Titel i okolna sela

14 komentara

1. 19. april 2014. u 22:14

   VUKOSAV DUDARIN

   lepo zamisljeno

   Odgovori

2. 14. avgust 2017. u 12:11

   vojislav ananić

   TITEL

   Titel je staro naselje, sa Bačem najstarije naselje u Bačkoj. Zahvaljujući svom položaju sa dominantnim bregom nad prostranom ravnicom i rekama koje ga okružuju (Tisa, Dunav, Begej), Titel je oduvek bio pogodan za naseljavanje.
   Na njegovom tlu su nekada živeli Dačani, pa potom keltska plemena. Početkom nove ere, prostor koji su nekada naseljavali Dačani i Skordici, naseljava sarmatsko pleme jazigi. Prve pisane rimske spomenike nalazimo u razvalinama na Titelskom bregu krajem I veka nove ere. Rimljani podižu i svoje utvrđenje, čiji će ostaci biti do kraja razvučeni tek 1790. godine kada su doseljenici iz pravca Beograda gradili svoje kuće u Titelu koristeći građu iz starih rimskih zidina.
   Na teritoriji današnjeg Titela smenjivala su se tokom perioda seobe naroda mongolska plemena Huni, Avari, Protobugari, germanska plemena, zatim Goti, Gepidi i Sloveni.
   Mađari su počeli da se naseljavaju u Panonsku niziju krajem IX, da bi sredinom X veka vladali područjem oko ušća Tise u Dunav.Titel se u to vreme pominje kao utvrđeno naselje. Krajem XI veka mađarski kralj Laslo I osnovao je u Titelu avgustinski manastir čime počilje novi period u razvoju naselja. Ovaj dobro situirani manastir uživao je veliki ugled u Ugarskoj, a njegove starešine decenijama su vršile dužnost kraljevskih kancelara ili vicekancelara. Sredinom XII veka zabeleženo je da je Titel mnogoljudno mesto, da njegovi stanovnici imaju velike posede i dobre životne uslove. Od kraja XIV veka titelski kaptol je bio najveći veleposednik u južnom delu Bačke. Oko 1440. Titel je bio deo poseda despota Đurđa Brankovića, koji je dobio kao mađarski vazal.
   S obzirom na sve veću opasnost od Turaka, kardinal Toma Bakač, propozit titelski, 1500. godine povećava utvrđeni grad. Posle pada Beograda pod tursku vlast (1521) strategijski značaj titelske tvrđave raste, njoj se namenjuje glavna uloga u zaštiti južne granice od nadiranja turske vojske. Marta meseca 1526. godine grad ipak osvajaju Turci. Pošto su Mađari napustili naselje pred Turcima, avgustinski manastir je opusteo. Od 1541. Titel je sedište nahije Segedinskog sandžaka.
   Vredne podatke o naselju za vreme turske okupacije daje Evlija Čelebija, koji je zabeležio da su u Titelu na početku XVII veka postojale tri džamije, dve tekije, tri medrese i četiri školeza sticanje osnovnih znanja. Tu je bio i jedan amam, prostrana čaršija, bazar sa 70 dućana i hanova, kao i tri stotine skladišta za so. Titel je u turskoj vlasti bio sve do 1688. da bi do sklapanja Karlovačkog mira 1699. stalno prelazio iz ruku austrijske vojske u turske ruke i obrnuto. U tim borbama je beogradski Džafer-paša spalio 1695. godine utvrđeni grad, pobivši pre toga srpsku posadu grada od hiljadu vojnika sa zapovednikom Stefanom Prodanom Štetom. Interesantan je podatak da su vojnici srpskog zapovednika bili smešteni u zemunicama oko tvrđave. Ocenjujući položaj i značaj tvrđave, Turci su odredbama Karlovačkog mira (1699) izričito tražili da se ona više ne može obnavljati, pa se njeni ostaci danas samo naziru.
   Nakon potpisivanja Karlovačkog mira 1699. godine, Austija je formirala Podunavsku, Potisku i Pomorišku vojnu granicu.
   Titel je do 1747. godine bio u sastavu Podunavske krajine, a potom kratko u sastavu Potiske. Kada su razvojačene Potiska i Pomoriška krajina (granica), ušao je u sastav Potiskog dištrikta, čije je sedište bilo u Bečeju. 1763. Titel postaje sedište šajkaškog bataljona, koga su sačinjavali, pored Titeljana i graničari 13 okolnih naselja. Kraj između Dunava, Tise i Velikog kanala, sve do Temerina i Nadalja dobio je ime Šajkaška. Prvi komandant bataljona bio je Srbin Aron Stanisavljević. Osnovni zadaci i dužnosti šajkaša (vojnika) bili su regulisani posebnim aktom, takozvanom Regulamentom. Po njemu su šajkaši bili obavezni da prema carevom nahođenju vrše vojne službe u ratu i miru, na kopnu i vodi, da se brinu o opštoj bezbednosti na Dunavu, Tisi i Savi i da štite stanovništvo od upada razbojnika. Svakog proleća svi šajkaši su dolazili u Titel na obuku koja je trajala po nedelju dana.
   Novi status naselja svakako se odrazio u graditeljskom korpusu. Većina javnih objekata i kuća bila je porušena tokom vojnih sukoba u tursko-austrijskim ratovima. U Titelu, sedištu Šajkaškog bataljona, po podacima opisa Franca Engela 1786. godine bilo je 176 graničarskih kuća koje su delimično bile sagrađene od naboja, a delimično od cigle. Navodi se da je Titel građen pravilno i da ima „ilirsku“ (srpsku) školu, pravoslavnu crkvu i parohijski dom, katoličku kapelu, kvartir za komandu bataljona i kantona, stanove za kapetana, azditora, poručnika, bataljonskog hirurga, za profuza, ađutanta, kancelariju računovodstva, staru glavnu stražaru, gostionicu, kovačnicu, kasapnicu, oružnicu, pristanišnu stražaru, barutanu, spremište za šajke i pontone i šest državnih bunara. U dokumentima se navodi i skela za prevoz preko Tise u Banat.
   U sastavu Bataljona Titel ostaje do 1873. kada je razvojačen i uključen u Bač-bodrošku županiju. Teritorija Bataljona je podeljena na titelski i žabaljski srez. Usledio je novi način organizacije života na ovim prostorima. U drugoj polovini XIX veka pa do Prvog svetskog rata i između ratova, u Titelu se beleži graditeljska delatnost koja je ostavila vredna zdanja kao svedočanstvo o razvijenom društvenom, kulturnom i verskom životu.
   Naseljena mesta opštine Titel su:
   Vilovo, Gardinovci, Lok, Mošorin, Titel i Šajkaš.

   Odgovori

3. 17. avgust 2017. u 09:51

   vojislav ananić

   Vilovo selo na plavinama dva surduka
   Foto priča: Nenad Glišić

   Vilovo je smešteno uz samu zapadnu stranu Titelskog brega, na plavinama Velikog surduka i surduka Stražilovo. U vreme formiranja Šajkaškog bataljona Vilovo je bilo povezano sa ostalim naseljima skelom na Vilovačkoj bari, pa otuda i prezime Skeledžić u Vilovu. Kasnije je podignut nasip, ne zna se kada, ali se pominje 1783. godine. Na severozapadnom delu vilovačkog atara postoji potez ”Selište” koji ukazuje na to da je neko staro selo negda bilo onamo. Pošto ne postoje sigurniji podaci, ne bi se moglo reći je li ovo selo preteča Vilova.

   (Tekst Dragan Kolak – magazin Ravnica, 2008)

   U jednom od ranijih postova govori se o tome da su granice atara bile označene humkama. Vrlo je verovatno da je ova humka ljudska tvorevina i da je vremenom snižena i izobličena oranjem. Da li je i ovo bila granična humka – ne znam.

   Prvi pomen Vilova nalazi se u defteru za Segedinski sandžak iz 1549. godine. Onde se kaže da selo Filova pripada titelskoj nahiji. U popisu iz te godine pominju se oženjene muške glave Đura Mihail, Ivan Vojin, Vuk Radovan, Vojin Radovan i Stepan Petrović. Bili su ovo prvi poznati žitelji Vilova. Pod imenom Filovo zabeleženo je i u kruševskom pomeniku. Pominje se 1702. pošto je formiran šanac. Već 1715. Vilovo se pominje kao utvrđenje, a u popisu iz 1720. pominje se 25 domaćina. Oko 1740. ima sedamdesetak poreskih glava.
   Posle Karlovačkog mira u sastavu je Slavonskog generalata, a od 1745. uključeno je u Potisku vojnu granicu. Vilovo je jedno od prvih šest provincijalnih mesta koje je uzeto pri formiranju Šajkaškog bataljona i od 1763. do 1873. selo je pripadalo njemu. Prilikom osnivanja Bataljona za opštinu Vilovo određen je zemljišni posed od 1.822 jutra i 250 kv. hvati. Za ovo vreme broj domova u Vilovu ostao je skoro nepromenjen. (Tekst Dragan Kolak – magazin Ravnica, 2008).

