Kako su formirana srpska prezimena

Iako se smatra da prava srpska prezimena moraju da se završavaju na “ić” to nije tačno. Mnoge ličnosti poznate u srpskoj istoriji, iz porodica rodom iz Srbije, nemaju prezimena na “ić”: Milutin Garašanin, Milojko Liješanin, Milivoje Blaznavac…

Prezimena u srpskom narodu su brojna i raznovrsna. Stvarana su u različitim političko-istorijskim i društveno-ekonomskim uslovima. Postojalo je više različitih načina (principa) za njihovo formiranje.

Posebnu grupu srpskih prezimena sačinjavaju ona, koja su stvorena pomoću nastavaka – ović, ević ili – ić.

Prezimena sačinjena na ovaj način, po pravilu, sadrže tri elementa: prezimensku osnovu, prisvojni dodatak – ov ili – ev i deminutivni nastavak- ić.

Prezimenska osnova može da bude različita. Najčešće je to lično ime rodonačelnika određene familije. U najvećem broju slučajeva to je očevo, dedino ili ime nekog drugog muškog pretka u direktnoj liniji srodstva. Pobočna linija srodstva, javlja se samo u izuzetnim slučajevima. “Osnivač prezimena” ne mora uvek da bude krvni srodnik. Ponekad to mogu da budu i druga lica (usvojitelj, staratelj, dobročinitelj i dr).

Jedno od tipičnih prezimena ove grupe jeste patronim Jovanović. Za njega se smatra da je najčešće (ili jedno od najčešćih) i najtipičnijih srpskih prezimena.

Po imenu muškog pretka prezimena duža, po “ženskoj liniji” kraća.

Prezimensku osnovu Jovanovića čini rodonačelnikovo lično ime Jovan. Na njega je dodat posesivni nastavak -ov, koji označava pripadanje. Potom je pridodan i deminutivni nastavak – ić, koji znači maleni, mladi. Prema tome, u konkretnom slučaju Jovanović je “Jovanov mladenac, mali, tj. sin, potomak.”

Osim nastavka -ov, primenjuje se i prisvojni dodatak – ev, koji ima isto značenje. Koji će nastavak biti primenjen zavisi od ličnog imena od koga se formira prezime. U slučaju da se rodonačelnik određene familije zvao, na primer Radič, primeniće se prisvojni nastavak -ev, a potom i deminutivni dodatak – ić. Tako je nastalo prezime Radičević.

Osim ličnog imena, prezimensku osnovu mogu da čine i drugi faktori. Najčešće se javljaju: zanimanje rodonačelnika određene familije (kovač, kolar), njegove lične osobine (ćosa, brka), etnička pripadnost (Bugarin, Ciganin), vojno zvanje (kaplar, kapetan), crkvena jerarhija (pop, klisar), mesto odakle je doseljen (Erdelj, Srem) itd. I u ovim slučajevima prezimena se izvode po istom principu, kao i kada je u pitanju lično ime. Stoga se u konkretnim uslovima javljaju prezimena: Kovačević i Kolarević, Ćosović i Brković, Bugarinović i Ciganović, Kaplarević i Kapetanović, Popović i Klisarević, Erdeljanović i Sremčević, itd.

Ponekad se odstupa od ovog “uobičajenog” načina građenja prezimena i ona se formiraju po “skraćenom postupku”. U tom slučaju se izostavlja ovaj srednji element (prisvojni pridev – ov ili – ev) i odmah se dodaje deminutivni dodatak – ić. Tada se umesto uobičajenih prezimena Jovanović, sreće skraćeni oblik Jovanić, Stamenović – Stamenić, Bojanović – Bojanić, itd. Skraćena prezimena su skoro pravilo, kada se izvode iz hipokoristika (ime od mila) i to u onim sredinama gde se ona završavaju na – a (npr: Đura, Pera, Jova). Tada se javljaju prezimena Đurić, Perić, Jović. To je slučaj i sa muškim ličnim imenima (kao osnovom prezimena) kada se menjaju po takozvanoj ženskoj deklinaciji: Ivo,e; Luka,e; Nemanja,e, itd. U sredinama gde se hipokoristična imena završavaju na – o (tzv. “erski krajevi”) – Đuro, Pero, Jovo, u prezimenima su sadržana sva tri pomenuta elementa. U ovom slučaju javljaju se prezimena Đurović, Perović, Jovović.

