TEKST I FOTO: Saradnik portala Poreklo Risto Starović

     Pleme Drobnjaci predstavljalo je oduvek osoben prostor, kako god ga sagledavali, kao prirodu izuzetnih geografskih kontrasta ili kao nepresušno istorijsko nasleđe, čiju prošlost danas čini bogata i jedinstvena usmena, plemenska i porodična tradicija.

Istorija Drobnjaka se izdvajala od svih srpskih prostora brojnim predanjima, koja zahvaljujući nekolicini pisaca jesu zabeležena. Pretpostavljamo ne u punoj meri, pa ipak, ona i danas odzvanjanju u preplitanju istorijskog i mitskog, bude radoznalost i odišu divljenjem slušaoca, ali i ostaju istrajni motiv u daljem odgonetanju istog. Njihova višeznačnost, vremenska višeslojnost i sam način nastanka, daju jednu ne lako dokučivu srž, iako ništa lepše i iskrenije ne “peva” od njih.

Upravo vladika Drobnjaka, predstavlja još jedan susret sačuvanog porodičnog predanja i kao često pretpostavljene, pisano-istorijske praznine. Razlozi za to, na ovim našim područjima, kreću se od svesno uništavane nacionalne istorije, njenog falsifikovanja, zaborava i nemara, do onog da je naša istorija još uvek u tuđim i često nedostupnim arhivama.

Zaključni problem i izazov,  jeste mali broj istraživača, nepostojanje sistematskog rada, sredstava i odnosa prema sopstvenoj istoriji koja treba da nam bude “hrana”  i mudrost  budućnosti.

Prve pomene o vladici Drobnjaka imamo u predanju koje je zabeležio Andrija Luburić, boraveći u  selu Pošćenju, gde kaže da je u vreme vojvode Pavla Abazovića, od istog roda bio i jedan vladika, kome ime nije mogao doznati. Dalje kaže da je živeo sa sestrom u utvrđenju koje je podigao na Kosovim Glavicama u Pošćenju, da je spremao veliki rat sa Turcima, i da se  nesretnim slučajem nabavivši barut za rat, barut zapalio, kom prilikom je nastradao u svom utvrđenju zajedno sa sestrom ( prema predanju zvala se Jefimija).

Isailo T. Tomić u svom tekstu “Bilješke iz Drobnjaka”, za “Glas Crnogorca”, iz 1891. godine, potvrđuje da je pop Jovan Golović, o tome najbolje znao govoriti, te u istom tekstu slušajući predanje od popa Jovana, on beleži da je u Drobnjaku, u selu Pošćenju, bilo razvalina vojvodskih kula i vladičanskog doma, a da je nedaleko u kanjonu reke Komarnice bio manastir koji nijedan stranac nije pohodio, manastir Jelovica, pa s tim pretpostavlja da mu je u istom manastiru i bila vladičanska stolica, #ako  li nije takve episkopije postojalo, onda je verovatno da su ovi manastiri bili potčinjeni moračkom manastiru#, a na glavici “Banovina” pokraj crkve nalazi se razvalina vladičanskog dvora.

Ovo predanje je istrajalo duže od tri veka i  u sebi nosilo zasigurno još više pojedinosti, koje su vremenom isčezavale, kao i ljudi “pamtiše”, u ovom slučaju sveštenici iz roda Golovića, koji su kao nasledni sveštenici najbolje poznavali i imali revnosti da pamte i čuvaju pismenu i usmenu istoriju. Takođe Pošćenjani, rođaci Golovića, Vukovići-Maslokape, a sve potomci Abazovića-Kosovčića, bili su tradicionalno kaluđeri u manastiru Jelovica, za koji se veli, da je imalo svoju prepisivačku školu, dosta vrednih knjiga i sveštenih odeždi. Sam manastir je stradao do temelja 1718. godine, o čemu svedoči zapis kaluđera: “Ja, grešni Makarije, monah manastira Podduži (manastir se nalazi između sela Pošćenja i Duži), pišem ovo pismo znajući da sjutrašnje veče neću dočekati”. Manastir je stradao kao odmazda za ubistvo šehova iz Bihaća, koji su nameravali da po Drobnjaku šire islam i dižu džamije i koji su zbog toga pohvatani i surovo pobacani u kanjon Nevidio od strane grupe Drobnjaka. Danas, to je jedini manastir u Drobnjaku koji nije obnovljen, a u čije se vaskrsnuće nadamo u budućim vremenima.