   U ove krajeve Srbi su počeli da se doseljavaju posle Kosovskog boja. Seobe našeg naroda iz zapadnih i južnih krajeva u Bačku trajale su i kroz celi 18. vek.
   Naš narod u Bačkoj doseljenike iz Like, Banije, Bosne, Dalmacije ili Male Vlaške nazivao je ”šijacima”. Šijaka iz Dalmacije bilo je naročito mnogo u Vilovu. Prezime Vlaović, na primer, je šijačkog porekla, Vla od Vlasi iz Bosne i Dalmacije. Rošul je prezime rumunskog, vlaškog porekla. Broj stanovnika Vilova za poslednjih 130 godina je oscilirao. Od Drugog svetskog rata broj stanovnika je u stalnom opadanju. Po popisu iz 2002, bilo je 1.103 stanovnika, od kojih je oko 90 odsto Srba, a ima Mađara, Roma i drugih. Vilovački atar ima 2.633,27 hektara površine. (Tekst Dragan Kolak – magazin Ravnica, 2008)

   Na Majskoj skupštini (3. maj 1848.) u Sremskim Karlovcima, na kojoj je proglašeno Srpsko Vojvodstvo, opštinu Vilovo predstavljao je narodni izaslanik Dimitrije Lazarčev.

   U Srpskom narodnom pokretu 1848-9. kod Vilova se 26. maja 1849. odigrala velika bitka, u kojoj je komandant mađarske vojske Moric Percel napao položaje carske vojske, Knićaninovih dobrovoljaca i narodne vojske. Napad je odbijen herojskim držanjem Srba. (Tekst Dragan Kolak – magazin Ravnica, 2008)

   Posle ukidanja Bataljona, 1873, Vilovo postaje deo titelskog sreza. Na izborima za mađarski parlament pesnik Laza Kostić odnosi nezapamćenu pobedu u šajkaškom izbornom okrugu na sv. Luku 1873.godine. Njegov glavni pomagač bio je ugledni titelski trgovac Miša Krestić. Sutradan su Titeljani do Vilova ispratili svog izabranog poslanika i ostale šajkaške birače. U Vilovu je Krestić na rastanku održao oproštajnu besedu, ne sluteći da će mu to biti poslednja. Poslednje reči su mu bile: ”Braćo! Ovde na Vilovu održasmo godine 1849. poslednju pobedu na bojnome polju, ovde sad takođe slavimo pobedu, ali mirnu pobedu, pobedu svesti – hvala vam, svesna braćo!” Na Krestićevom ukopu govorio je, pored Laze Kostića, titelski učitelj Milan Jovanović i vilovački paroh Aćim Anastasijević. (Tekst Dragan Kolak – magazin Ravnica, 2008)

   Na Mitrovdan 1918. u Vilovo ulazi srpska kraljevska vojska. Vilovo se onda našlo u novoj državi – Kraljevini Srbiji. Pri kraju Drugog svetskog rata, 22. oktobra 1944, Vilovo je oslobođeno od fašističkih okupatora.
   (Tekst Dragan Kolak – magazin Ravnica, 2008)

   O godini otvaranja škole u Vilovu istraživači se spore. Međutim, nesporan je podatak da ”ilirska” (tj. srpska) škola u Vilovu radi od 1785. godine. Već 1804. škola nema svoju zgradu, a nova se gradi 1840, pa 1872. godine. Prvi poznati učitelj bio je Avram Miletić, deda Svetozara Miletića. Sadašnja zgrada osnovne škole građena je sedamdesetih godina 20. veka. Posle 1908. izgrađena je mala bolnica za zarazne bolesti. (Tekst Dragan Kolak – magazin Ravnica, 2008)

   Izgrađena je 1806. na mestu crkvene građevine iz 1745. Koncipirana je u duhu klasicizma, sa uobičajenom organizacijom prostora i obradom fasada svedenim ukrasom. Zapadno pročelje, istaknuto visokim zvonikom, skladno je ukomponovano sa dekoracijom podužnih fasada, koja je izvedena kombinacijom plitkih pravougaonih i nešto dubljih polukružnih niša. Posebnu umetničku vrednost poseduje ikonostasna pregrada preneta iz neke veće crkve, što se zapaža po skraćenjima kojima je uklopljena u novi, manji hram. Oslikao ju je 1752. aradski slikar Stefan Tenecki, čiji je ovo najraniji datirani rad. U sredini još uvek tradicionalno vezanoj za zografsko slikarstvo, Tenecki je prihvatio stilske odlike nastupajućeg baroka koji je zaobilaznim putem stigao preko Kijeva. Tako postaje jedan od naših prvih umetnika koji su se napustivši diktat vizantijske umetnosti okrenuli zapadnjačkim uzorima. Manir novog slikarstva najuočljiviji je na predstavama Bogorodice i sv. Nikole. Izvrsna obrada draperije, precizan crtež sa očiglednim poznavanjem anatomije i zvučan kolorit predstavljaju u vilovskoj crkvi Teneckog kao zrelog umetnika. Konzervatorski radovi izvedeni su 1979.
   Crkva je kategorisana kao spomenik kulture od velikog značaja. (Izvor: ”Spomeničko nasleđe Srbije” – Zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije, 1998.)
   Među veroispovestima zastupljenim u šajkaškom području daleko najbrojniji bili su i ostali vernici pravoslavne crkve. U pogledu nacionalne pripadnosti vernici ove religije su srpske narodnosti.
   Pravoslavne crkvene opštine Bataljona osnovane su već pre osnivanja Bataljona i spadale su u duhovnu jurisdikciju pravoslavne Bačke eparhije (sa sedištem vladike u Novom Sadu), koja je deo pravoslavne Mitropolije u Sremskim Karlovcima. U Žablju se nalazilo sedište pravoslavnog protojereja za opštine Bataljona.
   U području Bataljona je već pri njegovom formiranju svako selo imalo zdanje pravoslavne crkve, od kojih su, u prvo vreme samo u tri mesta bile podignute od tvrdog materijala. Prva poznata crkva u Vilovu, koja je bila, kao i današnja posvećena sv. Stevanu Dečanskom kralju (sveti Mrata), stajala je tamo, gde je nekada bila gostionica Gavre Tucakova. Ne zna se kada je podignuta i osvećena, ali se po starim inventarima zna, da je 1777. godine već postojala. Bila je sazidana od čerpića, a pokrivena šindrom (daščicama).
   Sadašnja crkva u Vilovu podignuta je između 1805. i 1806 godine. Temelj joj je osvećen u nedelju 04. avgusta (23. jula) 1805. godine po dozvoli dvorskog ratnog saveta. Duga je 24,7 m, široka 11,5 m,visoka 8,5 m i ima toranj od 18 m, a takođe je posvećena uspomeni Svetog kralja Stevana Dečanskog.
   Interesantni su podaci iz Prvog izveštaja eparhije Bačke, autora Sergija Šakrak – Ninića u izdanju Eparhijske uprave Bačke iz 1893. godine gde se između ostalog navodi da je Vilovo mala opština sa 1094 stanovnika i sa 191 domom. Stanovnici su većinom Srbi, a ima i 20 Mađara i 22 Nemca.

   Rimokatolici potpadaju pod Titel, Luterani pod Kovilj Sentivan, Kalvini pod Tisa – Kalman – Falvu. Nazarena nema. Bogosluženje se vrši uredno i pravilno. Narod slabo pohađa crkvu, osim za velike praznike. Pričešćuju se prilično, osobito žene. Zapisnik o pričešćenju se ne vodi…

   …Za vreme građanskog rata 1849. godine izuzev crkava u Titelu, Mošorinu, Vilovu i Loku, crkvena zdanja ostalih deset šajkaških sela su nestala u plamenu.Da je i crkva u Vilovu pretrpela izvesna oštećenja tokom vođenja velikih bitaka u njenoj neposrednoj okolini govori i podatak da je i crkvenoj opštini u Vilovu 1850. godine dodeljeno 50 forinti pomoći iz fonda za bržu obnovu crkava na području stradalom u građanskom ratu… Po navodu u crkvenom letopisu sela Turije, koji je pisan posle Mađarske bune 1853. godine, srpsko stanovništvo je bežeći ispred Mađara sa severa, nosilo sa sobom i skupocene crkvene predmete koji su, koliko je poznato, većinom smešteni u selo Vilovo, Mošorin i Lok. Tom prilikom je najverovatnije po napomeni u jednom privatnom letopisu u Vilovu, pisanom po predanju, ikonostas, rad slikara Stefana Teneckog, koji je pripadao crkvi u Starom Bečeju, rastavljen u komade i prebačen u Vilovo. (Dragoslav Ćurčić – magazin Ravnica)

   Gotovo svi sadašnji hramovi SPC u Šajkaškoj izgrađeni su početkom 19. veka i svi su izvedeni po istom tipu. Još prilikom osnivanja Šajkaškog bataljona opština Vilovo je imala jednu malu crkvu, koja je posvećena uspomeni sv. kralja Stefana Dečanskog. Ovaj hram je bio skromnih dimenzija (13×5,5×3,7 metara) i podignut je od mekog materijala, sa krovom od šindre.

