Saradnik portala Poreklo dr Duško Lopandić piše o varljivoj sreći (nekad) vladarskih porodica na Balkanu
Istorija balkanskih naroda XIX i XX veka istorija je borbe za oslobođenje i razvoj zemlje, puna velikih podviga i dostignuća, ali i sukoba, ratova i tragedija. Povesti balkanskih vladarskih dinastija imaju svoje specifičnosti, ali i mnoge međusobne sličnosti i podudarnosti. Na primer, nisu se samo u Srbiji dve suparničke dinastije (Obrenovići i Krađorđevići) smenjivale na vlasti. Praktično, istorija svake od balkanskih zemalja XIX veka – Grčke, Rumunije, Bugarske i Albanije – zabeležila je po dve vladarske porodice, od kojih su neke vrlo kratko opstajale na prestolu.
Strani ili domaći vladari?
Novoformirane monarhije nisu mogle lako da se “ukorene” u nestabilnom okruženju mladih država, pa su novi vladari redovno gubili vlast – kao da je primenjivana ona narodna poslovica da se “prvi mačići u vodu bacaju”. Tako su, nakon unutrašnjih nemira, presto redom gubili: prvi srpski knez Miloš Obrenović (1839. godine), prvi grčki kralj Oton od Vitelsbaha (1862. godine), prvi rumunski knez Aleksandar Joan Kuza (1866. godine), prvi bugarski knez Aleksandar Batenberg (1886. godine) i, najzad, prvi priznati albanski vladar, knez Vilhelm od Vida (1914. godine). U ovu seriju jedino ne spada crnogorska kuća Petrovića-Njegoša, čija je vladavina na Cetinju otpočela još u XVII veku.
Jedno od objašnjenja ovoj pojavi je, između ostalog, povezano sa stranim poreklom većine balkanskih dinastija XIX veka. Nakon proglašenja autonomije ili nezavisnosti pojedinih zemalja, nastajala bi prava “jagma” za vladarom “plave krvi” iz neke od zapadnoevropskih aristokratskih porodica. Obično bi se «deputacije», tj. poslanici novoformirane zemlje, uputile u obilazak evropskih dvorova i kancelarija –Londona, Pariza, Petrograda, Berlina i drugih – koji su, nakon složenih diplomatskih igara, predlagali ime novog vladara, najčešće iz neke nemačke dinastije.
Iako je vladarska kruna bila primamljiva, nisu svi strani prinčevi tako lako prihvatali neizvesni presto i varljivu buduću slavu u, za njih, dalekoj i nepoznatoj zemlji. Mnogi su oklevali pa i odustajali, a nekima je trebalo i dodatno “ubeđivanje”. Tako je danski kralj Fridrih VII svome rođaku i ocu budućeg grčkog kralja Đorđa I (na slici desno) izneo sledeći argument: “Ako ne odobrite svome sinu da prihvati (grčki) presto, narediću da vas streljaju”. Argument je bio neoboriv i novopečeni Đorđe, tj. Georgios (koji je do tada nosio ime Vilhelm) je odmah otputovao u svoje novo kraljevstvo.
Radilo se najčešće o mlađim granama evropskih vladarskih porodica. Tako su Grci “uvezli” prinčeve danske vladarske kuće sa podužim prezimenom: “Holštajn-Gotorp-Zondenburg-Gliksburg”. Rumuni su dobili porodicu “Hoencolern-Sigmaringen” – rođake nemačke carske porodice, a Bugari familiju “Saks-Koburg-Gota”. Nepoznavanje između novostvorene zemlje i novopečenog vladara je bilo uzajamno i duboko. Puno ime vladarskih porodica malo koji podanik je uopšte mogao da izgovori, a još manje da zapamti. Sa svoje strane, uvezeni vladari nisu znali ni jezik ni običaje svoje nove zemlje. Obreli bi se tako, stranci u stranoj zemlji, da se iz tog susreta izrode najneobičnija zbivanja i sudbine, dostojna istorije Balkana: danski princ, plavi severnjak u zemlji sunca i večnog leta; pruski oficir i knez u rumunskim beskrajnim šumama; potomak nemačkih ritera u izgubljenoj, od svih zaboravljenoj zemlji orlova i brda… Predavali su se ti namirisani i negovani prinčevi svojoj balkanskoj sudbini, menjajući veru, jezik, običaje, ostavljajući svome potomstvu često samo nadu da će ona, ta balkanska sudbina, najzad postati pitomija i milostivija. Ali često su ta nadanja ostajala uzaludna.
