i djelovanje ostalih učiteljskih škola na području kraljevina Hrvatske i Slavonije.
Uz spomenute učiteljske škole osnivane su uz njih i srpske osnovne škole u kojima su učitelji imali osiguranu nastavnu metodičku praksu.
Ključne riječi: Srpska učiteljska škola u Pakracu, Srpska učiteljska škola u Karlovcu, povijest školstva, konfesionalne škole
Uvod
Historijska je činjenica da je područje današnje Hrvatske tijekom 19. vijeka pa do svršetka 1. svjetskog rata bio pod vlašću i upravom Austro-Ugarske Monarhije. Također je činjenica da su u tom periodu pod istom vlašću i upravom bile Slovenija, Vojvodina te Bosna i Hercegovina.
U takvom državnom i pravnom sustavu svi državni i školski propisi koje su izdavale bečke vlasti vrijedili su i na području svih spomenutih teritorijalnih jedinica. Tako su u skladu s tim saveznim aktima za područje tadašnje Hrvatske 1874. i 1888. godine donijeti vrlo značajni školski zakoni koji su u velikoj mjeri utjecali na razvoj školstva i prosvjete na hrvatskim prostorima.
Na osnovi tih hrvatskih zakona i školskih propisa koji su vrijedili na teritoriju cijele Austro-Ugarske Monarhije otvorene su za potrebe školovanja osnovnoškolskih učitelja i dvije srpske učiteljske škole. Bile su to Srpska autonomna učiteljska škola u Pakracu i Srpska autonomna mješovita učiteljska škola u Karlovcu (Cuvaj, 1910; Franković, 1958; Jurišić i dr., 2005).
Srpska učiteljska škola u Pakracu
Srpska autonomna učiteljska škola u Pakracu kao vjerskom i trgovačkom centru zapadne Slavonije, a u svojstvu prve srednje škole u tom gradu, započela je s radom 15. novembra 1871. godine. Svoju prosvjetno-pedagošku djelatnost pokrenula je u zdanju pakračke bogoslovije kao dvogodišnje učilište (Cuvaj, 1910; Tragovi…, 2010). Prvi učitelji u toj srpskoj učiteljskoj školi bili su Dimitrije Josić (1845. – 1899.) i Petar Despotović (1847. – 1918.).
Inače, obojica su rođeni u Somboru, bili su i učenici somborske Učiteljske škole, a kasnije i studenti u Bremenu i Beču.
Nedvojbeno se može utvrditi da su prvi polaznici pakračke Srpske autonomne učiteljske škole učiteljski ispit položili u julu 1873. godine. Već sljedeće 1874. godine školovanje je u njoj produženo s dvije na tri godine. Kao trogodišnje učiteljsko učilište pakračka preparandija je radila do 1878. godine. Naime te godine je zatvorena zbog sudjelovanja nekih njezinih polaznika u bosanskom ustanku.
Zbog tog ekscesa pakračka Srpska autonomna učiteljska škola obustavila je svoje prosvjetno-pedagoško djelovanje čak na 16 dugih godina.
Nakon tog dugog neaktivnog perioda školu je u septembru 1894. godine ponovno otvorio novim učenicima Srpsko-pravoslavni narodni školski savjet. Tada je organizirana kao četverogodišnja muška učiteljska škola i kao takva je 1904. godine dobila pravo javnosti.
Treba naglasiti da se već nakon otvaranja pakračke Srpske autonomne učiteljske škole 1871. godine pojavila potreba smještaja njezinih polaznika koja je tada riješena smještanjem učenika u bogoslovijsko zdanje.
Tri godine nakon ponovnog otvaranja preparandije, 1896. godine osnovana u njezinu okrilju Literarna družina „Karadžić“, a poslije preseljenja u Trenkovu vojarnu u istom zdanju je otvoren „Internat za smještaj siromašnih učenika iz Bosne, Srbije, Crne gore, Like i Slavonije“.