Nakon dva navedena predanja koja su zabeležili Luburić i Tomić, čije obrise su ispričali stari Pošćenjani, krajem i početkom 20. veka, sada ćemo se pozabaviti onim istorijskim Vladikom Drobnjaka, gde ćemo jasno uočiti, značaj onog što je ostalo u predanju, pri večito paljenom i buntovnom plemenu Drobnjaka, naspram onog, što je sačuvano u arhivu Kotora, Herceg Novog, Zadra, tako i u arhivu same Venecije, sedištu mletačkih duždeva, koji su u dva rata, Kandijskom (1645-1669)  i Morejskom (1684-1699), imajući političkog i ekonomskog interesa u ratovima sa otomanskom carevinom, angažovali za svoje interese pobunjena hercegovačka, crnogorska i brdska plemena, željna skupe slobode.

Istorijski izvori sačuvani u navedenim arhivama, otkrivaju nam ime vladike Drobnjaka, Dionisija i njegovu snažnu, političku i ratničku aktivnost na području Drobnjaka i šire, gde je za svega nepune dve godine (1688-1689)  prema arhivskim podacima, do svog tragičnog stradanja, ostavlja dubok i značajan trag ideje o konačnom oslobođenju.

Mletačka Republika je na svojim teritorijama u Dalmaciji, vršila vlast preko  svojih vrhovnih predstavnika titulisanih kao generalnih providura (provedadore = onaj koji vidi stvari, predviditelj) , sa sedištem u palati u Zadru, dok je u Kotoru, koji je bio središte mletačke aktivnosti i saradnje sa crnogorskim, hercegovačkim i brdskim plemenima, vlast u ime Mletačke Republike, vršio vanredni providur, podređen generalnom providuru Dalmacije  u Zadru.

Sačuvani podaci o vladiki Dionisiju, zasnivaju na prepisci između generalnog providura, vanrednog providura, i njihovog redovnog izveštavanja senata Mletačke Republike, kojima su redovno slali vesti o dešavanjima tokom morejskog rata i saradnji sa navedenim plemenima, kao i iz samih pisama vladike Dionisija, pomenutima.

U  dva velika rata (Kandijskom i Morejskom) pomenuta plemena su ratovala kao saveznici i podanici osmanskih vlasti, tako i protiv istih, priznavajući i iskazujući vernost Republici Sv. Marka, kako bi ih ona pomogla u oslobođenju, dok se sva ,,pomoć,, pretežno svodila na nedovoljne količine baruta, olova i dvopeka i simboličnom darivanju vladika i plemenskih knezova.

Prvo pitanje, na koje bismo trebali pokušati dati konačan odgovor, odakle vladika Drobnjaka, kada se zna da se početkom 17. veka od hercegovačke Mitropolije formiraju dve, Zahumska sa sedištem u Tvrdošu i istočno-hercegovačka sa sedištem u Bijelom Polju, a kasnije u Nikšiću. Nigde se ne pominje vladika Dionisije, niti “drobnjačka episkopija”.

Iz tog razloga se i bilo u nedoumici, mada o tada često promenjivoj organizaciji srpske pravoslavne crkve, kako su već zahtevale haotične prilike i ne bi bilo teško naslutiti, da nemamo podataka o nekim arhijerejima, kao i da se za samo godinu dana posle smrti vladike Dionisija događa velika seoba Srba 1690. godine, koja je za sobom ostavila pustoš, pa i skrajnula ime vladike Drobnjaka, duboko u arhive i trag u predanju.

Međutim, arhiv u Zadru donosi jednu vest, kako je episkop Zvornika bio i crkveni starešina Drobnjaka, te je tom prilikom Dionisije, kao mletački prijatelj uticao na svoje plemenike da ne pljačkaju sela oko Zadra, kada ih Turci budu tamo poveli u pohod. Ovaj arhivski podatak je dao veliki odgovor na njegovo mesto i episkopsko zvanje.

Da je to bilo vreme velikih nevolja i previranja, političkih igara velikih sila nad porobljenim narodima, ostalo je kao dokaz istog i zapisano, da je patrijarh Arsenije Čarnojević, poreklom iz Bajica 1689. godine boravio u Nikšiću, gde su mu stigle pretnje da će biti zatočen u Cariradu, a gde je i na njega od strane Austrijanaca vršen uticaj da se kloni saradnje sa Mlecima i privoli plemena među kojima boravi njima, jer će biti smatran neprijateljem. Posle ubrzog povratka u Peć, on i savetuje plemena da se priklone, jer je ofanziva Austrijanaca kroz Srbiju doživljavala uspeh, ali ubrzo i propala u Makedoniji, što je i povuklo veliku seobu ka Dunavu.

