Poreklo stanovništa varoši Berane, prema studiji Milisava Lutovca “Berane” iz 1932. godine, kao i prema istraživanju popa Bogdana Lalevića i Ivana Protića “Vasojevići u turskoj granici” iz 1903. godine. Priredio saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić.
Položaj
Berane leži na Limu, u donjem delu beranske kotline. Lim teče sredinom ove kotline, i pri izlazu iz nje usekao se u krečnjake i stvorio klisuru Tifran. Kotlina je bila u pliocenu pod jezerom; dno kotline i njene strane disicirane su dolinama. Po jezerskim naslagama, na dnu kotline, su njive sa pšenicom; doline se, međutim, često navodnjavaju, i u njima uspevaju kukuruz i voćke.
Beranska kotlina je okružena vencima Belasice, Komova i Cmiljevice čija visina prelazi 2000 metara; ove su planine bogate pašnjacima i šumama. Kako je okružena planinama kotlina je zaklonjena od vetrova, i u njoj je zima relativno blaga, a leta sveža. Usled toga, što je opkoljena planinama, kotlina je izdvojena od susednih krajeva; ali ipak pomenute planine ne čine veće prepreke saobraćaju; na njima ima dosta prevoja, preko kojih se komunicira sa okolnim oblastima.
Jedan od najvažnijih puteva bio je stari zetski put, koji je polazio iz okoline Skadra, išao preko plavsko-gusinjske kotline i dolinom Lima na Budimlje, Bihor, Novi Pazar i Sjenicu. U Srednjem veku, i skoro za sve vreme turske vladavine, ovim je putem tekao, gotovo, sav promet ovog kraja; njime su se kretali karavani iz Skadra u Rašku i on je bio najkraća veza između Zete i Stare Raške. Tek sa novim političkim promenama i građenjem kolskog puta preko Trešnjevika, put plavsko-gusinjske kotline gubi, za beransku okolinu, onu prvu važnost. S druge strane, preko beranske kotline je najzgodniji prelaz iz limske doline u okolinu Novog Pazara. Osim ovoga, beranska je kotlina u vezi i sa dolinom Ibra, sa Peći, donjim Limom i sa Kolašinom. Za razvitak Berana i beranske okoline najpovoljnije je to, što je ova kotlina na dodiru između simorašne i karsne Crne Gore s jedne, i plodne doline Lima i ostalih krajeva istočno od Lima, s druge strane.
Svi ovi uslovi davali su beranskoj kotlini povoljan položaj. Prirodno je, što je ona rano bila naseljena, i što se u njoj stvorio grad; stvaranje grada bilo je uslovljavano saobraćajnim, topografskim i ekonomskim prilikama, a u novije vreme i političkim potrebama. Berane leži na levoj obali Lima, na najnižoj rečnoj terasi; samo je jedan mali deo varoši na desnoj obali, takođe na terasi, koja odgovara prvoj. Ovaj deo varoši, na desnoj obali Lima, zove se Aremi, a prvobitno mu je ime Prosine Aremi su vezani mostom za glavni deo varoši; od njega su udaljeni oko 400 metara, jer Lim često menja korito, iotkopavajući čas jednu čas drugu obalu. Iznad Arema je breg Jasikovac gde su bila turska utvrđenja.
Postanak i razvitak
Berane je novijeg postanka. Nema nikakvih tragova koji bi govorili o nekom ranijem naselju; u nedavnoj prošlosti Lim je tekao preko prostora, gde je sada varoš. Oko 1850. godine, mesto na kojem je Berane zvalo se Begovski Lug; on je bio obrastao šibljem i jovama, i služio za plandovanje i napojište stoke iz okolnih sela.
Ali je ipak beranska kotlina imala svoj ekonomski centar i pre osnivanja Berana. Beranama je prethodila varoš drugoga imena; to je bilo srednjevekovno Budimlje, koje je ležalo na desnoj obali Lima, udaljeno svega 3 kilometra od Berana. Budimlje je bilo srednjevekovno naselje, prirodom zaštićeno; ono je ležalo ispod kupastog i stenovitog brega Gradca, koji je samo s jedne strane pristupačan. Budimlje potiče još iz rimskog doba, jer se i danas otkopavaju temelji kuća i nadgrobni spomenici iz te epohe. Za vreme srpske srednjevekovne države, Budimlje je bilo jedno od znatnijih mesta Stare Raške; u njemu je Sv. Sava osnovao episkopiju, a jedno vreme u Budimlju je živeo i njim upravljao Stevan Dečanski.