Potrebno je naglasiti i da je prilikom preseljenja bogoslovije u dvorac baruna Franje Trenka bilo većih problema jer je iz njega najprije trebalo iseliti bolnicu. No, 1909. godine za preparandiju, odnosno njezin opstanak, ponovno nastupaju neprilike. Naime, te godine joj je, a zbog političkih nesuglasica, oduzeto 1904. godine stečeno pravo javnosti. Iz tog razloga njezini su završeni učenici u osnovnim školama mogli raditi samo kao privremeni učitelji. Oni su pravo stalnog zaposlenja mogli dobiti tek nakon što bi položili učiteljski ispit u javnoj zemaljskoj preparandiji.
Iste te 1909. godine pojedinim učenicima suđeno je u tzv. veleizdajničkom procesu vođenom na temelju optužbe za urotu protiv Austro-Ugarske Monarhije. No, unatoč svim tim nedaćama, već sljedeće 1910. godine pakračkoj preparandiji je vraćeno pravo javnosti, ali je ona i dalje u suštini zadržala svoje vjersko-nacionalne atribute. U tom svojstvu ovo srpsko učiteljsko učilište radilo je do balkanskih ratova kada je svoja vrata zatvorilo novim polaznicima, jer su neki njezini učenici kao dobrovoljci sudjelovali u njima. Taj prekid u radu prouzročen balkanskim, a i Prvim svjetskim ratom, trajao je do 1917. godine, među ostalim i zato što su njezini prostori bili prenamijenjeni u vojnu bolnicu.
Po završetku ratnih djelovanja pakračka prerparandija obnovila je svoje djelovanje, ali je 1921. godine izgubila svoj konfesionalni karakter. Tako je Srpska autonomna učiteljska škola u Pakracu postala državna ustanova nad kojom je nadzor obavljao prosvjetni povjerenik iz Zagreba i u koju su se mogli upisati i pohađati ju učenici svih vjeroispovijesti.
Srpska autonomna učiteljska škola u Karlovcu
Učiteljska izobrazba u Karlovcu proizašla je iz učiteljskih tečajeva koji su u tom gradu realizirani dvadesetih godina 19. stoljeća. Međutim, ti tečajevi su nakon utemeljenja realke 1863. godine preseljeni u Petrinju gdje je osnovana elementarna učiteljska škola. Taj nedostatak učiteljskog obrazovanja u Karlovcu otklonio je Srpsko-pravoslavni narodni školski savjet u Sremskim Karlovcima koji je zaključkom sjednice br. 104 od 4. septembra 1875. godine osnovao Srpsku autonomnu učiteljsku školu u Karlovcu. Ovo karlovačko srpsko učiteljsko učilište tijekom svoga postojanja često je mijenjalo ime i organizacijsku strukturu (prema Izvještaj…1903; Radulović, 1886).
Tako je ova školska ustanova svoje djelovanje započela kao mješovita ili „obospolna“ dvorazredna institucija da bi kasnije postupno prerasla u trogodišnju pa u četverogodišnju odgojno-obrazovnu ustanovu. Inače, karlovačka Srpska autonomna učiteljska škola započela je raditi 23. septembra 1875. godine. Njezino osnivanje je nedvojbeno predstavljalo jedan od oblika borbe Srba za crkveno-školsku autonomiju u vrijeme banovanja Ivana Mažuranića.
Premda je mijenjala nazive ova škola je u njima nastojala zadržati atribute „srpska“ i „autonomna“. Karlovačka srpska učiteljska škola je od svog osnivanja bila vrlo tijesno povezana sa srpsko-pravoslavnom osnovnom školom koju je 1795. godine osnovala karlovačka srpsko-pravoslavna općina.
Ta elementarna škola postala je kasnije vježbaonicom učiteljskog učilišta. Tada je dobila četvrti razred i drugog učitelja.
U njoj je u to doba poučavao poznati učitelj Manojlo Grbić koji je odmah nakon njezina otvaranja prešao u učiteljsku školu.
Već sam podatak da je karlovačka Srpska autonomna učiteljska škola od prvog dana rada imala i svoju vježbaonicu potvrđuje činjenicu kako je ona od početka djelovanja bila vrlo progresivno koncipirana. U nju su se u početku upisivali učenici i učenice samo sa završenom četverorazrednom osnovnom školom ili samo s pripravnim tečajevima osnovanim uz učiteljsko učilište.