Iako su sve države Balkana, osim Albanije, bile pravoslavne, njihovi strani vladari u početku nisu delili veru svojih podanika. Prvi grčki vladari su bili protestantske vere, dok su bugarski i rumunski vladari bili katolici. U bugarskoj vladarskoj porodici je 1894. godine nastala prava mala drama, kada je tek rođeni prestolonaslednik Boris trebalo da bude kršten po pravoslavnim, umesto po katoličkim običajima. Pored Srbije i Crne Gore, kratkotrajni pokušaj “ukorenjivanja” domaćih dinastija je učinjen i u nekim drugim balkanskim zemljama, poput Albanije i Rumunije. U Albaniji, domaći kralj Zogu I, koji je na vlast 1928. godine došao uz pomoć jugoslovenskog vladara Aleksandra, održao se na prestolu 11 godina. Rumunski knez Kuza je vladao još kraće – sedam godina.
Od kneza do cara
Postepeno vladari stranog porekla su postajali privrženi običajima i interesima svojih “usvojenih” zemalja. Tako su u Prvom svetskom ratu rumunski Hoencolerni ratovali protiv svojih daljih srodnika iz iste porodice – nemačkih careva, dok su bugarski vladari, koji su bili rođaci britanske i belgijske kraljevske kuće, u ratu ipak stali na stranu Austrougarske i Nemačke. S druge strane, u nekim slučajevima, vladari su zbog lične povezanosti sa stranom državom pokušali da preokrenu orijentaciju svoje zemlje. Grčki kralj Konstantin I, koji je kao zet nemačkog cara uporno pokušavao da Grčku uvuče u savez sa silama “Osovine”, oboren je 1917. godine, u državnom udaru koji su organizovali Francuzi.
Titule svih prvih balkanskih vladara su bile slične – kneževske. Međutim, oni su se trudili da “napreduju” i da postanu ravni u rangu svojim kraljevskim rođacima po Evropi. Prvo kraljevstvo modernog doba na Balkanu je bila Grčka (od 1832. godine). Ovaj uzor su redom sledile Rumunija (kraljevina od 1881), pa Srbija (1882), Crna Gora (1910) i Albanija (1928). Za razliku od ostalih suseda, bugarski vladari su bili još ambiciozniji, pa su se nakon proglašenja pune samostalnosti države (1908) krunisali za “careve”, u skladu sa tradicijom srednjovekovne Bugarske. U istom stilu, bugarski vladari su redne brojeve uz svoja imena usklađivali sa srednjovekovnim vladarima, pa se tako car Boris nazvao “Treći” (na slici levo), a njegov sin Simeon je postao “Drugi” po redu – iako su njihovi prethodnici i imenjaci vladali Bugarskom hiljadu godina ranije. U ovome, bugarski vladari nisu bili usamljeni. Njihovi grčki “kolege”, dva kralja po imenu Konstantin, krunisali su se pod rednim brojevima “XII” i “XIII”, kako bi pokazali da se smatraju naslednicima poslednjeg vizantijskog cara Konstanina XI Dragaša, koji je poginuo 1453. godine braneći Carigrad od Turaka.
Abdikacije (napuštanje) prestola zbog poraza u ratu, promene političkih odnosa ili nekog drugog razloga bile su izuzetno česte. Prestoli balkanskih monarhija su bili “klizavi” do te mere, da je grčki kralj Đorđe II – koji je morao čak tri puta da beži iz zemlje u izgnanstvo (1917, 1924 i 1941. godine) – izjavio “najvažniji instrument vladavine jednog grčkog kralja je njegov kofer”. Praktično, jedva da se može pronaći u nekoj balkanskoj monarhiji modernog doba vladar koji je pod sasvim regularnim uslovima prošao celi period svoje vladavine, od nasleđa do smrti (tj. da je presto dobio po zakonskom redu nasledstva i da ni taj vladar, niti njegov prethodnik, nisu zbačeni, niti abdicirali ili ubijeni). Među takve, vrlo retke primere možemo izdvojiti samo četiri od ukupno 36 vladavine u dva veka balkanske istorije!