Sa dolaskom Turaka budimski grad je propao, a za vreme seoba pod patrijarsima Čarnojevićem, i osobito Šakabendom, Budimlje, kao i ostala okolina, ostaje gotovo pusto; samo se očuvao naziv „Šeher“ u podnožju Gradca.
Nove prilike tražile su zgodnije mesto koje bi bilo središte cele okoline. Novo središte trebalo je više da odgovara savremenim ekonomskim prilikama. Ali se, od kraja prve polovine 18. pa do početka druge polovine 19. veka, nije moglo formirati takvo naselje, zbog političkih prilika i etničkih promena. Novo stanovništvo, koje je silazilo sa vasojevićskih planina i crnogorskih brda, naišavši na zemljište pogodno za zemljoradnju i stočarstvo, odavalo se najpre stočarstvu. To je bilo njihovo dotadašnje zanimanje, stoga su se ovi doseljenici radije nastanjivali u planinskim predelima, gde su mogli držati stoku. Sem toga ovaj je kraj u 18. i 19. veku bio prelazna oblast za brdska i crnogorska plemena, koja su migrirala prema Šumadiji. Jedan deo ovih iseljenika ovde se zadržao; od njih su se docnije formirala brastva, koja su živela gotovo samostalnim životom, priznajući samo formalno vlast plavsko-gusinjskih aga koji su bili gospodari beranske okoline. U to vreme, Đurđevi Stupovi bili su jedino mesto, gde je narod putem razmene trgovao, i to poglavito o sabornim danima. Tih su dana bjelopoljski trgovci, čim bi to bilo slobodno, doterivali espap i prodavali. Đurđevi Stupovi su bili dakle neka vrsta ekonomskog centra sve do osnivanja Berana.
Česti napadi brdskih pravoslavnih plemena na okolna nomuslimanjena brastva u Bihoru nagnali su Portu te je 1862. godine poslala vojsku, koja je pokorila nemirna brastva; radi bezbednosti tada je postavljen garnizon na levoj obali Lima. Turci su najpre podigli kasarnu, “kršlu”. U neposrednoj blizini kršle i grada bila je ranije kula gusinjskih aga Šabanagića; ona je služila za sluge i vojsku kada su age s vremena na vreme dolazile da pokupe harač i četvrtinu. Tako je na mestu kule postao grad koji je bio zametak današnjih Berana. Kulu Šabanagića spalili su Srbi 1853. godine kada je beranska okolina postala sastavni deo Crne Gore.
Jedan od glavnih uzroka da se varoš osnuje baš na ovom mestu je taj, što je tu središte cele okoline; sem toga ovde su se ukrštali dva puta: jedan je išao dolinom Lima, u pravcu Jug-Sever, a drugi je imao pravac od Zapada ka Istoku, prema Novom Pazaru. Turci se, takođe, nisu smeli udaljavati od obala Lima, jer bi se približili brdima, odakle im je svakog dana pretila opasnost. U početku Berane je imalo čisto vojnički karakter. To se vidi iz toga što je Husein paša svim silama radio da osnuje naselje u blizini garnizona. Pozvao je glavare i zapovedio im da objave da svako može dobiti besplatno zemljište za podizanje kuća. Nisu traženi uslovi kakve će kuće da budu; bilo je potrebno osnovati naselje, pa bilo i od blata.
U početku je sa naseljavanjem išlo vrlo teško. Ni lepi postupci turskih vlasti, ni druge olakšavajuće okolnosti nisu mogle privući srpsko seosko stanovništvo, koje se isključivo zanimalo stočarstvom, da se nastani u blizini turskog garnizona, i živi u zajednici sa Turcima s kojima se neprestano krvilo. Sem toga, stanovništvo iz okoline nije imalo sklonosti za varoš, jer nije imalo trgovačkog ni zanatskog duha. I muslimansko stanovništvo nerado se doseljavalo usled lične nesigurnosti, jer je mislilo da će tu biti samo privremeno naselje.