   Na mestu ove crkvene građevine, najverovatnije iz 1745, položen je 4. avgusta (23. jula) 1805. kamen temeljac za novi hram, koji je takođe posvećen uspomeni svetog kralja Stefana Dečanskog. Novi hram (dugačak 24,7, širok 11,5 visok 8,5 metara, ima zvonik od 18 metara) završen je 1806. godine. Crkva je građena u klasicističkom stilu. Poslednji put crkva je obnovljena 1979. godine. Posebnu vrednost ima rezbareni ikonostas, koji je prenet iz neke veće crkve, najverovatnije iz Bečeja. Ikonostas je 1752. izradio Stefan Tenecki, čiji je ovo bio najraniji rad i jedan od najranijih primera prihvatanja baroknog stila u slikarstvu. Barok je u ove krajeve došao preko kijevske slikarske škole. Najuočljiviji manir novog slikarstva, koje je napustilo istočno-vizantijski stil, je na predstavama Bogorodice i sv. Nikole. U zbirci Galerije Matice srpske nalaze se kao dugoročna pozajmica radi čuvanja, konzervacije i izlaganja ikona sv. Nikole (rad S. Teneckog) sa vilovačkog ikonostasa i ikona nepoznatog zografa iz prve polovine 18. veka sv. apostoli Toma i Jakov, takođe iz crkve u Vilovu. (Tekst Dragan Kolak – magazin Ravnica, 2008)

   Prve pisane tragove o zanatlijama u Vilovu imamo tek od 1815. godine. U jednom protokolu se kaže da je dućanski trgovac Jovan Kostić bio u sukobu sa mesnim parohom Šovljanskim zbog optužbi da je prisvajao neke crkvene predmete. Kostić je sagradio pecaru i dobio dozvolu od Komande Bataljona pod uslovom da na propisan način skladišti kominu izvan naselja. Kostić je postao i vlasnik jednog od dva svratišta (krčma sa prenoćištem) u Vilovu. Drugo svratište držao je od 1827. titelski trgovac Georgije Janković. Ćurčija Stojan Vuksanov se 1816. odselio u Novi Sad, a 1818. se doselio krojački kalfa Ilija Nikolić. Nisu poznati razlozi zašto se sveštenikov sin Nestor Šovljanski, inače obućar, odselio u Feldvar (Bačko Gradište). Od 1920 do 1940. u Vilovu je registrovano 19 zanatlija. (Tekst Dragan Kolak – magazin Ravnica, 2008)

   Nenad Glišić
   21. Jun 2013.

   Odgovori

4. 17. avgust 2017. u 09:56

   vojislav ananić

   Gardinovci – osmatračnica na Dunavu

   Gardinovci (mađ. Dunagárdony) je selo u južnoj Bačkoj, koje pripada opštini Titel. Prema poslednjem popisu iz 2002. godine Gardinovci imaju 1.484 stanovnika. Većinu čine Srbi.
   Ovo je najistočnije podunavsko selo u Bačkoj i ono je svega 2,26 kilometara udaljeno od Dunava.(Vikipedija)

   Kod Gardinovaca ima i nešto specifično što kod drugih naselja nema, sem kod Titela. To je položaj sela neposredno na levom rukavcu Dunava. Može se pretpostaviti da je ovaj rukavac u srednjem veku bio glavni tok Dunava i da su Gardinovci, s obzirom na to da su izgrađeni na visokoj lesnoj obali koja dominira prilično daleko i nizvodno i uzvodno, bili neko jače vojno uporište koje je imalo zadatak ne samo da kontroliše plovni put Dunava nego i da ga čuva, pa, možda, i da naplaćuje prolaznu taksu. Lokaciju tog utvrđenja trebalo bi tražiti na mestu gde se nižu poslednje kuće na putu Gardinovci—Kovilj, pošto je tu Dunavac neposredno uz visoku lesnu obalu. Da je ova pretpostavka moguća upućuje ime Gardinovci koje u svom korenu ima francusku reč garder, što bi značilo čuvati, posmatrati. (Sajt opštine Titel)

   Od 1921. do drugogo svetskog rata broj stanovnika opet raste da se od 1948. počne smanjivati sve do 1981. godine kada broj žitelja bio 1515 koliko ih je bilo i 1890. godine. Uzroci ovom velikom opadanju broja stanovnika posle drugog svetskog rata jesu u malom prirodnom priraštaju i velikom iseljavanju, mahom mlađeg sveta, iz ovog izrazito agrarnog sela. Iseljavanje se vršilo, uglavnom, u pravcu Novog Sada i Beograda.
   Najzad valja podvući da su Gardinovci zaista uvek imali mali broj stanovnika. Veliki uzrok je tome i raspodela poseda. Godine 1900, na primer, od 5865 kj Gardinoncima je pripadalo 1597, krunskom posedu 1090 i stašovništvu 3178 kj. (Sajt opštine Titel)

   Nalazi se kod granice između opštine Titel i Novi Sad. Selo je podignuto na malom poluostrvu lesne terase koja se sa istoka i juga graniči sa aluvijalnom ravni. Ova aluvijalna ravan je bila pogodna za razgranavanje Dunava tako da selo leži na obali Dunavca koji obrazuje Veliku i Malu Krčedinsku adu.
   Od Novog Sada selo je udaljeno 37 kilometara a od Titela 18 km. (Vikipedija)

   Postoji i jedan elemenat koji je Gardinovce svrstao u kategoriju naselja sa manje povoljnim položajem. To je loša povezanost boljim putevima kojima se tokom istorije kretao saobraćaj. Šajkaš, Vilovo, Lok i Titel su, na primer, na značajnom podunavskom putu, kojim je uvek strujao jači život. To se upravo odražavalo i na druga naselja, kao što su Budisava, Kać, Novi Sad itd. Gardinovci su od tog značajnog puta udaljeni 4,5 kilometara a to je upravo bilo dovoljno da budu van tih strujanja i kretanja, ali u ista mah i van raznovrsnih zbivanja koja su bila u vezi sa tim važnim putem. Danas su Gardinovci sa ovim važnim putem spojeni modernom asfaltnom linijom i za motorni saobraćaj razmak od 4,5 kilometra predstavlja samo koji minut dužeg putovanja. (Sajt opštine Titel)

   Gardinovci su podignuti na isturenom delu južne bačke lesne terase, na 500 metara od levog rukavca Dunava. Rukavac je u srednjem veku bio plovan, a Gardinovci vojno uporište iz kojeg se kontrolisao saobraćaj na Dunavu. Na to upućuje i ime sela koje u svom imenu ima francusku reč garder što bi značilo čuvati, posmatrati. To utvrđenje bi moglo biti na mestu gde je Dunavac najbliži uz visoku lesnu obalu kod poslednjih kuća na putu prema Kovilju. Gardinovci su uvek bili van glavnih saobraćajnica. Danas su, međutim, asfaltnim putevima ostvarili bolje saobraćajne veze
   (Dragan Kolak – Magazin Ravnica)

   Crkva u Gardinovcima nastala je između 1773. i 1780. i posvećena je sv. Arhiđakonu Stevanu (prenos njegovih moštiju). (Dragan Kolak – Magazin Ravnica)

   Turci su Gardinovce morali osvojiti 1526, ali ga prvi put beleže 1554. kada su popisali 14 domova u selu. Oko 1650. zabeleženi su samo kao naseljeno mesto a 1698. kao nenaseljeno. Posle proterivanja Turaka selo se obnavlja i već 1699. zabeleženo je da imaju 91 kućnog starešinu sa 65 odraslih sinova. Postali su komorsko naselje, kasnije se uključuju u Potisku granicu i postaju šanac. Iz rasformiranog subotičkog šanca doseljavaju se graničari i selo jača. Kada je 1763. osnovan Šajkaški bataljon bili su jedno od prvih šest mesta koji su ga činili. Od 1873. selo pripada bačkobodroškoj županiji. Gardinovci su uvek imali malo stanovnika a najviše (1818) ih je popisano 1948. godine. (Dragan Kolak – Magazin Ravnica)

   Najraniji podaci o zanatlijama odnose se na kovačkog kalfu Isaka Topalovića koji se 1825. doselio iz prnjavora manastira Kovilja. Njemu se godinu dana kasnije pridružio ćurčija Jovan Paunić iz Dalja. Istovremeno se 1840. iz Gardinovaca u Banoštor iselio kolar Jozef Šmit. O trgovcima ima malo podataka. Poznato je da se 1831. u Surduk otselio trgovac Sava Marković, kao i to da je 1840. pravo da otvori dućan u Gardinovcima dobio Jovan Marković, sin ili rođak trgovca Save. U vreme Kraljevine (1920-1940) Gardinovci su imali 26 zanatlija. (Dragan Kolak – Magazin Ravnica)

   Osnovna škola je istureno odeljenje škole u Tutelu.
   U opisu Šajkaškog bataljona iz 1785. pominje se postojanje škole, mada su se gardinovačka deca pre toga školovala u Kovilju. U jednom izvoru iz 1797. beleži se da je selo dobilo školsku zgradu. Prvi poznati učitelj je Mihailo Veličkov koji se spominje 1815. godine. (Dragan Kolak – Magazin Ravnica)

   Biblioteka i galerija – ogranak ‘Koviljskog kulturnog kruga’.
   Posle Titelske zemljodelske zadruge iz 1868, koja je imala karakter svešajkaške zadruge u Gardinovcima se 1902. osniva Srpska zemljoradnička zadruga, koja se obnavlja 1932. i radila je do 1940. godine. Jedna od poznatijih čitaonica u Šajkapkoj bila je Srpska zemljodelska čitaonica u Gardinovcima. (Dragan Kolak – Magazin Ravnica)

   I u Gardinovcima ima više novih kuća nego što se to po mojim fotografijama da zaključiti. To je zato što veću pažnju poklanjam kućama koje neumitno nestaju, a s njima i onaj prepoznatljivi, poseban izgled vojvodjanskih sela.