Sjaj i beda prestola
U Srbiji XIX veka, abdicirali su: kneževi Miloš (1839) i Mihailo (1842) Obrenović, knez Aleksandar Karađorđević (1860), kao i kralj Milan Obrenović (1889). Od ukupno sedam grčkih kraljeva XIX i XX veka, četvorica su izgubila presto, odnosno abdicirali ili proterani. U Rumuniji, od ukupno pet vladara u istom periodu, samo jedan je vladao do svoje smrti (Karol I), a ostali su izgubili presto. U Bugarskoj, od četiri vladara, tri su gubila presto. Najkraće je “vladao” fiktivni kralj ustaške “NDH”, italijanski vojvoda Emon od Savoje-Aoste, koga je Pavelić proglasio za kralja “Tomislava II”. Novopečeni “kralj” se u maju 1941. godine iskrcao na dalmatinsku obalu, da bi se nakon samo pet dana, čuvši za pokolje i grozote koje sprovode ustaše, vratio odakle je i došao. I srpska istorija beleži jednu vrlo kratku vladavinu. Nakon abdikacije kneza Miloša (1839), njegov sin knez Milan, je umro nakon nekoliko nedelja, teško bolesan od tuberkoloze.
Najduže vladavine na Balkanu su zabeležene na prelazu dva veka – između XIX i XX veka – u “zlatno” doba prividne evropske stabilnosti, koja se donekle proširila i na Balkan – ali koja nije potrajala dalje od Balkanskih ratova i Svetskog rata. Najduže je vladao crnogorski kralj Nikola I Petrović Njegoš – čak 58 godina (1860-1918), zatim grčki kralj Đorđe I – 51 godinu (1862-1913), pa rumunski kralj Karol I – 48 godina (1866-1914), bugarski car Ferdinand I – 32 godine (1886-1918). Nije bilo krvavijeg i nepostojanijeg vladarskog prestola na Balkanu od srpskog: od ukupno devet vladara (kneževa i kraljeva) Srbije i Jugoslavije u XIX-XX veku, njih trojica su ubijeni kao vladari (knez Mihailo i kralj Aleksandar Obrenovići i kralj Aleksandar Karađorđević). U nemirno doba dva prethodna veka, ni ostali vladari balkanskih zemalja nisu bili bezbedni: mirni grčki kralj Đorđe I je ubijen u Solunu (1913. godine), a prvi crnogorski knez Danilo Petrović-Njegoš – u Kotoru 1860. g. Na albanskog kralja Zogua je navodno izvedeno čak 55 neuspešnih atentata! Bugarski car Boris je samo čudom preživeo više pokušaja ubistva. Tako je bomba, koja je na Borisa bačena aprila 1925. godine tokom opela u sofijskoj crkvi ubila 128 osoba, ali je car ostao neozleđen. Car Boris je ipak umro pod vrlo sumnjivim okolnostima 1943. godine, nekoliko dana posle burnog sastanka sa Hitlerom (možda otrovan). Najčudniju smrt je imao grčki kralj Aleksandar I (1920). Umro je mlad, od posledica ujeda omiljenog domaćeg majmuna.
Na nestabilnost monarhija je uticala i činjenica da su često presto zauzimali maloletni vladari. Osim Miloša, svi srpski vladari iz kuće Obrenovića su dolazili na presto maloletni. Nakon ubistva kneza Mihaila Obrenovića, na presto je seo njegov četrnaestogodišnji rođak Milan. Kralj Milan je abdicirao 1889. godine kada je njegov sin Aleksandar imao samo 13 godina. Aleksandar Obrenović nije mogao da dočeka punoletstvo da bi preuzeo vlast, nego je sa 17 godina organizovao državni udar, pohapsio regente i proglasio se za punoletnog (1893. godine). Ovaj vladar je zabeležen kao monarh koji je rado organizovao udare. Tako je u martu 1903. godine državnim udarom suspendovao ustav, ali samo za period od pola sata, kako bi u međuvremenu sproveo neke neustavne odluke.
