Prilike u srpskom carstvu uoči donošenja Dušanovog zakonika

Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić piše o temeljima na kojima je zasnovan čuveni Dušanov zakonik

Političke prilike na Balkanu uoči Dušanovog dolaska na presto bile su dosta složene. Moćna Vizantija počinje da opada, a mladi srpski kralj Stefan Dušan, sin Stefana Dečanskog, krunišući se 1331. godine imao je za cilj da oslabljenu Vizantiju zameni moćnim srpsko-grčkim carstvom. Neposredno po dolasku na presto, Dušan širi svoju teritoriju, tako da se ubrzo srpska država proširila od Dunava do Korintskog zaliva i od Jadranskog do Jegejskog mora. Tako je Srbija, osvajajući veliko prostranstvo, bila pod jakim uticajem Vizantijskog carstva. Grčki jezik postaje službeni uporedo sa srpskim. I sam car Dušan pisao je povelje na grčkom jeziku i potpisivao na grčkom. Time je hteo da iskaže poštovanje prema vizantijskom pravnom redu osveštanom autoritetom pravoslavne crkve i hiljadugodišnjeg velikog carstva. Iz istih razloga se i Dušanov polubrat Simeon osećao mnogo više Grkom nego Srbinom, a Jovan Asen Komnen, brat njegove žene, potpisivao se grčkim jezikom na svojim srpskim poveljama.Uticaj Vizantije bio je prisutan i u umetnosti. Posle dolaska Srba u makedonske krajeve, vizantijski stil se osetio i u srpskoj arhitekturi (Bogorodica Ljeviška u Prizrenu i Gračanica na Kosovu) potiskujući postepeno „rašku školu”. Tako je vizantijski stil epohe Paleologa preovladao u srpskom građevinarstvu.

Još od Rimske imperije jedna od najvećih carskih dužnosti bila je zakonodavna. Kodofikatorski rad cara Dušana trebalo je da bude, između ostalog, potvrda njegovog prava na carsku krunu i moć carevine. Dakle, razlozi za donošenje Zakonika bili su, pre svega, pravni i politički jer „u 14. veku car Stefan Dušan bio je, možda, najmoćniji vladalac u Evropi; izgledalo je nesumnjivo da je Carigrad na domaku njegove ruke”.

Proglašenjem za cara Srba i Grka, Dušan je pokazao pretenziju na legitimno vladanje podanicima Vizantijskog carstva. Stoga su se vizantijski zakoni kao i kanoni vizantijske crkve koristili kao svoji. Tako je vizantijsko pravo ugrađeno u temelje čitavog sistema srednjevekovnog srpskog prava. Rad na Zakoniku je sigurno započet nekoliko godina ranije, pre njegovog zvaničnog proglašenja za cara na Saboru u Skoplju 1349. godine. Za pisanje Zakonika neophodno je bilo poznavanje vizantijskog prava, srpskih pisanih pravnih izvora, srpskog običajnog prava, kao i prilika u zemlji. Dakle, Zakonik je morao odgovarati tadašnjem razvitku pravne svesti. Pet godina kasnije (1354) Dušanov zakonik je dopunjen novim odredbama.

Pored pravnih običaja i domaćih pisanih pravnih izvora, u Srbiji je već početkom 13. veka korišćen prvi pisani pravni izvor vizantijskog porekla. Sveti Sava je posle proglašenja autokefalnosti srpske pravoslavne crkve 1219. godine izdao Nomokanon patrijarha Fotija. U Nomokanonu Sv. Save najvažnije mesto su zauzimala crkvena pravila (kanoni), ali i ceo Prohiron i deo Justinijanovog zakona. Ovo delo Sv. Save je i u Dušanovo vreme zauzimalo ugledni položaj u srpskom pravnom sistemu. U to vreme u Vizantiji se javljaju i novi pravni zbornici.

Sintagma Matije Vlastara, solunskog monaha i kanoniste, pisana na grčkom jeziku 1335. godine. Osnove ovog zbornika čine tumačenja Jovana Zonare sa početa 12. veka i Teodora Valsamona, 1169-1177. god. Pošto se Sintagma direktno suprotstavljala interesima Srpskog carstva, ona u izvornom obliku ne ulazi u Dušanov zakonik, već njena redakcija poznata u nauci kao Skraćena sintagma, pored Justinijanovog zakonika koji je predstavljao kompilaciju vizantijskih svetovnih zakona (Vasilik, Prohiron i Ekloga). Dušanov zakonik nastaje u vreme potpuno razvijenih feudalnih odnosa i izdiferenciranih klasnih obeležja. Srbija je već u to vreme prevazišla pravne običaje, postojeće pojedinačne pisane zakonske propise domaćeg i vizantijskog porekla i Nomokanon. Rešenje je nađeno u širem kodifikaorskom radu čiji je najvažniji rezultat Dušanov zakonik.

Posebnu pažnju predstavlja prvi deo Zakonika iz 1349. godine sa 135 članova. Dopunjen je 1354. od 136. člana do kraja, kako bi se zakonskim putem normirao što veći broj društvenih odnosa. U prvoj grupi sistematizovanih članova nalaze se odredbe o crkvi. Crkva je imala niz povlastica i kao verska institucija i kao najveći feudalac u Srbiji. Država štiti crkvu u svakom poledu, a crkva svojim uticajem na religioznog srednjevekovnog čoveka osigurava poslušnost državnoj vlasti kojoj pripisuje božansko poreklo. Ovakav odnos crkve i države potiče iz Vizantije i ostao je nepromenjen sve do propasti srpske države. Zakonikom se regulišu osnovni staleški odnosi i određuje karakter državnog i društvenog uređenja, tako da bi se mogao nazvati i „ustavom” srednjevekovne Srbije.