Među zvorničko-tuzlanskim episkopima i mitropolitima nema podataka o vladici Drobnjaka Dionisiju, ali evo navodimo deo popisa istih, gde lako uočavamo vremenske praznine:
Mitropolit Ananija (1674)
Mitropolit Gerasim
Mitropolit Grigorije (1767—1773)

Dakle, između mitropolita Ananija (1674) , pa sve do mitropolita Grigorija, za 93 godine, ne postoje podaci o nekom drugom mitropolitu ili episkopu, sem mitropolitu Ananiju, i to sa godinom 1674, koja može označavati i početak ali i kraj njegovog stolovanja, dok mitropolit Gerasim 1690. godine sa patrijarhom Arsenijem III prelazi  u Ugarsku, a ako bi se uzelo da je vladika Drobnjaka stradao maja 1689, mitropolit Gerasim, bi bio tek  njegov naslednik. Tako da ima osnova da je vladika Drobnjaka  mogao biti arhijerejem između mitropolita Ananija i Gerasima.

Ovaj podatak iz arhiva u Zadru, datovan  je 5. januara 1689. godine i verovatno će samo dopuniti taj spisak  dragocenim podatkom.

Mleci ga navode u svojim izveštajima kao “VESCOVO DI DROBGNACI”, što znači “episkop Drobnjaka”. Nesumnjivo da treba dati još poneki odgovor, ali zasad možemo zaključiti da se u doba odlučujuće nade u pomoć Mletaka, vladika Dionisije, vraća u svoj Drobnjak, kao faktor ujedinjenja, snažnijeg i jedinstvenijeg delovanja,  gde postoje dve snažne struje, jedna koja je za Mletke i oslobođenje, ali i rizik od daljnjih stradanja i one druge strane drobnjačkih knezova, koji su za mir sa Turcima.

U tom smislu Vladika Dionisije koji se u izveštaju mletačkom senatu (od 5. maja 1689. god.) o njegovoj pogibiji, naziva hrabrim vojnikom i da “nema kod tih plemena drugog glavara koji je toliko zagrejan da služi interesima vaših ekselencija”, uviđamo jednog snažnog i idejnog episkopa, koji će u svom kratkom vojevanju postići mnoga hrabra dela.

Sledeći arhivske podatke, primećujemo da je vladika Dionisije uvideo da se pruža povoljna prilika, kada i obaveštava preko Gonema, vanrednog providura, “da je Beograd osvojen” (avgust 1688. od strane Austrijanaca)  i da je sledstveno tome da se sad pojačaju operacije po Hercegovini. Gonem tada navodi da je ovo obaveštenje primio od vladike Drobnjaka usmeno, pošto nije mogao pisati, jer je smrtonosno ranjen od strane drobnjačkog kneza Sima Mandića iz Pridvorice. Vladika je preživeo ranjavanje, koje je navedeno kao “smrtno”.

I unutar samog Drobnjaka, oduvek je bilo međusobnih razmirica i nesloge među jačim plemenskim rodovima.  Pretpostavljam, da je knez Simo Mandić iz Pridvorice mogao biti ili pristalica mira sa Turcima, ili je ranjavanje bilo rezultat starešinske netrepeljivosti i borbe za uticajem u plemenu, jer jedan izveštaj od 7. avgusta 1688. godine, ističe kako su Nikšići mirni prema Turcima, dok su Drobnjaci i Banjani ponovo sa Turcima, a kako  izveštaj o ranjavanju početkom avgusta ili krajem jula, ukazuje da je možda i željena posledica uklanjanja  vladike Dionisije bila ponovna vernost plemena Turcima.  Svakako da je vladika Drobnjaka bio jedan od snažnih takmaca onima koji su bili za mir sa Turcima i istrajni saveznik i veroljub u pomoć i značaj saradnje sa Mlecima. Slobodno možemo reći, vladika je bio vizionar, ali i cilj različitih interesa i uticaja. Uprkos tome, uspeo je da za kratko vreme ostavi traga, koji tek od skoro naslućujemo i otkrivamo.

U to vreme, posebno se isticao u istoj odanosti Mlecima, pored vladike Dionisija i knez (negde i vojvoda u pisanom pomenu) Ilija Tomić-Balotić, koji je izvršio preseljenje 100 ljudi iz Drobnjaka (1688), na Grahovo, gde je i živeo, a kasnije je preveo i veći broj Drobnjaka u Risan, gde je dobio kuću kao dar za značajno učešće u osvajanju Herceg-Novog, kao i  druga značajnija vojevanja po Hercegovini, sa svojim plemenicima i ostalim hajdučkim i mletačkim četama.