Zbog takvih početnih radnih uvjeta Srpska autonomna učiteljska škola morala je voditi dugu i mučnu prepisku s Kraljevskom zemaljskom vladom u Zagrebu. Upravo tom i takvom prepiskom ona je tražila ostvarenje prava javnosti koje je napokon i dobila 1911. godine.
U skladu s novim zakonima mijenjali su se i uvjeti upisa u ovu učiteljsku školu. Tako je prema Mažuranićevu zakonu od 1874. godine upis u nju bio dozvoljen pripravnicima sa završenom osmogodišnjim školovanjem koje je uključivalo osnovnu školu, nižu realku, gimnaziju, višu djevojačku školu i građansku školu. Tada je ukinut i pripravni tečaj jer za njegovim postojanjem više nije bilo potrebe.
Potrebno je reći da je školske 1892/83. školovanje u karlovačkoj Srpskoj autonomnoj učiteljskoj školi produženo na tri, a sljedeće školske godine i na četiri godine. Iste te školske godine škola je postala muška, a zatim, nakon protesta srpskih građana, preustrojena je u žensku srpsku učiteljsku školu. Istodobno su muški polaznici prešli u već spomenutu pakračku Srpsku autonomnu učiteljsku školu.
Krizu je karlovačka prerparandija ponovno doživjela od 1907. do 1909. godine kada su zatvoreni prvi i drugi razred s namjerom da se škola potpuno ukine. No i od te namjere se odustalo ponovno zbog velikih građanskih prosvjeda. Nedaće su se pojavile opet već 1910. godine kada je donesen zaključak o zatvaranju na koji je direktor škole Vasilije Banjanin reagirao rekavši kako se taj saborski zaključak neugodno dojmio Srba, ne samo u Karlovcu, nego i u drugim krajevima jer je karlovačka srpska učiteljska škola tijekom svog tridesetpetogodišnjeg rada preko svojih učenika i učenica širila u srpskom narodu prosvjetu i jačala ga u vjeri u narodnosti. Nakon ovog Banjaninovog protestnog slova škola je ipak nastavila s radom.
Međutim, škola se u sličnoj situaciji našla i školske 1912/13. godine kada je srpski patrijarh hitno zamoljen da školu ne zatvori, nego da joj hitno što više pomogne.
Nastavni plan i program karlovačke srpske učiteljske škole bio je istovijetan planovima i programima zemaljskih učiteljskih škola, a školske 1913/14. godine u četverogodišnjem razdoblju sadržavao je:
1. Nauk vjere
2. Posebnu metodiku i praktične vježbe
3. Srpski jezik
4. Crkveno-slovenski jezik
5. Njemački jezik
6. Zemljopis
7. Historiju i domaći ustav
8. Matematiku i geometrijsko crtanje
9. Prirodopis
10. Fiziku i kemiju
11. Ženski ručni rad
12. Kućanstvo i vrtlarstvo
13. Krasopis
14. Prostoručno crtanje
15. Crkveno pojanje i pravila
16. Teoriju harmonije i pjevanje
17. Muziku /sviranje na violini/
18. Gimnastiku
19. Francuski jezik.
Treba naglasiti da je nastavni program pedagogije i metodike s praktičnim vježbama u to vrijeme bio vrlo širok pa se tako u prvom razredu učila fizička antropologija s dijetetikom i higijenom, u drugom pedagoška psihologija i logika, u trećem teorijska i praktična pedagogija i metodika početne stvarne nastave, a u četvrtom povijest pedagogije i ponavljanje u ranijim razredima stečenog znanja.
Za naglasiti je da su učenice u trećem i četvrtom razredu prisustvovale praktičnom radu u vježbaonici, ali i da su same izvodile satove, raspravljale o njima i o istima donosile ocjene.
Na kaju školovanja polagao se i završni ispit. Pismeni dio tog ispita sadržavao je pedagogiju, srpski jezik i matematiku. Usmeni dio obuhvaćao je znanja iz svih nastavnih predmeta propisanih nastavnim planom i programom.