Kada su u pitanju matronimi (prezimena nastala po ženskom pretku), “skraćena procedura” predstavlja opšte pravilo. Na žensko lično ime dodaje se samo deminutivni dodatak- ić i prezime je gotovo. Ovaj princip dosledno se primenjuje i kada su u pitanju iizvorna narodna imena i kalendarski antroponimi. Od nekih slovenskih imena izvedena su prezimena – Zorić (Zor(a)+ić – Zorić), Višnjić, Nadeždić i druga, a od kalendarskih – Sarić (Sar (a)+ić – Sarić), Marić, Femić i druga.

Ovo je samo jedan od načina za formiranje srpskih prezimena. U srpskom imenoslovu postoji još različitih obrazaca za njihovo stvaranje. Osim toga, on nije svojstven samo Srbima, već ga koriste (u manjem ili većem obimu) i ostali slovenski narodi. Ova vrsta prezimena frekventna je i kod Hrvata jer su gotovo identična sa srpskim, s tim što se kod njih češće sreću skraćeni oblici prezimena – Ivanić, Radić, Pavletić, itd. Kod slovenačkih prezimena (Primkov Slovencev) javlja se na kraju prezimena – č, s obzirom da Slovenci nemaju glas – ć (Filipčič, Kovačič, Kocijančič). Rusi na ovaj način grade svoje tzv. “srednje przime”. Ono se javlja između ličnog imena i prezimena i izvodi se od očevog imena. Na primer, Anton Pavlović Čehov. Ovaj način za pravljenje prezimena koriste i ostali Sloveni, ali u znatno manjoj meri.

Mađarski način: prvo prezime pa ime

Bez obzira što ovu vrstu prezimena imaju i ostali slovenski narodi, ona su u srpskom narodu najčešća i najbrojnija. Zbog toga ona uveliko asociraju na “Srbe i srpstvo”, a neki ih doživljavaju i kao sastavni deo srpskog nacionalnog identiteta.

To je bio razlog što je tuđinska vlast pod svojom jurisdikcijom nastojala da kod Srba eliminiše (ili bar smanji) ovu vrstu prezimena “koja su odisala na srpstvo i slovenstvo”. Pri tome su korišćene razne metode. Prilikom vođenja službene administracije (matične knjige i druga oficijelna dokumenta), prezimena na – ić su izbegavana i potiskivana na razne načine. Jačanje mađarskog uticaja može se lako pratiti na imenima i prezimenima komoranskih Srba. Srbi u Komoranu počinju da se zovu i pišu Antal Janoš, Lasko (Lu-ci), Mikloš, Peter, Sigismond, Hitok, Demeter, itd. Jedan od pisara zabeležio je ime Demeter, imajući pred sobom sliku ove reči kako se piše na mađarskom kao Demeter (Domotor). Obično su se potpisivali, pa i ćirilicom, na mađarsku način, naime, prvo prezimenom pa imenom (Pešti Tomaš).

Štaviše, državne vlasti su izričito administrativnim putem (normativnim aktom) zabranjivale postojanje ove vrste prezimena kod Srba. Vlasti su 1817. godine izdale naređenje, po kojem Srbi u Austriji nisu smeli da nose prezimena sa završetkom na -ić, što je na području Ugarske posebno strogo sprovođeno.