Drobnjacima je tada bio vojvoda Ilija Kosorić, koji je takođe bio na strani Mletaka u Morejskom ratu, što potvrđuje i njegov pečat, kao i pečati drobnjačkih knezova i sveštenika, na pismu iz 1692. godine.

Generalni providur izveštava senat u Veneciji 1. maja 1688. godine, kako su u Herceg Novi pristigla 24 kneza, predvođena cetinjskim vladikom ( cetinjskim mitropolitom Visarionom Borilovićem, koji se navodi kao vladika, a ne mitropolit, što po spisku mitropolita Zvorničkih, upućuje da je i Dionisije mogao biti mitropolit, kao i prethodni i potonji mitropoliti Zvornički), gde su zatražili pomoć u municiji  i dvopeku i gde im je ukazana naklonost republike, a od strane njih obećana pomoć i odanost u delovanju protiv neprijatelja. Tada je vladika cetinjski obećao da će izmiriti crnogorska plemena i ujediniti crnogorska plemena sa brdskim plemenima “sa kojima su živeli u staroj i ljutoj neslozi”. Tom prilikom su obdareni sa po jednim cekinom i tri lakta platna, dok je vladika darovan sa 6 cekina, i odećom od svilene tkanine. U istom izveštaju piše i podatak da vladika Drobnjaka predvodeći 12 drobnjačkih kneževa, potvrđuje savezništvo, gde takođe svi bivaju obdareni istim poklonima i po zlatnim perom za svakog kneza. Tada izražavaju, po  izveštaju generalnog providura žaljenje, što nisu mogli ranije doći sa knezom Ilijom Domičićem (Tomićem-Balotićem), jer u vreme neprijateljskog pokreta nisu mogli izvući stoku, te sad čine vernost i podaništvo i obećavaju pomoć u svim vojnim poduhvatima.

Drobnjački i cetinjski vladika, kao vođe crnogorskih  i hercegovačkog plemena, daju nam jednu sliku iz prošlosti, kada su duhovne vođe bile prirodni predvoditelji svog naroda, kao nadmoć duhovne vlasti nad krnjom i prolaznom, svetovnom, što su plemenski kneževi bogojažljivo priznavali.  Izvesni duh vremena, večite vere u slobodu, kneževi slede svoje arhijereje kada odlaze na dogovore sa Mlecima, sa obostranim zahtevima u teškim ratnim ulovima, kada je velika nada bilo pitanje opstanka i sa Mletkom “drugovanja”.

Vladika se oporavio od zadobijenih rana iz avgusta 1688. godine, pa i dalje ga pominju mletački izveštaji, kao vođu nad Drobnjacima i Pivljanima, kada su savladali grupu hrišćanskih razbojnika kod Čemera, koji su im oteli 1000 komada marve i pogubili desetoro plemenika. Tad stoku nisu vratili natrag, ali glave plemenika jesu. Dakle, radilo se nažalost o sasvim uobičajenoj pljački između plemena, razbojnika i ostalih, tako da iste godine Drobnjaci stradaju i od Pipera u turskoj službi, kada u sukob i pomoć Drobnjacima prilazi pleme Nikšića.

Početkom novembra 1688. godine hercegovački paša je sa jakim snagama napao Drobnjake. U tim borbama je učestvovao i vladika Dionisije, koji je tom prilikom pokazao vrsno junaštvo, gde je na izazov jednog Turčina, izašao na dvoboj i pogubio ga, o čemu je lično pisao Ivanu Bolici 5.januara 1689. godine, tražeći mu tom prilikom baruta i olova.

Godine 1688, 28. decembra, mletački senat piše generalnom providuru Dalmacije, o zadovoljstvu što su saznali “da su tamo kod Drima (?), drobnjački vladika i tamošnja plemena i Nikšići, tako dobro organizovani da pale i robe, pa su zaplenili 2000 grla stoke , a pohvaljujemo i onaj lepi uspeh u Redobilju (?), pri čemu je zarobljen turski spahija Hasan Sfia sa ostalima”.

Na vladiku su prema jednom verovatno njegovom pismu, pokušali da utiču Dubrovčani, pozivajući ga da se  privoli Austriji, na šta je on odgovarao da želi da ostane veran Mletačkoj Republici, to je odgovor na ono pismo u kome su uticali na vladiku, da utiče na svoje Drobnjake da ne pljačkaju sela u okolini Zadra, kada budu išli sa Turcima u pljačku (pismo 5. januar 1689. godine).