Te školske 1913/14. godine školu je pohađalo 93 učenice od kojih su 23 bile kćeri svećenika, učitelja i profesora, 18 kćeri ostalih činovnika, 24 kćeri trgovaca i zanatlija, dvije seljaka ili ratara i 26 su bile kćeri osoba iz nekog drugog zvanja i zanimanja.
Potrebno je spomenuti i to da su učenice Karlovčanke u početku rada učiteljske škole bile u manjini, te da ih je bilo više iz okolice Karlovca, ostale Hrvatske, Bosne i Hercegovine, a neke od njih su došle na školovanje i iz Srbije.
Sve te učenice ili preparandistice su se nakon završetka školovanja kao učiteljice vraćale raditi u krajevima iz kojih su došle. No, činjenica je, da su osim pravoslavki ovo učiteljsko učilište pohađale i polaznice židovske i katoličke vjeroispovijesti i to uz posebnu dozvolu Zemaljske vlade.
Također treba istaknuti da su rimokatolkinje tu dozvolu rijetko dobivale jer je zagrebački Duhovni stol bio zabrinut za vjersku obuku svojih vjernica.
Osim Duhovnog stola za tu obuku bilo je zabrinuto i karlovačko katoličko građanstvo koje je o tom problemu pisalo priloge u karlovačkom listu „Svjetlo“.
Tako je u tom glasilu br. 42 od 1892. godine među ostalim pisalo: „U ovdašnju pravoslavnu preparandiju ne smiju se ove godine upisati katolkinje u prvi tečaj zaključkom zagrebačkog duhovnog stola zbog pomanjkanja u katoličkom vjeronauku.“ Inače je školarina u karlovačkoj Srpskoj pravoslavnoj učiteljskoj školi bila dosta visoka, osim za učenice rimokatoličke vjeroispovijesti koje su bile dužne platiti samo polovinu propisanog iznosa.
Njen prvi ravnatelj bio je dr. Milan Savić, a učiteljski zbor su joj činila dva učitelja: Petar Radulović i Manojlo Grbić.
Do školske 1914/15. godine direktorsku dužnost su obavljali Petar Radulović, Božidar Borđoški, Mita Gruić, Milan Manojlović, Vasilije Banjanin i Sava Diklić.
Do Prvog svjetskog rata u školi je radio 51 nastavnik, a njezinu direktoru i učiteljskom vijeću nadležni su bili mitropolit i Srpsko-pravoslavni mitropolitanski crkveni školski savjet koji su činili predsjednik, potpredsjednik, bilježnik i glavni školski referent. Svi oni su se starali da se riješe ideološki, pedagoški i materijalni problemi na koje je učilište nailazilo pri realizaciji svojih odgojno-obrazovnih ciljeva i zadataka, te nastavnog plana i programa.
Treba naglasiti da je u karlovačkoj srpskoj učiteljskoj školi bila vrlo razvijena društvena aktivnost. Tako je u njoj, među ostalim, vrlo uspješno djelovalo literarno društvo „Budućnost“. O radu tog društva u Izvješću za školsku 1906/7.godinu navodi se da je ono imalo zadaću dopuniti školsko obrazovanje svojih članica, potaknuti u njih volju i želju za samostalan rad, te interes za kulturu i gospodarski razvitak srpskog naroda kako bi shvatile svoje i narodne životne potrebe.
„Budućnost“ je, osim toga, svake godine u Zorin-domu (Karlovac) priređivala „Đurđevačko sijelo s igrankom“ čiji je prihod išao siromašnijim članicama društva. Društvo je također organiziralo i izlete među kojima se spominje i izlet u Beč realiziran školske 1913/14. godine.
Već je rečeno da je u Karlovcu uz srpsku učiteljsku školu radila kao vježbaonica i Srpska osnovna škola. Ta škola je prema navodima Milana Radeke osnovana kao crkveno-općinska škola namijenjena djeci Srba doseljenih u Karlovac.
Skoro stotinu godina u njoj su kao učitelji radili pravoslavni svećenici.
Još sedamdesetih godina devetnaestoga stoljeća ta srpska elementarna škola radila je kao trorazreda i s jednim učiteljem, a tek joj je 1881. godine Zemaljska vlada Hrvatske i Slavonije priznala pravo javnosti.