Ovom naredbom odstranjen je deminutivni prezimenski dodatak – ić. Njegovim izostavljanjem kod tzv. “potpunih prezimena”, koja sadrže sva tri pomenuta elementa, uz prezimensku osnovu ostaje samo prisvojni dodatak – ov ili – ev, na koji se prezime sada i završava. Sada se umesto uobičajenih prezimena Jovanović, Radičević, Kovačević, Kolarević, javljaju oblici Jovanov, Radičev, Kovačev, Kolarev, itd. Kod prezimena gde je deminutivni dodatak – ić direktno pridodat na prezimensku osnovu (izostavljanjem prisvojnog nastavka -ov ili – ev), zabranjeni prezimenski dodatak – ić zamenjivan je sa nastakvom – in. Ovom prilikom se umesto prezimena Jović, Glišić, Lazić, javljaju slična, ali ne i ista, izmenjena prezimena Jovin, Glišin, Lazin, itd. Prezimena koja se nisu završavala na – ić nisu menjana, a bilo je i takvih, kao i u ostalim srpskim sredinama.

Ovim se ujedno objašnjavaju i neki drugi važni momenti u srpskoj patronomiji.

Lepi ljudi “grdnih” prezimena

Postojanje prezimena sa pejorativnim prizvukom, u srpskom narodu. Naime, strani državni činovnici su često kao oficijelna prezimena Srba, upisivali njihove lične ili porodične nadimke. Pritom su kao prezimena beležili i one nadimke koji su imali pogrdno i uvredljivo značenje za svoje nosioce. Tako su nastala prezimena: Nakarada, Klipa, Ušljebrka, Nepergaća, Poplašen. Postojanje izvesne razlike između prezimena Srba u Srbiji, sa prezimenima Srba van nje. Tuđinska vlast vodila je svoju administraciju, u okviru koje je u službena dokumenta upisivala i prezimena Srba, ali u skladu sa svojim interesima i tendencijama. S druge strane, prezimena Srba u Srbiji ustrojila je srpska vlast u svojoj državi. Ona je to učinila u skladu sa srpskom narodnom tradicijom i nacionalnim interesom.

Tretman organa vlasti prema srpskim prezimenima, nije bio svuda isti u austrijskoj carevini. Postojala su manja ili veća odstupanja, od najnižih do najviših organa vlasti. Odstupanja su bila naročito izražena kod normativnog akta kojim su Srbima zabranjivana prezimena na – ić. Jer, da je on dosledno primenjen, u Austriji ne bi bilo srpskih prezimena sa završetkom na – ić. Pomenuta odredba najdoslednije je ispoštovana u Banatu, s obzirom da su ova prezimena, na ovom području svedena na najmanju moguću meru (skoro da ne postoje ili su izuzetno retka).

Uprkos pokušaju vlasti da eliminiše prezimena na – ić, Srbi se nisu tako lako odvajali od svojih tradicionalnih prezimena. Ona su u matične knjige i druga državna dokumenta upisivana bez – ić, ali su u crkvenim knjigama i međusobnim odnosima Srba korišćena u svom izvornom obliku sa – ić. O tome svedoče i razni zapisi i dokumenta: Moji preci u Zlaticu kod Bele Crkve u Banatu, nisu došli sa Herama četrdesetih godina osamnaestog veka, nego nešto kasnije, iz okoline Kučeva, gde su, kako mi je deda Gile pričao, njih trojica braće ubili jednog Turčina i pobegli preko Dunava i u Zlatici se nastanili. U vojne i zemljišne knjige nemačke vlasti su ih upisale sa prezimenom Adam, dok su se u crkvenim matičnim knjigama dugo vodili kao Adamović.

Moda “posrbljavanja” prezimena

Posle ujedinjenja i stvaranja države SHS 1918. godine, dolazi do izvesnih promena u srpskim prezimenima. Neke familije svom prezimenu dodaju karakterističan prezimenski nastavak – ić. Naravno, pod uslovom da im se dotadašnje prezime nije završavalo na ovaj način. Ova pojava bila je prisutna na čitavom srpskom etničkom prostoru. Ona je bila zapažena i među našim poznatim kulturnim i javnim radnicima.