Najpre su počeli praviti kuće turski činovnici i isluženi vojnici koji su po izlasku iz vojske tu ostajali. Od pravoslavnih Srba iz okoline, jedino je narodni glavar, kapetan i pop Josif Mihailović napravio kuću, koliko da se ne zameri turskim vlastima. Malo docnije za turskom vojskom počele su dolaziti zanatlije iz okolnih varoši; oni su najpre dolazili privremeno, zbog zarade, ali su se mnogi stalno nastanjivali i kupovali kuće od turskih činovnika, koji su se selili. Požar u belopoljskoj čaršiji 1867. god, uništio je jedan deo ove varoši, te su se neki trgovci preselili u Berane; tada je doseljen Filip Vojnović sa braćom.
I pored toga što je Berane davalo povoljne uslove za zaradu, ostalo je neznatno naselje sve do 1878. godine, kada je utvrđena granica između Turske i Crne Gore.
I ako je tada Berane postalo granično mesto, ipak je prestala bojazan za muslimansko stanovništvo i ono se počelo doseljavati u većem broju iz raznih krajeva. Upravo tada se javljaju tri struje u doseljavanju. Prvu čine doseljenici iz crnogorskih varoši, u kojima muslimani nisu hteli da ostanu, pošto je Crna Gora osvojila ta mesta, ne hoteći da im raja sudi.
Tada su doseljeni iz Podgorice: Đečevići, Podgoričani i Recovići;
iz Nikšića:Adžiomerovići, Paripovići, Ferizovići i Nikšići;
i iz Kolašina:Kolašinci, Hasići i Muslijići.
Drugu struju čine oni koji su došli iz okolnih varoši: iz Prizrena 9; iz Kolašina 7; iz Bijelog Polja 20; iz Peći 14; iz Skadra 4; iz plavsko-gusinjske okoline 20; i iz Novog Pazara 3 porodice. Sem doseljenika iz pomenutih varoši, bilo je pojedinačnih doseljavanja i iz udaljenijih oblasti kao iz: Valbona, Jajca, Toskerije (J. Arbanije) itd.
Ovi doseljenici iz varoši najviše su uticali na privredni razvitak Berana, jer su donosili kakav zanat ili trgovinu i održavali su stalne trgovačke veze sa varošima iz kojih su se doselili. Treća i najintenzivnija struja dolazila je iz sela, većinom iz Bihora i iz okoline Bijelog Polja. Iz okoline Berana u početku su doseljena samo dva muslimanska bratstva, jer nisu mogla da opstanu među pravoslavnim. Ovo doseljavanje seoskog stanovništva bilo je iz raznih uzroka. Jedni su dolazili u službu kod pojedinih činovnika i trgovaca, pa su po izlasku ostajali u varoši. Drugu mnogo znatniju grupu doseljenika sa sela sačinjavaju kiridžije; vršeći kiridžijski saobraćaj između pojedinih varoši, kiridžije su upoznavale pojedine varoši, i nastanjivale se u njima. Oni su otvarali radnje počinjući trgovinu s onim artiklima s kojima su kirijali, i koji su bili izobilno zastupljeni u kraju odakle su doseljeni. Gotovo svi doseljenici iz Bihora najpre su prodavali voće, a iz Korita i Pešteri stočne proizvode. Ima kiridžija koji se bave kiridžijanjem i posle nastanjivanja u varoši.
Osim doseljavanja iz čisto ekonomskih razloga bilo je doseljavanja i iz drugih uzroka, osobito kod pravoslavnih Srba; oni su se doseljavali usled pritiska i krvne osvete. Ali glavnu masu doseljenika činio je muslimanski svet; istina, među doseljenicima bilo je i pravoslavnih, ali, kao što se vidi, oni nisu iz okolnih sela, nego iz varoši gde su bili razvijeni zanati, i gde su pravoslavni već bili navikli na zajednički život s muslimanima. To doseljavanje nastavljeno je sve do 1912. godine, kada je Berane oslobođeno ispod Turaka.
Tip
U početku Berane je bilo iaselje od nekoliko kućica plotara pokrivenih krovinom, i pribijenih u neposrednoj blizini grada. Sa sve većim doseljavanjem, varoš se širila pored puta koji je vodio od grada. 1896. godine Lim je nadošao i odneo jedan deo prvobitnog naselja (22 kuće sa muslimanskim grobljem). Na tom mestu danas se nalazi stočna pijaca i park. Posle te povodnji varoš se širila po čvrstom tlu, koje Lim nije mogao potkopavati.