   Lesna terasa je zbog prilično suvog lesa imala stepske odlike sa oskudnim biljnim svetom a aluvijalna ravan zbog ritskog terena imala je veoma bujnu vegetaciju. Lesna terasa i ritovi su se nadopunjavali i bili su pogodni za život ljudi a time i privlačni za nastanjivanje. U vreme naturalne privrede živalj se bavio stočarstvom i ratarstvom. Isušivanjem ritova i regulacijom vodnih tokova stvaraju se novi uslovi za razvoj modernije privrede.(Dragan Kolak – Magazin Ravnica)

   Gardinovački rit je nastavak Koviljskog rita i po većini karakteristika je sličan Koviljsko Petrovaradinkom ritu koji ima status Specijalnog rezervata prirode.

   Nadmorske visine druge geomorfološke celine kreću se oko 75 metara s blagim padom prema istoku kuda otiče i Dunav. Međutim, površina aluvijalne ravni nije idealno ravna, pošto se pojavljuju uzdužna i ovalna uzvišenja sastavljena od čistog fluvijalnog materijala. (Ostrva Velika krčedinska ada i Mala krčedinoka ada, kao i ostrvo Ločka ada, imaju čak i veće nadmorske visine tako da ih visoka voda Dunava sasvim retko plavi. (Sajt opštine Titel)
   Dozvao sam čamdžiju koji je prolazio ritom. On me je približio lokvanjima i drugim cvetovima rita.

   Zbog znatno manjih nadmorskih visina, veće vlažnosti i plitke izdani koja je mestimice i povremeno bivala iznad njene površine, aluvijalna ravna Dunava, imala je veoma bujan biljni svet sa krupnom i sitnom vegetacijom, sa mnogobrojnim insektima, gmizavcima, ribama, vodozemcima, pticama selicama i grabljivicama i mnogim životinjama, kao što su krupna i sitna divljač i zveri. (Sajt opštine Titel)

   Nenad Glišić
   17. May 2013.

   Odgovori

5. 17. avgust 2017. u 10:41

   vojislav ananić

   Lok
   Selo na ostrvu usred ravnice…

   Lok je tipično bačko selo u kojem poodavno u najvećem broju žive Srbi i Mađari. Nastanak Loka je u tesnoj vezi sa njegovim povoljnim strategijskim uslovima i položaju na granici dve različite privredne zone. One na platou Titelskog brega gde je pogodna za gajenje suvih kultura a u aluvijalnoj ravni za kulture kojima je vlaga neophodnija. Lok se razvio na ostrvu, ostatku aluvijalne terase, u aluvijalnoj ravni Dunava. Važno je istaći da su žitelji Loka odabrali ovo mesto i zato što je ostrvo uvek bilo opkoljeno močvarom koja je bila prirodna prepreka nezvanim gostima što su prolazili dunavskim putem u podnožju brega. Veze Loka sa ovim putem vodile su preko močvarne aluvijalne ravni. Za vreme visokih vodostaja površine oko Loka, pa i samo selo su bivali pod vodom. Prema jednom izveštaju komande Šajkaškog bataljona iz 1770. Ločani su izgradili nasip od svog ostrva do podunavskog puta. Ipak, graničarske vlasti su zahtevale od cara Josifa Drugog da naredi preseljenje Loka u podnožje Titelskog brega pored postojećeg puta. Planom iz 1772. ono je preseljeno kod surduka Gradac. Ločani su onamo izdržali 40 godina i 1812. se vraćaju na ostrvo, a kod surduka su ostali tragovi crkve i krčme. Molbu za vraćanje na ostrvo 1811. u ime cele opštine podneli su graničari Teodor Čurčić, Pavle Veljkov, Teodor Maričić i Petar Janoš. Međutim, na županijskoj karti iz 1825. selo nije zabeleženo a neki izvori kazuju da je Lok 1830. malo selo sa jednom ulicom i 40 kuća na starom mestu na ostrvu.

   Tragova o ovom naselju bilo je i tokom 14. veka. Ali, prvi pomen Loka je iz 1445. i sudeći po imenu ono je naselje mlađe po nastanku. Tada je selo pripadalo bačkoj županiji. Sredinom 15. veka Lok je pripadao titelskom kaptolu. Kroz 16. i 17. vek pripada titelskoj nahiji i pominje se 1590. i 1650, a onda ga 1690. označavaju na turskoj pograničnoj karti. Kasnije, 1699, Lok ima 27 kućnih starešina i deset oženjenih sinova, verovatno, Srba koje je doveo Arsenije Čarnojević. Od 1745. je komorsko naselje koje se uključuje u Potisku granicu. Posle ukidanja vojne granice 1763. jedno je od prvih šest naselja koja ulaze u sastav Šajkaškog bataljona. Posle njega, od 1873, Lok se ponovo pripaja bačkoj županiji.
   Lok je pretežno zemljoradničko naselje, ali su se njegovi žitelji bavili i zanatstvom. Kao i kod ostalih naselja najranije zabeleženi podaci su iz 1816. godine. Onda se kovač Petar Pavlov preselio iz manastira Kovilja i dobio je u Loku i plac i kuću. Od trgovaca poznat je Pantelija Mušicki čiji je sin 1818. otišao u Segedin da izuči za trgovca.

   Crkvena zdanja u Loku menjala su lokaciju kao i selo. Sadašnja pravoslavna crkva podignuta je izmešu 1822. i 1823. kao jednobrodna građevina. Posvećena je proroku Sv. Iliji. Ikonostas je donet iz Titela i rad je nepoznatog rezbara druge polovine 18. veka. Ikone je u baroknom stilu prelaznog doba oslikao nepoznati slikar koji je stvarao u drugoj polovini 18. veka. Pretpostavlja se da je to bio Dimitrije Bačević. Ikonostas je 1867. premazao August Tirk i dodao je nekoliko svojih ikona. U Loku postoji i rimokatolička crkva.

   Prema nekim izvorima škola u ovom selu nije postojala pre pregleda pravoslavnih škola 1772. godine. Ali se u izveštaju za 1785. potvrđuje da postoji mala, od naboja, školska zgrada i da ima dobrog učitelja. Do 1804. nastava se izvodila na raznim mestima a nova zgrada sa stanom za učitelja sazidana je 1857. godine. Prvi poznati učitelj Stefan Radičević radio je deset godina a nasledio ga je 1786. Avram Miletić, otac Svetozara Miletića.

   Literatura: Branislav Bukurov, Geografska monografija opštine Titel, Novi Sad, 1986;

   Šajkaška I i II, istorija, MS i Vojvođanski muzej, Novi Sad, 1975.

   Dragan Kolak
   20. Jan 2008.