Prezime na – ović imao je i Jovan Erdeljanović, naš poznati naučnik (prvi etnolog na Balkanu). Njegovo prvobitno prezime u rodnom Pančevu, bilo je Erdeljan. Kao što je bio običaj u Banatu kod Srba, posebno u novije vreme, prezimenu Erdeljan vremenom je dodat nastavak – ović. Duškovi su stara varoška porodica iz nadlačkog kvarta u Kikindi. Miloš Duškov je za, vreme Prvog svetskog rata bio dobrovoljac u srpskoj vojsci. Borio se u vojnim jedinicama kojima je komandovao vojvoda Stepa Stepanović. Posle završetka rata svoje prvobitno prezime Duškov promenio je u Dušković. Učinio je to po savetu slavnog vojskovođe, čiji je vojnik bio. Njegovi potomci žive u Pančevu i Beogradu i prezivaju se Dušković.

Familija Kamenko potiče iz Like (Jošan kod Korenice i Škare kod Otočca), a ima je i na Kordunu (Bović kod Vrgin Mosta). Dvadeset godina neki njeni članovi kolonizovani su u Makedoniju (okolina Skoplja). Tada su svom prezimenu dodali nastavak – ović i tako postali Kamenković. Posle proterivanja iz Makedonije (1941. godine nastanili su se u Jagodini i Beogradu gde i danas žive kao Kamenkovići.

Ovo su samo neki, od brojnih primera koji su postojali.

U “posrbljivanju” svojih prezimena dodavanjem pomenutog patronimskog dodatka, prednjačili su Srbi iz Vojvodine.

Kamuflaža stranog porekla

Posebnu grupu srpskih prezimena na – ić čine ona prezimena u čijoj se osnovi nalaze prezimena (ili imena) stranog (nesrpskog) porekla. Ona su modifikovana (prilagođena srpskoj sredini) i na njihovu osnovu pridodati karakteristični prezimenski dodaci – ović, – ević ili – ić. Nastajala su u različitim vremenskim i društveno-istorijskim uslovima. Tako su nastala i prezimena nekih poznatih naučnika koji su živeli i radili u srpskoj sredini.

Razlozi njihovog nastanka su brojni i raznovrsni.

Identifikacija sa sredinom (srpskom) u kojoj su živeli bio je jedan od bitnih razloga. Bračnim vezama dolazilo je do asimilacije nesrpskog življa sa Srbima, što je imalo za posledicu (vrlo često) posrbljivanje njihovih stranih prezimena. Dodavanjem pomenutih prezimenskih nastavaka svojim nesrpskim prezimenima neki su manifestovali svoju odanost prema srpskom narodu sa kojim su živeli. Pored pomenutih, postojali su i mnogi drugi faktori.

Prezimena ove vrste ima više i ona potiču iz različitih etničkih i verskih konfesija.

Kosta Šreplović (1836-1872) je poznati srpski arhitekta, a Mihailo Valtrović (1839-1915) je bio profesor Velike škole, upravnik Narodnog muzeja i osnivač Srpskog arheološkog društva u Beogradu. Oni su svojim delima zadužili srpsku nauku i srpski narod. Njihova prezimena su germanskog (nemačkog) porekla i u svom izvornom obliku glase Šrepl i Valter. Sličnih primera ima još u Srbiji: Ostermanović, Braunović, Kaclerović, Orajnerović, Šternić u Beogradu, Šmelcerović u Leskovcu, Veberović na Ubu, itd. Osim u gradovima, ova vrsta prezimena javlja se i u pojedinim selima u Srbiji: Pruderović u Majuru u Mačvi, Šacerović u Ušću kod Obrenovca, Laudanović u okolini Gornjeg Milanovca, itd.

Albahari je staro i (relativno) često jevrejsko prezime. Koriste ga i Sefardi i Aškenazi. Sreće se i u našoj sredini. U Beogradu postoji i nekoliko porodica sa prezimenom Albaharević.