Maloletsvo vladara je beleženo i u drugim monarhijama. U Rumuniji, kralj Mihail I (na slici desno, u svojoj 90. godini, snimljen u rumunskom parlamentu 2011) je prvi put stupio na presto sa šest godina (1927), koliko je imao i car Simeon II od Bugarske kada je došao na presto 1943. godine. Petar II Krađorđević je postao kralj u 11 godini (1934). U njihovo ime, vladala su regentska veća, koja su brzo postala nepopularna i često bivala zbačena. Pučisti su 1941. godine jugoslovenskog regenta Pavla Karađorđevića, proglasili za izdajnika, iako je zemlju pokušao da spase od rata. Ipak, mnogo gore je prošao knez Kiril, regent Bugarske tokom Drugog svetskog rata, koji je nakon oslobođenja 1945. godine, osuđen na smrt i streljan zbog kolaboracije sa nemačkim fašistima.
Balkan ne bi bio Balkan, kad istorija njegovih monarhija ne bi beležila i neke “kuriozitete”. Tako je u Rumuniji 1930. godine nasleđe išlo u “obrnutom pravcu”, pa je maloletnog kralja Mihaila I nasledio, odnosno zamenio njegov rođeni otac, već pomenuti Karol II. U Srbiji, u vreme vladavine kralja Aleksandra Obrenovića, dugo godina je glavni komandant vojske bio kraljev otac i bivši kralj – Milan Obrenović. Crna Gora je više vekova imala vrlo redak oblik vlasti: naslednu “teokratiju”, vladavinu vladika iz kuće Petrović-Njegoš. Zanimljiv je i slučaj bugarskog cara Simeona II, koji je “vladao” kao dete (1943-1945), da bi, nakon dugog izgnanstva, pobedio 2001. godine na demokratskim izborima, i tako postao prvi i jedini bivši monarh koji je postao predsednik vlade. U istoriji Balkana je zabeležen i suprotan primer, Mehmed paša Zogu je prvo bio premijer Albanije, a zatim postao kralj.
Brak i politika
Jedan od načina kojim je pokušavano da vladarska porodica zadobije veću stabilnost je bio brak sa stranom princezom iz neke značajne zemlje ili iz čuvenije aristokratske porodice. Poznat je, u tom pogledu uspeh crnogorskog kralja Nikola, koji je postao “tast Evrope”, zahvaljujući uspešnim bračnim vezama koje je obezbedio za svoje kćeri.. Dve Nikoline kćeri su bile udate u rusku carsku porodicu, jedna za srpskog kralja (Petra I Karađorđevića), jedna za kralja Italije i jedna u nemačku porodicu Batenberg. Nikolin sin i naslednik Danilo bio je oženjen sa Jutom iz nemačke aristokratske porodice Maklenburg-Strelic. S druge strane. Zanimljivo je da je poslednji bugarski car i kasniji premijer Simeon II, praunuk crnogorskog kralja (posredstvom Nikoline unuke Đovane Savojske).
Nikolini sunarodnici Obrenovići su bili manje uspešni u sklapanju korisnih međunarodnih bračnih veza. Poslednji Obrenović (kralj Aleksandar) je izgubio je i krunu i glavu 1903. godine jer se “loše oženio” sa već udavanom ženom, pa još i domaćeg, ne baš uglednog porekla (Dragom Mašin). U Rumuniji, ustavom je bilo zabranjeno da se vladar ili naslednik vladarske porodice oženi rumunskom građankom. Ova ustavna odredba ipak nije sprečila razmaženog naslednika prestola Karola (budućeg kralja Karola II) da usred I svetskog rata pobegne iz vojske da bi se oženio kćerkom nekog rumunskog oficira i da kasnije ima niz ljubavnih avantura i skandala koji su mu doneli nadimak “kralj-plejboj”. Karol se zbog toga čak bio odrekao prava na presto, ali se kasnije predomislio.