Od 1901. godine vježbaonica je imala dva odjeljenja i dva učitelja (učiteljicu Sofiju Pricu i učitelja Lazara Borđoškog).
Te godine nju su pohađale 62 učenice (1. razred – 21, 2. razred – 14, 3. razred – 14 i 4. razred – 12).
Praktične vježbe pripravnica u Srpskoj osnovnoj školi nadzirao je nastavnik metodike. One su u trećem razredu držale 5 do 6, a u četvrtom 11 do 16 sati godišnje. U Izvješću karlovačke srpske učiteljske škole za školsku 1912/13. godinu stoji i podatak da su učenice praktičnu nastavu realizirale i u dječačkoj i djevojačkoj školi, jer Srpsko-pravoslavna osnovna škola kao vježbaonica nije bila vezana za Srpsku učiteljsku školu pa se radi toga suradnja nije uvijek mogla uskladiti i ostvariti.
Posebno treba naglasiti da su iz karlovačke srpske učiteljske škole i njezine vježbaonice izašle mnoge izvrsne učiteljice. Također treba reći da su bogati Srbi zavještavali svoju imovinu na ime školovanja srpske djece, a od 1875. godine postojala je i Zaklada Srpske učiteljske škole u Karlovcu, te Zaklada Lukijana Mušickog i Danila i Julijane Banjanin. Iz tih su zaklada učenice pripale stipendije i pripomoći.
Srbe, učenike iz Bosne i Hercegovine pomagalo je sarajevsko društvo „Prosvjeta“, iz Vojvodine Matica srpska, a ostale srpskopravoslavna crkvena općina, dobrotvorne ustanove, te karlovačko društvo „Sveti Sava“ utemeljeno u Karlovcu 1893. godine.
Iz Izvještaja o Srpskoj vjeroispovijednoj učiteljskoj školi u Karlovcu školske 1902/1903. godine može se uočiti da su nastavničko vijeće činili: Božidar Đorđoški, Vasilije Banjanin, Mita Grujić, Milan Jefremović, Milan Manojlović, Svetozar Pribićević, dr Vjekoslav Židovec /kao profesori/ i Lazar Borđoški, Milena Lapčević, Olga Radulović i Karlo Dobliček /kao učitelji/.
U toj školskoj godini školu je pohađalo 55 učenica koje su bile iz Hrvatske, Slavonije, Ugarske, Austrije i Bosne i Hercegovine (Sarajevo, Banja Luka, Žepče, Mostar, Bosanska Krupa itd.). Među ovim učenicama bilo je i 13 katolkinja.
U toj generaciji 17 učenica je došlo iz obitelji profesora i učitelja, 14 iz obitelji službenika, 12 iz obrtničkih obitelji, te 8 iz trgovačkih.
Stipendije za 15 učenica dodijelili su srpski narodno-crkveni fondovi, 7 fond Mušickoga, 8 bosansko društvo „Prosvjeta“, a društvo „Sveti Sava“ dodijelilo je po 200 kruna najsiromašnijim učenicama.
Treba reći i da je vježbaonica srpske učiteljske škole bila podijeljena na dva odjeljenja: prvo je obuhvaćalo prvi i drugi, a drugo treći i četvrti razred. Treći i četvrti razred vježbaonicu je pohađao tijekom cijele školske godine.
Iz Izvještaja za školsku 1909/10. godinu može se vidjeti nadzor nad radom Srpske pravoslavne vjeroispovijedne ženske učiteljske škole u Karlovcu koju je otvorio 23. novembra 1875. godine gornjokarlovački episkop Teofan Živković (nazvan i narodni vladika) obavljali: dr. Đorđe Natošević, Nikola Vukičević, Dušan Stojšić, Đorđe Popović, Milan Nedeljković, Pavle Terzin, a posjećivali su ju patrijarh Gregorije Branković, ban grof Pejačević i Kuen Hedervari.
Te godine u karlovačku srpsku učiteljsku školu bila je upisana 31 učenica (Banjanin, 1910; Vrbetić, 1979).