U prezimenima nastalim na ovaj način sreću se i hungarizmi (mađarske reči). Sabo je mađarska reč koja označava krojača. Od nje je napravljeno srpsko prezime Sabovljević. Širom Srbije postoji više familija sa ovim prezimenom, koje međusobno nisu u srodstvu. Više starih beogradskih porodica (koje u njemu kontinuirano žive još od prošlog veka) prezivaju se Sabovljević. Od mađarskih reči različitog značenja izvedeno je još ovakvih prezimena: Kočijašević, Sekerušević, Gombarević, Vargić, itd.

U prezimenima iz ove grupe javljaju se i albanske reči. Sreću se najviše u prezimenima u Crnoj Gori: Kastratović, Zogović, Ljumović, Pljakić, Burmazović, itd.

Rumunska i mađarska prezimena na “ić”

S druge strane, u patronimijama drugih naroda postoje srpska (slovenska) prezimena koja se završavaju na – ić. Razlozi za njihovu pojavu u nesrpskim sredinama su slični onima, koji su uslovili nastanak stranih prezimena sa – ić među Srbima. Ovaj tip prezimena najčešći je kod onih naroda koji žive izmešano ili u susedstvu sa Srbima.

Mađari i Rumuni imaju podosta ovih prezimena, čiji se nosioci danas osećaju kao Mađari, odnosno Rumuni. To je slučaj i sa pripadnicima ovih naroda koji žive u našoj zemlji.

Mađarskih prezimena koja se završavaju na – ović, ima u više vojvođanskih sela i gradova. Adorjanu (Nadrljanu), selu između Kanjiže i Sente, javlja se prezime Milutinović. Iz ove porodice (po majci) potiče i poznata teniserka Monika Seleš. U Horgošu kod Kanjiže javlja se prezime Radić, Dević u Gornjem Bregu kod Sente, Radaković i Petković u Subotici, Pavlović u Zrenjaninu, itd.

Rumuni i Srbi kao pravoslavni narodi, u svom imenoslovu koriste dosta istih ili sličnih imena, pa je uz postojeće, i to jedan od razloga za pojavu ove vrste prezimena u rumunskoj patronimiji.

Među Rumunima koji žive u Banatu dosta je frekventno prezime Popović. Sreće se u više naselja: Banatsko Novo Selo, Sutjeska, Barice, Kuštilj, Ovča i Glogonj. Jovanović, po mnogima najfrekventnije srpsko prezime, postoji i kod Rumuna. Zabeleženo je u Ečki kod Zrenjanina i okolini Vršca (Margita i Barice). U Ovči kod Beograda javljaju se prezimena Dimitrijević i Danilović, Gavrilović u Grebencu, Marganović u Deliblatu, Davidović u Vladimirovcu, Stojanović u Bagejcima, Todorović u Glogonju, Trailović u Vladimirovcu i Banatskom Novom Selu itd.

Bez obzira što su prezimena na – ović, – ević i – ić najfrekventnija kod Srba i što ih mnogi doživljavaju i kao sastavni deo srpskog nacionalnog bića, pogrešno je smatrati “da su samo ona srpska prezimena” ili da su ona “srpskija” od ostalih prezimena Srba formiranih po drugim osnovama.

Nažalost, ponekad i ponegde, čuju se mišljenja da prezimena koja se ne završavaju na – ić “nisu srpska”, pa čak i da “oni koji se ne prezivaju na – ić nisu Srbi!?” Ovakva mišljenja su netačna, nenaučna i nacionalno štetna. Ona ugrožavaju etničko jedinstvo i nacionalnu homogenost srpskog naroda. Na sreću, ona su usamljena i uglavnom potiču od nedovoljno obaveštenih i neupućenih osoba. Ponekad i od zlonamernih.

S druge strane, brojnost i raznovrsnost srpskih imena i prezimena, kao i načini njihovog stvaranje, predstavljaju bogatstvo srpskog nacionalnog onomastikona. I ona su jedan od dokaza duhovnog bogatstva srpskog naroda.

IZVOR: Trifun Pavlović, “Srpsko nasleđe”, br. 11, novembar 1998.