   Odgovori

6. 17. avgust 2017. u 10:45

   vojislav ananić

   Mošorin
   Selo van glavnih saobraćajnica

   Mošorin se nalazi na severnoj strani Titelskog brega, na plavini dugoj četiri i širokoj kilometar i po. Udaljen je od Tise oko 5 kilometara, od čijih voda ga ptiti odbrambeni nasip. Od sela do podunavskog (Novi Sad – Titel) i potiskog puta vodi šest kilometara dugačak put prema Šajkašu. I železnička pruga je na istoj udaljenosti. Ako se imaju u vidu saobraćajne veze, onda Mošorin nema dobar položaj, kao što se ne može govoriti ni o dobrom položaju na reci.
   Život u Mošorinu vezan je za breg i aluvijalnu ravan Tise. Titelski breg, ili, kako ga meštani zovu imenom svoga sela Mošorinski breg, postao je u vreme racionalne privredne delatnosti površina na kojoj se proizvodi žito. Isušivanjem aluvijalne ravni i regulacijom račnog toka stvorena je još jedna kultivisana površina za uzgajanje industrijskog bilja i povrća.
   Ovaj prostor je nastanjivan od najranijih vremena. Iznad današnjeg naselja otkriven je arheološki lokalitet Feudvar, utvrđena gradina autohtonog predkeltskog stanovništva, sa nekropolom Stubarlija.
   Prvi pomen Mošorina je iz 1553. kao naselja u titelskoj nahiji. Turski defteri zabeležili su 1554. 24 domaćinstva, koliko je bilo i 1570. a dvadeset godina kasnije narastao je za još osam domova. Oko 1650. se vodi kao naseljeno mesto, da bi sa odlaskom Turaka 1698. opusteo, ali je posle godinu dana zabeleženo da ima 101 kućnog starešinu sa 63 oženjene glave. Na turskoj karti iz 1699. pominje se Muzorin na samom platou na severnoj strani Brega. Od Karlovačkog mira (1699) Mošorin je u bačko-bodroškoj županiji. I opet je broj domaćinstava varirao: 1715. je bilo 19 domova, 1722. 65, a 1725-27. ima 73. poreska obveznika. U Potisku vojnu granicu ovo komorsko mesto se uključuje 1745. godine. U Mošorin su se onda doselili graničari iz razvojačene Subotice. Na kratko vreme, posle ukidanja i Potiske granice (1750) Mošorin se ponovo pripaja županiji do 1763. godine. Kao jedno od prvih šest mesta uključuje se u novoosnovani Šajkaški bataljon sa sedištem u Titelu. U stodesetogodišnjoj šajkaškoj eri broj stanovnika u Mošorinu je stalno rastao. Između 1773. i 1786. ovamo se iz Dalmacije i Hrvatske doseljavaju ljudi koje je narod prozvao šijacima, pa se broj porodica povećao za 45 i pred kraj 18. veka imao je Mošorin 1178 stanovnika. Mošorin je 1931. imao 3854 stanovnika, a poslednji popis, 2002, zabeležio je 2763 glave.
   Mošorin je uvek bio srpsko naselje, a pripadnici drugih nacionalnosti su se slabo useljavali, uglavnom Mađari i Nemci. Mošorinska pravoslavna crkva posvećena je prazniku Svete Trojice (Duhovi) koji su i seoska slava. Hram je podignut 1798. na osnovi odobrenja Dvorskog ratnog saveta iz 1797. godine. Ikonostas je radio nepoznati rezbar u drugoj polovini 19. veka. Ikone na drvenoj podlozi uljem je krajem 19. veka naslikao Đorđe Pecić. Ranije je na drugom mestu u selu postojala jedna manja crkva koja je bila posvećena Sv. Nikoli. Na Bregu, iznad sela, nalazi se Kapela prenosa moštiju Sv. Nikole. Sagrađena je u srpsko-vizantijskom stilu, sa dva kubeta, po nacrtu arhitekte Đorđa Tabakovića da bude ženski manastir. Ktitor je bio mošorinski paroh protojerej Svetozar Vlaškalić. Ikone na platnu 1936. naslikao je Uroš Predić. Kapelu je živopisao po ugledu na srednjovekovne manastire, uljanom bojom, 1934-37, samouki slikar kopista Marko Milinov.
   Mošorin je imao školu još od 1730. godine. Od početka rada škole, pa skoro do kraja 18. veka školu su vodila samo dva učitelja, pop Jeftimije (1730-1746) i Arsenije Popović (1767-1793). Ipak, škola nije redovno radila, jer se 1772. navodi da Mošorin nema školu. Godine 1804. navodi se da je zgrada nova i dobra. Posle revolucije 1848-9. podignute su u razmaku od pet godina dve školske zgrade. Pred razvojačenje Šajkaškog bataljona (1873) škola je imala oko 200 đaka oba pola, a samo sto godina ranije imala je samo osam učenika.
   Krajem 19. veka prelazilo se sa naturalne na robno-novčanu privredu. Da bi se sprečilo propadanje seljaka započeo je pokret za osnivanje zemljoradničkih zadruga i u Mošorinu je 1901. osnovana zemljoradnička zadruga Rajfajzenovog tipa. Isto tako, obrazovane su i štedionice ili zadruge za međusobno pomaganje i štednju u svim većim mestima Šajkaške. Međutim, iako je Mošorin 1900. imao 2475 stanovnika i bio u gornjoj polovini po tome broju, nema podataka da je imao nekakav novčani zavod.
   Potrebe za zanatlijama u Šajkaškoj je uvek bilo, ali se raspoloživi podaci odnose na vreme od 1815. godine. Zabeleženo je da je 1815. krojač Petar Spasojev prešao u Titel, jer nije mogao da živi od zanata kao što je mogao opančar Jovan Marijanov. U Mošorin su se 1816. doselili ćurčija Ćira Lazarević iz Provincijala i krojački kalfa Jovan Barbulov. Čizmar Sima Mihajlović 1823. odlazi u Nove Karlovce a 1830 evidentiran je kao čizmar Sima Miletič, otac Svetozara Miletića. Prvi poznati trgovac je Pantelija Georgijević. Između dva svetska rata u Mošorinu živi i radi 40 zanatlija, imaju mlin i mlekaru, zemljoradničku zadrugu (1927-1941).
   U borbi protiv odnarođivanja pevačka društva su jačala nacionalnu svest, pa je tako i u Mošorinu osnovano početkom 20. veka pevačko društvo a između dva rata i lutkarsko pozorište je povremeno radilo.

   Lit.: Branislav Bukurov, Geografska monografija opštine Titel, Novi Sad,1986.
   Šajkaška I i II, istorija, Matica srpska, Novi Sad, 1975.

   Dragan Kolak
   8. Feb 2008.

   Odgovori

7. 17. avgust 2017. u 10:56

   vojislav ananić

   Titel
   Glavni grad Šajkaške

   Na krajnjem jugoistoku plodne bačke ravnice, među dvema velikim rekama, Dunavom i Tisom, a naspram treće, Begeja, u Šajkaškoj, nalazi se Titel. Ovamo se brodom, drumom ili železnicom za sat vremena stiže iz Zrenjanina, Novoga Sada i Beograda.

   Titel nikada nije bio veliko naselje. Najčešće je bio malo utvrđenje, prečesto rušen i iznova naseljavan i ponovo građen. Dugu istoriju Titela prekrili su vreme, zemlja i vode, i stoga će zauvek ostati nedovoljno poznata.

   O onome šta se dešavalo u međurečju Dunava i Tise, o protoistorijskim slikama života, svedoče ostaci grnčarije, bronzano i gvozdeno oružje, alatke, ukrasni predmeti. Kada su u prvom veku rane hrišćanske ere došle rimske legije ovde su već živela slobodna keltsko-dačka plemena. Do dolaska legionara ovi stanovnici južne Bačke bili su prešli dug razvojni put. Kao nosioci kulture mlađeg gvozdenog doba bili su u završnoj fazi stabilizacije
   .
   Doseljavanjem Kelta u gornje Potisje, oko 350. pre Hrista, već se osećao uticaj latenske kulture na domorodačku u južnoj Bačkoj. O prvim dodirima starosedelaca sa keltskim svetom obaveštavaju nas nađeni predmeti, naročito nakit. Postojanje arheoloških nalazišta brojnih kultura ukazuje na to da su ljudska naselja ovde postojala vrlo rano. Ako su igde u južnoj Bačkoj postojali idealni geografski i strateški uslovi za osnivanje naselja, onda je to nesporno na mestu današnjeg Titela.

   Početkom prvog milenijuma hrišćanske ere, kada su Rimljani u Titelu imali izvesnu vlast, na prilazima današnjoj Bačkoj i Šajkaškoj pojavili su se konjanici sa stadima stoke i čergama. Oni su naterali strosedeoce Dačane da se povuku preko Tise u Karpate. Vremenom, panonska crnica, a može biti i preostali starosedeoci, primorali su sarmatsko pleme Jazigi da se odreknu čisto lutalačkog života i prihvate obradu zemlje. Oni su ostali vrlo nestalni i iznenada bi napadali i pljačkali susede Rimljane. Sa njima će se Jazigi, tj. Sarmati, sukobljavati sve do 375. godine.

   U početku, Rimljani nisu stalno boravili u Titelu. On im je, pre svega, služio kao logor za izvidnike iz rimske Prve kohorte Britanika, stacionirane u susednom Akuminikumu (Stari Slankamen) između 80. i 100. godine nove ere, o čemu postoje pisani spomenici rimske kulture nađeni u Titelu
   .
   Poslednjim ratom koji je vodio jedan rimski car, završava se 375. jedna duga i značajna epoha, a na pragu je novo razdoblje – Velika seoba naroda. Huni i njima pridružena plemena nešto su na početku zakasnili u Titel i današnju Šajkašku, ali je pokret naroda trajao do propasti avarskog kaganata, oko 8oo. godine. Avarsku državnu tvorevinu razorili su Franci Karla Velikog, ali su njih tokom 9. veka potisnuli Protobugari. Oni su međurečjem vladali sve do dolaska Mađara u 9. veku. Prema kasnijim svedočenjima notara mađarskog kralja Bele (12. vek) Titel treba da je bio prestoni grad bugarskog vojvode Salana.