Na tip varoši najviše su uticali njeni osnivaoci Turci; stoga ona i nosi obeležje orijentalsko — muslimanske palanke. Paša — osnivač uticao je na raspored kuća te su dve glavne ulice prave i široke 15—20 metara, a u svemu se drugom ogledaju odlike muslimanske varoši ; Berane je sa odvojenom čaršijom u sredini, i Gornjom i Donjom Mahalom, koje su gotovo izolovani delovi varoši; u njima su kuće za stanovanje.
Današnje Berane ima dve uzdužne i prave ulice od kojih se sporedne zrakasto razilaze, i prelaze u ćorsokake. Gotovo na sredini varoši je Gornjoselski Begluk, gde seljaci prodaju svoje produkte, osobito drvenariju: čabrice, kace, bačve i druge izrađevine. U sredini varoši su česme koje ističu u jakim mlazevima. Za vreme turske vladavnne na sredini glavne ulice bio je i šedrvan — dosta velika kuća sa česmama i divanama za sedenje. Od svih česama sprovedeni su kanali kroz varoš; oni su pokriveni, a ranije su bili otvoreni jazovi.
Rekli smo da su kuće u početku bile bedne; ali se privrednim napretkom stare plotare, pokrivene krovinom, zamenjuju sa čatmarama pokrivenim šindrom. Pored toga napravljeno je nekoliko kula od kamena. Dućani su bili niski, sa ćepencima; oni su skoncentrisani u glavnoj ulici, dok su zanatlijske radnje bile u sporednim.
Pravoslavno stanovništvo bilo je nastanjeno poglavito u Gornjoj Mahali, a imalo je kuća i u centru,
Privreda i saobraćaj
Od postanka Berane je bilo sedište kajmakama, a zbog graničnog položaja i čestih buna još i sedište vrlo znatnog garnizona. Sve je to izazvalo veću potrošnju, a s tim u vezi i veću produkciju i promet. Ali napredak Berana počinje tek sa utvrđivanjem granice između Turske i Crne Gore. Do tada je Berane održavano kao vojničko naselje, a od tada se razvija u njemu privredni život. Prirodni i ekonomski faktori tek su tada mogli uticati na napredak varoši, jer se pravoslavni narod pomirio sa turskom vlašću. S druge strane, muslimansko stanovništvo iz okolnih krajeva, koji gravitiraju beranskoj kotlini, dobilo je slobodnije kretanje. Svi produkti iz okolnih sela, pa čak i iz udaljenih oblasti, snošeni su na beransku pijacu, jer je ona bila jedina za vrlo prostranu oblast. Posledice su toga mešanja, pored privrednog napretka, i prilagođivanje muslimana i pravoslavnih jednih drugima.
Granični položaj bio je od velikog uticaja na razvitak Berana. Pre svega granica je sekla prirodnu i ekonomsku oblast Berana. Gornji Vasojevići i plavsko-gusinjska oblast bili su odsečeni graničnom linijom, koja je zalazila prstasto i stvarala ekonomsku zavisnost graničnih krajeva; to je donosilo vrlo česte razmirice. Zbog tako smanjene ekonomske oblasti Berane ne bi moglo napredovati, da nije postalo granično mesto. Kao granično mesto Berane je igralo ulogu posredničke varoši; preko njega se kretao ceo promet s jedne strane između istočnih, i bogatijih, a s druge između zapadnih, i siromašnijih krajeva. Ali je i ovaj promet bio ometan time, što su ovi krajevi pripadali dvema državama.