Prava i obaveze vlastele i seljaka čine sadržinu druge, veće grupe članova. Položaj vladara u odnosu na vlastelu, položaj crkvene i svetovne vlastele u odnosu na ostalo stanovništvo, njihova prava i dužnosti, kao i oblici feudalne svojine, čine značajan deo Zakonika. Najviša vlast u feudalnoj Srbiji prve polovine 14. veka pripadala je vladaru. On je, ipak, nije vršio samostalno, već uz pomoć državnog sabora. Zakonodavna vlast vladara, koji je bio na čelu snažne centralizovane države, došla je do izražaja u donošenju Zakonika. Sabori o kojima ima najviše pomena u zakonodavnim spomenicima za vladavine cara Dušana, jesu stare ustanove, a u pravnim izvorima pominju se još od kraja 12. veka. Sabor se sastojao od sveštenstva, vlastele, vladara i njegove porodice. To nije bilo narodno predstavništvo, već skup privilegovanih staleža sa vladarom na čelu. Vlastela je bila moćni povlašćeni stalež u Srbiji čija se moć zasnivala na njenim zemljišnim posedima, za razliku od sebra — nepovlašćenog zavisnog stanovništva (meropsi, Vlasi, robovi i jedan deo seoskih popova). Odredbe iz oblasti građanskog prava su u Zakoniku malobrojne: stvarno, obligaciono, bračno i nasledno pravo.

Veliki deo Dušanovog zakonika je posvećen krivičnom pravu gde se uvodi i novi termin za krivicu — „sagrešenije”. To je podrazumevalo prekršaj neke državne norme ili moralne zapovesti, što je, po vizantijskim shvatanjima, istovremeno upereno i protiv božanskog zakona. Kazne su bile vrlo surove, a Dušanov zakonik je preuzeo iz vizantijskog prava sve vrste sakaćenja osim kastracije. Organizacija sudstva u feudalnoj Srbiji nije bila jedinstvena. Postojalo je nekoliko vrsta sudova čija je nadležnost bila podeljena po kategorijama stanovništva i vrstama krivičnih dela (crkveni, vlastelinski, državni). Crkveni sud je sudio pripadnicima klera za sve sporove i sva krivična dela. O postojanju vlastelinskih sudova u Dušanovom zakoniku nema direktnih podataka, ali iz nekih članova može se zaključiti da su postojali. Dušanovim zakonikom su ustanovljeni državni sudovi koji su bili nadležni da sude sve sporove svetovne vlastele, kao i njihova krivična dela. Osim državnih sudova po oblastima, postojao je i sud na samom carevom dvoru koji je sudio vlasteli koja je živela na dvoru. Pretpostavlja se da su postojali i rudarski sudovi koji su sudili rudarima — Sasima.

Zakonik cara Stefana Dušana koji je donešen na dva zakonodavna sabora, 1349. i 1354. godine, nije sačuvan u originalu. Do danas je sačuvan u 25 pronađenih rukopisa (prepisa) nastalih u razdoblju od 14. do 19. veka. Još nisu evidentirani svi pronađeni rukopisi iz 19. i 20. veka. Svaki od tih rukopisa odlikuje se i svojim posebnim redakcijskim karakteristikama. Uporedna proučavanja, odnosno naučna istoriografija pronađenih rukopisa Dušanovog zakonika počinje sa Pavelom Jozefom Šafarikom, poznatim slavistom prve polovine 19. veka. Šafarik počinje sa uporednim proučavanjem Tekelijinog, Rakovačkog i Hodoškog rukopisa već 1831. godine u Bečkom književnom godišnjaku. Dušanov zakonik prvi put je objavljen 1795. godine po tekstu jednog od prepisa mlađe grupe, po tzv. Tekelijinom rukopisu iz 18. veka u četvrtoj knjizi Istorije slovenskih naroda Jovana Rajića. Rakovački (Novosadski) rukopis pojavljuje se 1828. god u izdanju Đ. Magaraševića, a 1831. Šafarik je došao i do Hodoškog rukopisa. Posle Šafarika nekoliko istaknutih slovenskih naučnika nastavljaju naučno proučavanje Dušanovog zakonika: V.A. Maćejevski, A. F. Kuharski, T. T. Zigelj, D. T. Florinski, S. Novaković, A. Solovjev, N. Radojčić, V. Bogišić, Đ. Magarašević, J. Đorđević, V. Mošin i dr. Danas literatura o Dušanovom zakoniku broji oko osam stotina bibliografskih jedinica. Odmah posle objavljivanja u Rajićevoj istoriji, Dušanov zakonik je doživeo i prve prevode na strane jezike, najpre na nemački i francuski. Godine 1870. Stojan Novaković objavljuje Prizrenski rukopis, drugi potpuni tekst dotad ponuđen naučnoj javnosti, a dopunjen je sa nekoliko članova Beogradskog (Rudničkog) rukopisa. Taj isti rukopis kasnije priređuje i Teodor Zigelj po izvanrednom prepisu V. I. Lamanskog. Uskoro zatim pojavilo se i jedno novo, veoma značajno izdanje Dušanovog zakonika koje je priredio H. Jireček.

PRIREDIO: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić, s odobrenjem autotora, prof. Radomana Stankovića, „Narodna biblioteka Srbije”, Beograd, 9. decembra 2012.