   O sudbonosnim promenama u međurečju s kraja 9. ili početkom 10. veka gotovo da i nema podataka u pisanim izvorima sve do 12. veka. Izvori pominju krajem 7. i početkom 8. veka Slovene, a Mađari se naseljavaju u Panonsku niziju krajem 9. veka (896. godine). I, već u 10. veku vladali su ušćem Tise u Dunav. Titel je za Mađare bio strategijski vrlo važan. Između 1077. i 1095. mađarski kralj Laslo Prvi i brat mu Lampreht osnovali su u Titelu manastir reda Sv. Avgustina. I to bi bio, u poveljama ugarskih kraljeva, prvi pomen imena Titela. U beleškama arabljanskog putopisca Idrisija, iz 12. veka, zapisano je da je Titel mesto koje cveta. Nije poznato jesu li Tatari u 13. veku prekinuli procvat mesta. Tokom 14. veka u ove krajeve počinju da se naseljavaju Srbi, pa i Titel dobija prve stanovnike Srbe. Mađari su pred najezdom Turaka 1526. napustili Titel u koji dolaze Turci i njime vladaju 161 godinu. Turski popisivači su 1546. našli u Titelu 87 kuća, po jednu vlašku i mađarsku, a ostale su bile srpske. U prvoj četvrtini 17. veka izbrojao je Evlija Čelebija u Titelu tri džamije, jednu pravoslavnu crkvu, dve tekije, tri medrese (srednje škole) i četiri osnovne škole, hamam, bazar sa 70 dućana i hanova i 300 skladišta za so iz Erdelja. Titel je u tursko vreme postao sedište jedne od sedam nahija segedinskog sandžaka
   .
   Kao što su Mađari 1526. napustili Titel, tako su ga i Turci 1698. napustili, do jednoga. Posle Karlovačkog mira (1699) Titel je uključen u Podunavsku vojnu granicu. Ukidanje granice je kasnije uzrokovalo iseljavanje graničara u Rusiju, a potom nametnulo Austriji potrebu za osnivanjem Šajkaškog bataljona 1763. sa sedištem u Titelu. Za vreme šajkaške ere, koja je trajala 11o godina, Titel je bio središte burnih događaja 1848/9. godine. Posle razvojačenja Bataljona, 1872, i Titel je ušao u novu etapu ekonomskog, društvenog i političkog života.
   Ekonomska i socijalna sigurnost Šajkaša obezbeđivana je u porodičnim zadrugama. Proces raspadanja ovih zadruga podstakao je stvaranje ekonomskih zadruga. U Titelu je tako 1868. organizovana zemljoradnička zadruga – Titelska zemljodelska zadruga, prva zadruga u Srba uopšte. Novi, kapitalistički odnosi doneli su i u Šajkašku osnivanje novčanih zavoda. Osnovane su u Titelu Šajkaška štedionica (1885), Zadruga za međusobno pomaganje i štednju (1888) i Prva titelska
   štedionica (1894). Počinje da se razvija zanatstvo, trgovina, saobraćaj i mala industrija

   Posle Prvog svetskog rata, 8. novembra 1918, u Titel je ušla srpska vojska i Titel sa našao u novoj državi – Jugoslaviji. Skromna predratna industrija u Titelu više nije napredovala, mada su preduzeća nastavila da rade. Nije otvoren nijedan novi privredni objekat, ali su se zanati i dalje razvijali, sve do Drugog svetskog rata

   Titel je do Drugog svetskog rata bio lepi klasicistički gradić koji je urbanistički oblikovan u Beču, kasnije i u Pešti. O duhovnom životu davnih vremena u Titelu može se govoriti samo prema posrednim podacima. Ali, istorija beleži da je u skriptoriji titelskog kaptola sticano obrazovanje i znanje za poslove pisanja i prepisivanja još u vreme njegovog osnivanja u 11. veku. Na titelskoj kaptolskoj školi sticalo se obrazovanje sa pravom upisa nauniverzitet. Odavde je na univerzitet u Beč, 1389, prvi otišao Klemens. U Titelu je uvek bilo učenih ljudi. Ili su ovde rođeni ili ovamo dolazili. U Titel su dolazili i o njemu ostavljali zapise Dositej, Laza Kostić, Crnjanski, Tišma…

   Dragan Kolak
   16. Feb 2008.

   Odgovori

8. 17. avgust 2017. u 11:03

   vojislav ananić

   Šajkaš
   Naselje na petokrakoj raskrsnici puteva

   Šajkaš, ranije Kovilj Sveti Ivan i Kovilj Sentivan sa 4550 stanovnika drugo je po veličini naselje u titelskoj opštini, udaljeno od sedišta 20 kilometara. Podignut je na raskrsnici potiskog i podunavskog puta, na južnoj bačkoj lesnoj terasi, koja je zbog visinske razlike u odnosu na močvarnu aluvijalnu ravan bila pogodna za naseljavanje. Bio je šajkaš i naselje koje je omogućavalo odmor i konačenje karavanima i putnicima što su se kretali potiskim i podunavskim putem. U srednjem veku postojala je i tvrđava kao dokaz bezbednosti ovoga mesta po njih. Prvi pomen tvrđave je iz 1254. godine. Početkom 14. veka u dokumentima se sreće naziv Scentyuan. Pretpostavlja se da mu je ime Sentivan u srednjem veku dao feudalac Sentivanji. Kada su Turci zavladali Šajkaškom u njihovim defterima se Sentivan beleži u titelskoj nahiji. Najraniji turski popis 1554. zabeležio je osam kuća u Sentivanu, 1570. bilo ih je 18, a 1590. povećao se na 25 domova. Kroz 17. vek Šajkaš se ne spominje, jer je, kao i većina šajkaških sela, u to doba iščezao i postao pustara. Do 30-ih godina 18. veka bio je pustara u sastavu koviljskog graničarskog šanca. Kao malo naselje, koje su prisvojili graničari iz Kovilja, zabeležen je 1731. pod imenom Mali Sentivan. Verovatno je u to doba i nastao naziv Kovilj Sentivan i Kovilj(ski) Sveti Ivan. U vremenu nagle mađarizacije naselje dobija ime Šajkašsentivan (Sajkasszentivan), u značenju Šajkaški Sveti Ivan, kako bi se u komunikaciji razlikovao od Sentivana u gornjoj Mađarskoj. Kada su posle Prvog svetskog rata naseljima vraćana srpska imena, nove vlasti ovom mestu nisu vratile ime Kovilj Sveti Ivan, nego su iz mađarske složenice izostavile drugi deo, Sentivan, a zadržale Šajkaš.

   Šajkaš je bio u sastavu slavonskog generalata, a od 1745. je uključen u Potisku granicu. Posle ukidanja granice bio je županijsko mesto, da bi se 1769. u drugom krugu priključio novoosnovanom Šajkaškom bataljonu. Posle njegovog ukidanja 1873. ponovo je u jurisdikciji bačko-bodroške županije. U sastavu ove županije, odnosno, titelskog sreza, Šajkaš se brže razvijao i koristio je svoje prednosti, pre svega trgovački put koji je išao od Novog Sada za Banat i Nemačko-banatsku regimentu. Od uključivanja u Šajkaški bataljon 1769. broj stanovnika sela je stalno rastao. Te prve godine popisano je 523 čeljadeta u 65 kuća, a poslednje bataljonske godine (1872) u 294 kuće živelo je 1770 stanovnika.

   Od vremena kada se beleže zanatlije (1815) u Šajkaš se iz provincijala doselio ćurčija Ilija Marinković. Imali su Sentivanci i čizmara Jovana Bobića. Izvesni Hercenhajter je držao krčmu i 1819. je kupio „plac“ za podizanje nove krčme. I trgovac Georgije Dobrojević je 1827. u svojoj kući otvorio krčmu. Pored krčmi, već tradicionalno Šajkaš je imao gostionice za prihvatanje putnika namernika (svratišta), pa je narečeni trgovac držao svratište „Kod zlatnog krsta“, koje je kasnije prešlo u vlasništvo Gavrila Pisarevića. I prvi trgovac o kome se nešto zna bio je Mihailo Avramović. Posle ukidanja Bataljona započinju novi odnosi u privredi. Osniva se 1903. zemljoradnička zadruga, a 1906. Narodna banka deoničarskog društva. Između dva svetska rata Šajkaš ima zemljoradničku zadrugu (1924-1940), dva mlina i ciglanu, a 1936. dobija fabriku mlečnih proizvoda namenjenih izvozu sira u Grčku i Egipat. Ukupno ima i 65 zanatlija.
   Pre zdanja sadašnje crkve u Sentivanu je bila crkva koja je posvećena Svetom Dimitriju. Ona se nalazila preko puta sadanje crkve, na mestu gde se danas nalazi parohijalna kuća. Crkva koja danas služi Sentivancima dovršena je 1921. godine.

   Prva škola otvorena je posle 1772. godine. Imali su Sentivanci 1785. „prostu“ školu, ali bez učitelja. Sve te zgrade zidane su od lošeg materijala, ali nije poznato kada je selo dobilo bolju školsku zgradu u kojoj se učilo do revolucije 1848-9. godine. Najraniji poznati učitelj je Jovan Grujić. Posle ujedinjenja Vojvodine sa Srbijom 1919. sve osnovne škole, pa tako i šajkaška, pretvorene su u državne narodne škole.

   Od 1918. u svim šajkaškim mestima postojale su čitaonice organizovane po nacionalnoj osnovi, a među tri mesta sadašnje titelske opštine koja su imala biblioteku bio je i Kovilj Sveti Ivan, tj. Šajkaš. Prve novine u Šajkaškoj bio je list Šajkaški glas koji je 1898. pokrenuo Stevan Stevanović, sveštenik iz Kovilj Sv. Ivana.

   Danas je Šajkaš mesto u ekspanziji, na petokrakoj raskrsnici puteva prema Novom Sadu, Žablju, Mošorinu, Titelu i prema Kovilju, odnosno, direktnom vezom sa međunarodnim putem E-75.