Ceo saobraćaj kretao se dosta rđavim putevima, koji su služili samo za karavane. Pre 1912 godine, Berane je održavalo najače trgovačke veze s okolinom Novog Pazara, kuda je vodio i stari zetski put. Pešter je bogat stokom i stočnim proizvodima, a Berane je najbolja pijaca. Na nju su dolazili trgovci: Skadrani, Podgoričani pa čak i Dubrovčani. Zbog lične nesigurnosti ovi trgovci nisu smeli zalaziti u unutrašnjost, te su beranski trgovci išli u Pešter i ostale udaljenije krajeve; to je izazvalo bogaćenje trgovaca u Beranama, i doseljavanje seoskog stanovništa. I sami vlasnici doterivali su stoku na pazar koji se drži subotom. Beranska pijaca je bila trg za stoku ne samo iz beranske okoline, Bihora i Rožja, nego i za veliki deo Pešteri. Zbog ovakvog položaja Berane postaje stočni trg na koji je pazarnim danom dolazilo 2 do 3 hiljade grla goveda i konja, a mnogo više ovaca i koza. Zbog plodnosti okoline, Berane je bilo i žitna pijaca; ali, i ako je žetva dosta obilna, ipak je doterivano žito iz Peći. Pre 1912 godine žito iz Peći doterivali su Malisori i Rožajci, jer pravoslavnim nije bio siguran put; potrošači su bili iz Crnogorskih Brda: Vasojevića, Kolašina, Bratonožića i t. d. Beranski trgovci su se dalje bogatili na razne načine. Jedni su kupovali desetak od države, a drugi su za vreme jeftinoće kupovali žito, i sipali u ambare pa ga prodavali kad skoči cena. Blizina granice učinila je da se trgovalo i krijumčarenjem, osobito sa duvanom i rakijom. Bogastvo u stoci i planinskoj divljači povlačilo je trgovinu sa krznom i stočnim kožama. Trgovci su za male cene kupovali sirove kože i krzna, i prenosili ih’karavanima za Kosovsku Mitrovicu, Skoplje i Solun. Otuda su doterivali so, gas, šećer i drugi espap; potrošnja je najpre bila ograničena na garnizon i činovništvo, a docnije se proširila i na seosko stanovništvo.
Balkanskim ratom 1912 godine Berane je oslobođeno ispod Turaka, i sa promenom političkih prilika nastupila je nova faza u njegovom razvitku. Uklanjanjem granice, Berane je dobilo svoju prirodnu ekonomsku oblast. Nalazeći se u sredini prostrane i plodne oblasti, koja njemu gravitira, Berane je dobilo značaj glavne varoši u limskoj dolini; sve varošice gornjeg Lima leže na jednoj komunikacionoj liniji, a centralni položaj zauzima Berane. Te promene učinile su da se iz osnova i naglo izmeni fizionomija i život varoši. Prvo je nastala promena u stanovništvu. Muslimani, koji su sačinjavali glavnu masu, naglo su se iseljavali, usled verskog fanatizma i bojazni od osvete. Odseljavali su se u varoši gde ima više muslimanskog sveta, kao u Peć, Novi Pazar, Sarajevo, a najviše Tursku. Muslimanska imanja pokupovali su činovnici i imućniji seljaci. Sa promenom stanovništva počeo se menjati i život varoši.
U prvim godinama varoš je opadala usled doseljavanja seljaka, koji su sobom doneli i seoski život; a taj zastoj trajao je vrlo kratko, i zatim se naglo osetio napredak. Za poslednjih 14 godina od oslobođenja Berane je skoro izgubilo svoj raniji tip. Glavni deo varoši, najstariji, naglo gubi sve turske crte. Na mesto niskih kuća od slabog materijala podižu se nove, od ciglje i kamena, na dva i tri sprata. Dalje se podiže jedan sasvim novi deo varoši, u produženju glavne ulice, duž druma Andrijevica-Berane; ovaj je deo od 1918 godine porastao za 400 metara, a u skoroj budućnosti vezaće se sa selom Pešcima.
U glavnoj ulici skoncentrisane su glavnije radnje: hoteli, kafane, radionice i dućani. Aremi, na desnoj strani Lima, zadržali su tip turske mahale; oni su u strani od glavne komunikacije, duž koje se podiže novi deo, a sem toga njihovi sadašnji stanovnici jesu seljaci, koji se zanimaju poglavito zemljoradnjom. Najbolje su se razvili oni zanati, koji su odgovarali potrebama stanovništva, kao kovački, limarski, mutafdžijski, kalajdžiski i zlatarski. Sve su zanatlije poreklom iz varoši gde su bili razvijeni zanati, iz Peći, Prizrena, Bijelog Polja, Skadra i drugih mesta. Sa iseljavanjem muslimana mnogi su od zanata opali, kao zlatarski, bojadžiski, papudžijski i puškarski, jer nove prilike uslovljavaju druge zanate. Gotovo nema ni jednog zanata koji nije zastupljen u Beranama, a najnapredniji su: obućarski, krojački, bravarski, kovački, limarski, stolarski i hlebarski. Današnje zanatlije su iz mlađeg naraštaja koji pridolazi sa sela, jer seljaci, koji su do sada gledali na zanat kao na prezren posao uviđaju njegovu korist i daju svoju decu na zanat. Sadašnje zanatlije su većinom sa stručnim spremama i sačinjavaju dobro organizovano esnafsko udruženje.