Poslednji izveštaj (5. maj 1689. godine) čitan pred senatorima Mletačke Republike, a poslat je senatu od strane vanrednog providura u Kotoru, prenosim u celosti: ,”Na moju veliku žalost, pre nekoliko dana je odletio u vazduh u svojoj kuli Vladika Drobnjaka pošto je zapalio dve bačve baruta koje je čuvao da podeli svojim saplemenicima kada bude trebalo da se brane od neprijatelja i napadnu turske teritorije. To je veliki gubitak, jer, pored toga što je bio hrabar vojnik, koji je posekao i onog čuvenog Turčina što ga je izazvao na dvoboj, nema kod tih plemena drugog glavara koji je toliko zagrejan da služi interesima Vaših ekselencija”.

Ovo je ujedno i poslednja vest o vladiki Drobnjaka, episkopu zvorničkom, junaku i megdandžiji, o čijem delovanju i ovo malo izveštaja i predanja kazuju sasvim dovoljno i izdvajaju ga kao jednu značajnu ličnost velike ideje o oslobođenju.

Njegova tragična smrt, ranjavanje od strane drobnjačkog kneza, pozivi da se prikloni Austrijancima, predvođenje drobnjačkih knezova i vojno komandovanje širim prostorom i značajnim vojnim snagama,  govore o njegovom velikom uticaju i izvan Drobnjaka, izvesno i na celoj teritoriji svoje Zvorničko -Tuzlanske mitropolije.

Svoj život okončao je tragično u Drobnjacima, u svom utvrđenju u Pošćenju, ali sudeći po kasnijim i prethodnim zbivanjima, svom velikom političkom značaju, moguće da je nastradao i u nekoj dobro osmišljenoj zaveri usmerenoj na njegovo konačno uklanjanje. I danas stoje ostaci tog utvrđenja-kule na  Kosovim glavicama, gde je vladika Dionisije prema predanju stradao sa svojom sestrom.

Predanja o vladiki Drobnjaka, još jednom su pokazala značaj i istrajnost predanja i njegovu ulogu, da je ono poslednja uzdanica koja opstaje kao dugovečni kamen, naspram pisanih istorijskih izvora, koji su iako najpoverljiviji trag o prošlim vremenima ujedno i njegova najranjivija tačka , s obzirom na svoju propadljivost, uništavanje i falsifikovanje.

Predanje je u ovom slučaju sačuvalo trag o vladiki Drobnjaka, ratu sa Turcima, njegovoj pripadnosti bratstvu Kosovčića-Abazovića, nabavljenom barutu i njegovom stradanju u utvrđenju sa sestrom. Sudeći po izrečenom, a u poređenju sa saznanjima iz arhiva, ovo vredno i istrajno predanje je sačuvalo najbitnije pojedinosti.

Sami arhivski podaci, pružili su nam još samo uverljiviju potvrdu i podatke o vladiki i pokazali da je spona između očuvanih predanja i arhivskih podataka dragocena i konačna. Arhivski podaci, u ovom slučaju jasno pružaju dragocene detalje, okolnosti, imena i datume, ali da bi se do njih došlo bilo je potrebno vreme i veliki trud, tako da je predanje kao i uvek stajalo kao nepobedivi neprijatelj zaborava i samo čekalo da ga podaci iz arhiva potvrde i “obogate”.

Sem predanja i podataka iz arhiva, danas u selu Pošćenju žive potomci vladike Drobnjaka, koji čuvaju uspomenu na njega, razvaline njegove kule i manastir Jelovicu.

Vredni naučni i narodni pregaoci će u vremenu koje je pred nama, rasvetliti još više delovanje ovog znamenitog Drobnjaka i učiniti da njegove seni i dela u vremenu koje odmiče, dobiju zahvalnost i pamćenje njegove slobodarske uloge.

U tom smislu je planirano da se već ovog proleća svečano postavi spomen ploča posvećena njemu, a na mestu utvrđenja na Kosovim glavicama gde je po predanju stradao, podigne krst velikih dimenzija, koji će ga zauvek vratiti svom plemenu i narodu i predstavljati novo kulturno, versko i istorijsko obeležje današnjeg Drobnjaka.

IZVORI:

Andrija Luburić,  Drobnjaci  – pleme u Hercegovini, 1930.

Ferdinando Ongania, Montenegro da relazioni dei Provveditori Veneti (1687-1735), 1896. godine, preveo Dragan Mraović

dr Grigor Stanojević, Nikšići u Morejskom ratu

dr Bogumil Hrabak, Vlasi starinci i doseljenici u porečju Zapadne Morave (do 1570)