   Literatura: Branislav Bukurov, Geografska monografija opštine Titel, Novi Sad 1986; Šajkaška I i II, istorija, MS i Vojvođanski muzej, Novi Sad 1975;

   Dragan Kolak, Vodič kroz Titel i okolinu (rukopis)

   Dragan Kolak
   27. Feb 2008.

   Odgovori

9. 22. avgust 2017. u 05:52

   vojislav ananić

   Mošorin

   Po veličini naselja na trećem mestu je Mošorin. To je manje selo na severnoj strani Titelskog brega, locirano na samim plavinama surduka koji se spuštaju sa Titelskog brega. Lokacija naselja je zaista izvrsna, pošto su plavine znatno više od okolnog niskog ritskog zemljišta i vrlo retko su bile plavljene izlivenim visokim rečnim i izdanskim vodama. Sem toga na ovom mestu je spojeno više plavina sa nekoliko delova pa je stvorena jedna izdužena ne suviše široka površina koja prati podnožje Titelskog brega u dužini od četiri kilometra.

   Pre nego što se nastavi dalje izlaganje, potrebno je da se prikaže postanak pomenutih plavina.

   Titelski breg, kao što je već poznato, ima izgled visokog platoa koji se uzdiže za pedesetak metara iznad aluvijalne ravni Tise. Taj plato je u svom prvobitnom obliku bio skoro zasečen vertikalnim odsecima koji su posle stvaranja bili izloženi eroziji i denudaciji. Erodirani materijal spiran je u podnožje platoa i tako su ublaženi oštri oblici koje je ranije imao plato.

   Oko Titelskog brega je bilo dosta dubljih i plićih useka, sličnih olucima duž kojih su se slivale veće količine vode. One su intenzivnije obavljale eroziju i stvarale sve dublje oluke duž kojih se vršilo stiranje razorenog materijala. Okolno stanovništvo u želji da se lakše penje na Titelski breg iskoristilo je ove oluke i utrlo puteve uzduž kojih je čak i zaprega mogla lakše do platoa. Te oluke stanovništvo je nazvalo surducima.

   Kad se takvih oluka nađe više, onda se mesto jedne polu.kupaste i lepezaste plavine dobija izdužena plavina. Takvog oblika je i mošorinska plavina.
   Mošorinska plavina svojim dimenzijama (4 kilometra dugačka i 1,5 kilometara široka) u prvo vreme bila je dovoljna za naselje, ali kada se stanovništvo počelo namnožavati kuće su se gradile i van plavilja, u nižim delovima sve do susednog peščanog spruda. Kako su ti niži delovi, pa i peščani sprud, bili plavljeni visokim vodama Tise i izdani, moralo se ozbiljno pomišljati na izgradnju bedema koji bi štitio niske delove naselja. Međutim, kada je Tisa ponovo provalila ranije izgrađeni nasip (1905/6. godine), oko sela se izgradio nov sigurniji, jači i viši odbrambeni bedem koji je omogućavao da se selo još i dalje širi na sever po aluvijalnoj ravni.

   Pomenuti nasip produžen je i dalje prema severozapadu sa zadatkom da zaustavi suvišne vode iz Tise koje su ulazile u taj deo aluvijalne ravni i obilazile Titelski breg ea zapadne i južne strane.

   Ovakav geografski položaj Mošorina bio je od presudnog značaja za život njegovog stanovništva i za istoriju naselja. Zbog takvog položaja život mošorinskog stanovništva bio je vezan za dve geomorfološke, hidrografoke i fitogeografske površine. To su Titeleki breg i aluvijalna ravan Tise. Treća geomorfološka površina, južna bačka lesna terasa nikako nije dolazila u obzir, pošto je od Mošorina bila odvojena pomenutom močvarom i vlažnom aluvijalnom ravni.

   Sa svojim relativnim visinama od 120 do 130 metara, sa lesnim sastavom dosta oskudnim izdanskim vodama, Titelski breg je bio prava stepska oblast sa travama koje su za vreme neutralne privrede služile za ekstenzivno pašnjačko stočarenje. Samo u dubljim delovima po udolinama, predilicama i dolovima bilo je nešto žita i drugih kultura. Kasnije, pošto se pristupilo racionalnijoj privrednoj delatnosti, Titelski breg je postao izrazita ratarska površina na kojoj se proizvodi žito, prvenstveno pšenica, kukuruz, ječam itd.

   Aluvijalna ravan Tise kao druga privredna površina koju su korgostili stanovnici Mošorina, usled velike vlažnosti, bila je mestimično pod vodom a nešto viši delovi su imali bujnu, sočnu travu, pašnjake, senokose, šume i mnoge druge samonikle biljke, koje su podnosile veliku vlažnost. Ovakvo bogatstvo u vegetaciji omogućavalo je i život raznovrsnim životinjama, pticama-selicama, zverima, divljači ali i ekstenzivnom stočarstvu. Na ovoj aluvijalnoj površini stanovništvo je imalo dovoljno ribe, divljači, jaja i domaće stoke.

   U drugoj polovini 19. veka, posle velikih melioracionih radova i regulacije rečnog korita, aluvijalna ravan je dobila svoj nov biljni pokrivač i, na mesto samoniklih trava, došle su kulturne biljke i to najviše industrijske, pićne i povrtarske. Životinjski svet je zamenjen mnogim boljim i plemenitijim rasama domaćih životinja.
   Ako se ima u vidu saobraćaj, može se reći da Mošorin zaista nema dobar položaj. On je čitavih šest kilometara udaljen od glavnog podunavskog puta Šajkaš-Titel, a isto i od ranije pomenutog potiskog puta. Najbliža železnička stanica je u Šajkašu, 6 kilometara daleko od Mošorina.

   Mošorin je udaljen i od Tise 4,5 kilomepra i zato se ne može držati da je pribrežno potisko mesto. S leve strane Tise aluvijalna ravan je veoma široka. Prema Mošorinu nema ni jednog naspramnog naselja u Banatu i zato se nikako ne bi moglo smatrati da Mošorin ima dobar položaj na reci.

   Kratak istorijski pregled. — Mošorin se prvi put pominje 1553.godine i to u titelskoj nahiji. Godinu dana kasnije u turskim tefterima zabeležen je sa sedam porodica, koje su plaćale i sa 17 koje nisu plaćale porez. Toliko isto porodica je bilo i 1570, a već 1590. Mošorin ima 32 doma. U prvoj polovini XVII veka Mošorin se pominje kao naseljeno mesto, ali u drugoj polovini istog veka on je nenaseljen. Tek pred kraj ovog veka Mošorin ponovo oživljava dolaskom Srba pod Arsenijem Čarnojevićem 1690. godine. Već 1699. Mošorin ima 101 srpsku kuću sa 65 oženjenih braća i sinova. Turska pogranična karta iz iste godine pominje Muzorin na severnoj strani Brega i to na samom platou.

   Čitava teritorija oko Mošorina i samo selo je posle proterivanja Turaka, pripalo kruni. Godine 1715. Mošorin je imao samo 19 domova, 1722. je već 65, a 1725-27. ima 73 poreska obveznika.

   U sastav vojne granice Mošorin ulazi tek 1746. godine pošto su se na ovaj krunski posed doselili graničari iz razvojačene Subotice koja je takođe bila u vojnoj granici. Četiri godine kasnije, pošto je razvojačena i ova potiska granica, Mošorin se pripaja županiji na kratko vreme, jer se već 1763. osniva šajkaški bataljon sa sedištem u Titelu. Za vreme šajkaškog perioda ko|i je trajao punih 110 godina, Mošorin je imao neprekidni porast broja stanovnika. Između 1773. i 1786. u Mošorin se doseljavaju Šijaci iz Dalmacije i Hrvatske što je donelo povećanje broja porodica od 112 na 157. Pred kraj XVIII veka Mošorin je imao već 1178 stanovnika .

   Stanovništvo. — Stanovništvo je u Mošorinu za poslednjih 110 godina malo osciliralo. Godine 1869. zvanična državna statistika je zabeležila 2214 lica a 1981. godine 2473. Ukupan porast stanovništva je iznosio samo 259 lica ili nešto oko 2,4 stanovnika godišnje. To je zaista vanredno malo, samo 0,11 promila godišnje. Ovako beznačajan priraštaj je svakako posledica velikih iseljavanja.

   Uzroci velikim emigracijama uglavnom su ekonomskog karaktera. Evo nekih. Od hatara koji je 1910. godine obuhvatao 11.825 kj, opštini je pripadalo 4262 kj od kojih u ritu 2311 kj, državi 435 kj, a privatnicima 7128 kj ili po stanovniku 2 kj. Ti veliki posedi, naročito društveni, mogli su primiti znatno veći broj žitelja da su plodniji. Oni su, međutim, pod slatinama, močvarama i baruštinama.

   Naročito veliki porast stanovništva pada u pretposlednji period XIX veka kada su se intenzivno isušivali šajkaški ritovi, zatim kada je ukinut šajkaški bataljon i zbog mogućnosti kupovine isušenog ritskog zemljišta ispod realne cene.