Bračne i porodične veze između balkanskih dinastija su sledile političke prilike i veze njihovih zemalja. Tako su uspostavljene porodične veze dinastija iz zemalja koje su bile članice odbrambenog “Balkanskog saveza” – Rumunije, Jugoslavije i Grčke. Dve kćeri rumunskog kralja Ferdinanda I su se udale za vladare Grčke i Jugoslavije. Princeza Elizabeta se udala za grčkog kralja Đorđa II, dok se Marija – «Minjon», udala za Aleksandra I Karađorđevića. Istovremeno, jedna grčka princeza – Helena – udala se za rumunskog kralja Karola II. Ipak, oba grčko-rumunska braka su se pokazali neuspešni i završeni su razvodom. I između grčke i jugoslovenske kraljevske porodice uspostavljene su dve bračne veze. Knez Pavle Karađorđević se oženio 1923. godine princezom Olgom, unukom grčkog kralja Đorđa I. Najkontraverzniji je bio brak između kralja Petra II 
Karađorđevića i princeze Aleksnadre, postuhumno rođene kćeri grčkog kralja Aleksandra I. Naime, zbog ratnih uslova i stanja u okupiranoj zemlji, jugoslovenska vlada u izbeglištvu se protivila venčanju mladog kralja u izgnanstvu. Petar je međutim ipak uspeo da ostvari svoju želju i venčao se sa lepom princezom 1944. godine. Ipak, iz dinastičkog ugla posmatrano, “najuspešniji” brak je ostvario grčki princ Filip (unuk grčkog kralja Đorđa I), koji se oženio naslednicom engleskom prestola Elizabetom i tako postao «vojovda od Edinburga». Nakon smrti kraljice Elizabete II britanskim prestolom će vladati potomci grčke vladarske porodice po muškoj liniji (princ Čarls od Velsa i njegov sin Viljem).
Sve balkanske monarhije su ukinute tokom XX veka. Nakon ujedinjenja Srbije i Crne Gore, 1918. godine, dinastija Petrović Njegoš je izgubila presto Crne Gore. Prvi i poslednji albanski kralj Zogu je ostavio zemlju nakon invazije Albanije od strane fašističke Italije, 1939. godine. Četiri balkanske države – Jugoslavija, Bugarska, Rumunija i Albanija – su nakon II svetskog rata postale “socijalističke republike”, a članovi njihovih dinastija su morali da ostanu ili odu u izgnanstvo. Jedino se još nekoliko decenija održala grčka monarhija, doduše uz podršku britanskih tenkova. Ipak, nakon vojne diktature i povratka demokratije, 1974. godine, Grci su na referendumu glasali za ukidanje monarhije. Od tada pa do danas, ni jedan od bivših vladara ili njihovih naslednika nije uspeo da se ponovo uspne na neki balkanski presto, iako se većina vratila u svoje zemlje.
DODATAK:
Daleki koreni – poreklo stranih vladarskih porodica u državama Balkana
Grčka:Holštajn-Gotorp-Sondenburg-Gliksburg
Grana severnonemačke dinastije Oldenburg, kojoj su pripadale kraljevske kuće Danske, Norveške, Švedske i Grčke, kao i ruska carska porodica. Kuća grofova od Oldenburga – vojvoda od Šlezvig-Holštajna vlada Danskom od 1448. godine. Najstariji poznati predak ove porodice se zvao grof Egilmar I i živeo je u XI veku.
Bugarska:Saks-Koburg-Gota
Grana čuvene nemačke dinastije Vetin, koja je vladala vojvodstvima Saks-Koburg i Saks-Gota. Predstavnici ova porodice su u XIX veku putem bračnih veza zavladali u Velikoj Britaniji, Portugaliji, Belgiji i Bugarskoj. Najstariji predak kuće Vetin se zvao Ditrih i živeo je u X veku. Članovi porodice Vetin su bili vojvode, a kasnije elektori i kraljevi Saksonije (Nemačko carstvo).
Rumunija:Hoencolern-Sigmaringen
Grana pruske porodice Hoencolern, čije je poreklo u Švapskoj (Nemačko carstvo). U XIII veku, porodica se podelila na stariju, švapsku granu (od koje potiče rumunska kraljevska porodica iz XIX i XX veka) i na mlađu, frankonsku granu, od koje potiču vojvode Brandenburga, kasnije kraljevi Pruske i carevi Nemačke (u XIX veku). Najstariji poznati predak ove porodice je bio Fridrig, grof Colerna, koji je živeo početkom XII veka.
AUTOR: Saradnik portala Poreklo dr Duško Lopandić
Komentari (0)