Zaključak
Na kraju može se utvrditi da su i pakračka i karlovačka srpska učiteljska škola dale značajan doprinos razvoju srpskog školstva i prosvjete te odigrale značajnu ulogu u očuvanju srpskog nacionalnog identiteta na području današnje Hrvatske krajem 19. i početkom 20. stoljeća. Te su škole osiguravale zadovoljavane potreba za učiteljskim kadrovima, ne samo na području današnje Hrvatske, nego i na području Bosne i Hercegovine te Vojvodine.
Za znanstvenike ostaje izazov proučavati programe učiteljskih škola, stečene kompetencije, komparaciju tih programa i kompetencija s ostalim školama na području Monarhije, napose na području Vojvodine, Hrvatske te Bosne i Hercegovine. Naravno, ostaje zanimljivim i otvorenim pitanjem obveze učiteljskih škola da slijede pedagoške teorije i didaktičke modele koji su službeno preporučivani u svim pokrajinama Monarhije.
Zanimljivo bi bilo i istraživanje vidova uvažavanja osnovnih ljudskih prava na području Monarhije, napose prava na školovanje na materinjem jeziku te multikulturalnosti i interkulturalnosti u osnovnoškolskim programima te programima učiteljskih škola.
Literatura:
Cuvaj, A. (1910), Građa za povijest školstva (knjige VI, VII i X). Zagreb: Naklada Hrv. slav. dalm. zem. vlade.
Banjanin, V. (1910): Izvještaj za školsku godinu 1909 – 1910, Karlovac.
Franković, D. (Ur.), (1958): Povijest školstva i pedagogije u Hrvatskoj, Zagreb: PKZ. Izvještaj o srpskoj vjeroispovijednoj učiteljskoj školi u Karlovcu za školsku godinu 1902. – 1903, Sve misli. Karlovac 1903.
Jurišić, I., Matijević, M. i Nikić, G. (2005), Srpske škole i istaknuti srpski učitelji u Hrvatskoj do 1941. Godine. Zagreb: Prosvjeta.
Radulović, P. (1886): Izvještaj o srpskoj učiteljskoj školi u Karlovcu za školsku god. 1885/6.“, Karlovac.
Tragovi zadnje generacije maturanata Učiteljske škole u Pakracu 1965. – 2010, (2010), Pakrac: Daruvarska tiskara.
Vrbetić, M., (1979), 400 godina karlovačkog školstva. Karlovac: SIZ društvene brige o djeci i odgoja i osnovnog obrazovanja Općine.
Milan Matijević Goran Nikić
Učiteljski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Hrvatska
Izvor: 200 godina Srpske preparandije u Sentandreji i Somboru, Zbornik sa naučne konferencije sa međunarodnim učešćem, Sombor, 22 – 23. decembar 2012. godine, Sombor, 2014.
11. mart 2019. u 11:03
Vojislav Ananić
SRPSKA REALKA – GIMNAZIJA U SARAJEVU
https://drive.google.com/file/d/0B6AQXTT1HsMaTGl1elpmRDVDTFkxaDgyUWZ6SHJlQUJ3NkRJ/view
11. mart 2019. u 12:42
Crnčević
Ovdje pomenuti nastavnik sarajevske realke; “Petar Crnčević (1845-1904), rodom iz Drniša, svršio je učiteljsku školu, na Realku u Sarajevo došao je 1870. … “, jeste sin drniškog trgovca vinom Jovana (Tome) Crnčevića (rođenog u Biočiću) i Marije Generalović (iz Kričaka). Nepotpun je ovdje Kruševčev dat podatak o njegovom obrazovanju “svršio je učiteljsku školu”, gdje je Petar Crnčević studirao filozofiju na univerzitetu u Padovi (“bivši italijanski đak” – v. djelo B. Trajković: Nikola T. Kašiković život i delo 2006.) i već 1869. godine radi u Risnu u Boki Kotorskoj kao učitelj tamošnje škole odakle je i došao u sarajevsku realku, najvjerojatnije na poziv dvojice zemljaka drnišanina Teofila Bogoljuba Petranovića (osnivača sarajevske realke) i Gerasima Petranovića episkopa bokokotorskog i dubrovačkog (ujedno i urednika Srbsko-dalmatinskog magazina, časopisa koji je osnovao njegov brat Božidar 1836.).