   Već posle 1910. godine porast stanovništva je veoma mali. To svedoči da su privlačne sile za naseljavanje u Mošorinu presahle: kvalitetne zemlje je bilo sve manje, manja je bila i mogućnost zapošljavanja a sem toga došlo je i veće iseljavanje. Posle 1918. godine, nastupanjem jugoslovenske ere, pojavljuju se još masovnija kretanja stanovništva u pravcu iseljavanja. Sem toga, Mošorin je uvek bio čisto srpsko naselje, a takva naselja formiranjem Jugoslavije postala su, uglavnom, emigrantska, što se takođe odrazilo na malom porastu stanovništva: Srbi su se iz Mošorina iseljavali, a stanovnici drugih narodnosti su se opet i manje useljavali.

   Pa i danas od 110 Mošorinaca koji su uglavnom zaposleni u Novom Sadu mnogi će za stalno napustiti Mošorin kad reše stambeno pitanje u Novom Sadu.

   U etničkom pogledu mošorinsko stanovništvo je bilo srpsko i pre prvog svetskog rata i posle drugog svetskog rata. Tako je, na primer, 1910. godine od 3265 stanovnika u 594 kuće bilo Srba 2811, Mađara 347, Nemaca 81, a po veroispovesti: 2787 pravoslavnih, 344 katolika, 67 izraelićana i 37 evangelika.
   Izvor:
   Bukurov, Branislav
   “Geografska monografija opštine Titel”
   Vojvođanska akademija nauka i umetnosti
   Novi Sad, 1986. godine

   Odgovori

10. 10. septembar 2017. u 10:30

    vojislav ananić

    TITEL

    Mnogim vojskama na putu Varošica na desnoj obali reke Tise, nedaleko od njenog ušća u Dunav, na južnom obodu titelske lesne zaravni koja je predstavljala, od najranijih vremena, idealan teren za osnivanje naselja. Brojne su ekonomske prednosti ovog platoa: bezbednost od poplava, dobra snabdevenost vodom, plodno zemljište, neposredna blizina velikih rečnih tokova. A, veoma značajna je i strateška vrednost ove zaravni. Otuda su se na mestu današnjeg Titela ljudska naselja javila veoma rano. Na lokalitetu Feudvar (Titelski breg) utvrđeno je naselje vatinske kulture znatnih dimenzija. Na Titelskom bregu je i nekropola Stubarlija iz bronzanog i starijeg gvozdenog doba.
    U titelskoj trvđavi pronađen je veliki broj spomenika iz rimske epohe, što upućuje na postojanje rimskog kastruma na ovom mestu. Od fortifikacijskih objekata sačuvani su ostaci poznati u narodu kao “rimski šančevi”. U susednom Mošorinu utvrđeno je višeslojno naselje i nekropola iz bakarnog, bronzanog i gvozdenog doba (Feudvar).
    Tokom perioda seoba naroda (od 375, do 800. godine, a kod nas je trajao i duže), jednog od najdinamičnijih razdoblja evropske istorije, i sadašnja Bačka delila je sudbinu ostalih regiona Karpatske kotline. A, to znači da su se na njenom tlu smenjivali tursko-mongolski nomadi (Huni, Avari, Protobugari), germanska i nova sarmatska plemena (Goti, Gepidi, Alani), stvarajući ovde svoje u mnogo čemu specifične društvene formacije. Po jednoj veoma rasprostranjenoj legnedi, hunski vojskovođa Atila umro je u svom logoru na mestu današnjeg Titela i sahranjen na dnu Tise pokraj samog naselja.
    Sve do 12. veka u pisanim izvorima gotovo da nema podataka o zemljištu između Tise, Dunava i već pominjanih “rimskih šančeva”. Zna se da su se početkom 9. veka sudarili, duž Tise, odredi Franaka i Bugara. A, sam tok ove reke treba da je predstavljao granicu između ove dve države u vreme smrti Karla Velikog (814). Bugarska vrhovna vlast održala se ovde sve do dolaska Mađara i obrazovanja njihove države u panonskim ravnicama. Oslanjajući se na nepouzdana kazivanja, u Titelu treba da je bio dvor bugarskog vojvode Salana, čija se vlast prostirala na području koje su Mađari pod svojim vođom Arpadom počeli da zauzimaju. Neosporno je svakako da su Mađari, do sredine 10. veka, zavladali područjem oko ušća Tise. Oni su postepeno naselili i organizovali ovaj prostor, zadržavši Titel kao utvrđeno mesto, ali je za centar županije izabran Bač. Oko tvrđave su naseljavali mađarske ratnike, a zatečeno slovensko stanovništvo ostalo je grupisano u naseljima pored reka. Značaj Titela – rečnim tokovima dobro povezanog sa udaljenijim delovima ugarske države – ogleda se i u tome što su kralj Ladislav 1. i njegov brat Lampreht izabrali ovo naselje da u njemu (pri kraju 11. veka) podignu crkvu Svete Premudrosti. Uz nju je ustanovljen manastir i kaptol kanonika reda Svetog Avgustina. Ovaj dobro situirani manastir uživao je veliki ugled u ugarskoj državi, a njegove starešine decenijama su vršile dužnost kraljevskih kancelara ili vicekancelara.
    Naselje je napredovalo i uzdizalo se, pa će sredinom 12. veka poznati arapski putopisac i geograf Muhamed Idrisi zabeležiti da je Titel mesto koje cveta, mnogoljudno je i njegovi stanovnici imaju velike posede, kao i dobre životne uslove.
    U jednom dokumentu iz druge polovine XV veka Titel je zabeležen kao civitas Tituliensis. Naselja oko Titela, Slankamen, Gospođince, Čurug i još neka mesta uz Tisu pripadala su, neko vreme, despotu Đurđu Brankoviću kao ugarskom vazalu.
    Utvrđenje u Titelu bilo je podignuto svakako do sredine 15. veka. Vojnički značaj mesta oko ušća Tise došao je do punog izražaja u vreme velike turske opsade Beograda (1456), kao i u kasnijim sukobima, sve do 1526. godine, kada su Turci, vraćajući se sa mohačkog razbojišta, osvojili i Titel.
    Svesni strateškog značaja ovog starog ugarskog grada, novi gospodari su, odmah po osvajanju, stavili u njega svoju posadu. Ploveći 1553. godine kraj Titela Nemac Hans Dernšvam je zabeležio da je beo i lepo načinjen grad. Nešto pre tog vremena civilno naselje, koje je bilo centar istoimene nahije (pripadala je Segedinskom sandžaku), imalo je 87 hrišćanskih domova. A od sedme decenije istog veka javljaju se u varoši i muslimani. Pa će tako oko 1578, ovde biti upisano 125 muslimanskih domova (zajedno sa posadnicima) i 27 hrišćanskih (Srbi). Stoleće kasnije, Evlija Čelebija nalazi u Titelu: tri muslimanske bogomolje, tri medrese (srednje škole), dve tekije, četiri osnovne škole, jedan prijatan hamam, prostranu čaršiju, bazar sa 80 dućana i nekoliko hanova.
    Kao i u vreme osvajanja, tako je i kraj turske vladavine doneo Titelu nova stradanja i razaranja. Ocenjujući značaj ove tvrđave, Turci su odredbama Karlovačkog mira (1699) izričito tražili da se ona više ne može obnavljati, pa se njeni ostaci sada samo naziru.
    U novoosnovanoj Potiskoj vojnoj granici (1701-1750), Titel je postao utvrđeni šanac sa stalnom graničarskom posadom (hajduka i konjanika). U poznatoj seobi Srba u Rusiju učestvovala je i veća grupa Titeljana (u južnoj Ukrajini osnovali su bili čak istoimeno naselje).
    Od 1763, do 1873. godine Titel je sedište šajkaškog bataljona, koga su, osim Titeljana, sačinjavali i graničari iz 13 okolnih naselja, otuda je kraj između Dunava, Tise i Velikog kanala, sve do Temerina i Nadalja na zapad, dobio ime Šajkaška. Šajkaši su imali zadatak da na svojim naoružanim brodovima – šajkama – štite granicu od upada Turaka. Pored sedišta komande bataljona, u Titelu je bio i magacin oružja, radionica za izradu i popravku šajki i druge zgrade za vojne potrebe (od kojih su se neke – barutana i kasarna – sačuvale do danas).
    Krajem 18. veka u Titelu su radile dve nemačke škole (za mušku i žensku decu) i militarsko-matematička škola. Već 1822, Titel je imao svoju bolnicu i apoteku, a 1843, ustanovljena je redovna pošta.
    Burne 1848/49. godine u blizini Titela vođene su teške borbe u kojima je opet došao do izražaja strateški značaj titelske zaravni.
    Posle rasformiranja šajkaške granice uvedena je civilna županijska uprava i Titel je postao sresko mesto.
    Stanovništvo Titela dosta je stradalo tokom Drugog svetskog rata.
    Bogati tereni za ribolov i lov, lepote obala triju reka, mir, dobra željeznička i drumska veza sa Beogradom, Zrenjaninom i Novim Sadom učinili su da Titel, kraj kojeg su tako često logorovale vojske, postane prijatno izletničko mesto.

    Izvor: OLGA ZIROJEVIĆ, Panonska urbana kultura, Beograd, 2015.

    Odgovori