Zbog razvijenog voćarstva u okolini, najviše se trguje rakijom. S tim je u vezi i veliki broj kafana u Beranama, koje otvaraju doseljenici sa sela; oni druge zanate ne znaju, a ovaj im čini prelaz od seljačkog ka varoškom načinu života.
Berane je izgubilo važnost pređašnjeg stočnog trga, jer sada nije granično mesto; pored toga oseća se i ekonomski zastoj pošto Skadar, Podgorica i Dubrovnik ne „vuku stoku“. S druge strane, stočarstvo je potisnuto zemljoradnjom u više regione. Ali i pored svega Berane je najbogatija žitna i stočna pijaca u celoj limskoj dolini; ono je posle oslobođenja postalo trg za vrlo prostranu i ekonomski razvijenu oblast. Bihor i beranska župa daju žito i voće, a Gornja Sela i planina stoku, stočne proizvode i drvene izređevine, koje Župljani i Bihorci kupuju. Berane je, dakle, trg između planinsko- stočarskog i poljsko-zemljoradničkog stanovništva.
Danas Berane ima najveći saobraćaj sa Podgoricom, Peći, Novim Pazarom, a od skora i sa Sarajevom. Za Podgoricu se izvozi žito, rakija, stoka, i stočni proizvodi, a uvozi so. Pre 1912. godine Berane je uvozom bilo upućeno na Kosovsku Mitrovicu; docnije ono prelazi na Sarajevo, odakle se doteruje kolonijalna roba. Uvoz Berana se vrši iz Sarajeva, Mitrovice i Podgorice, jer nema izrađenog puta koji bi imao preimućstvo. Najprirodnija njegova veza bila bi limskom dolinom za Sarajevo.
Berane je vrlo mlado naselje, i za kratko vreme dosta se brzo razvijalo ; taj se razvitak naglo oseća posle oslobođenja. Berane je imalo: 1867. godine 110 kuća i 400 stanovnika, a 1909 godine 500 kuća i 4000 stanovnika. Pre 1912 godine, većinu stanovništva činili su muslimani; pravoslavnih jedva ako je bilo desetina od ukupnog stanovništva. Posle oslobođenja ovaj se broj znatno menja u korist pravoslavnih. Po najnovijem opštinskom popisu iz 1926 godine, Berane ima 450 domova i 3400 stanovnika od kojih na pravoslavne dolazi 371 dom, a na muslimane 179.
Ovo rašćenje i opadanje stanovništva u vezi je sa doseljavanjem muslimana pre i iseljavanjem posle rata, a s druge strane doseljavanjem pravoslavnog seoskog stanovništva i činovnika. Kao što je rečeno, doseljavanje stanovništva je u poslednjim godinama vrlo znatno, jer prosečno iznosi 3%. a priraštaj novo sazidanih kuća 5 do 6 godišnje. To doseljavanje dolazi poglavito iz oblasti proširene ekonomski posle 1912 godine, većinom iz Gornjih Vasojevića, i iz sela beranske okoline. Sem toga Berane je privlačilo veliki broj činovnika, jer je postalo administrativni i prosvetni centar dosta prostrane oblasti. U njemu su: viša državna gimnazija, učiteljska škola, bolnica, ženska radnička i trgovačka škola. Sve je ovo činilo da Berane postane i činovničko mesto i da izazove veću potrošnju, polet za trgovinu i podizanje kuća kao i drugih humanih ustanova. Budući razvitak Berana znatno će potpomoći bogastvo njegove okoline u prirodnim proizvodima, u šumama, kamenom uglju i vodenoj snazi. A kada se izrade i putevi Uvac-Berane, Kosovska Mitrovica- Berane i Novi-Pazar-Berane, Berane će postati važan saobraćajni čvor; time će se takođe ubrzati njegov napredak.
IZVOR: Milisav Lutovac, “Berane”. Glasnik geografskog društva (str. 195-203)
* * *
Poreklo stanovništva Berana prema istraživanju popa Bogdana Lalevića i Ivana Protića „Vasojevići u turskoj granici” iz 1903. godine. Priredio saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić.
Odmah do Pešaca, na severnoj strani, leži varoš Berane, glavno i središno mesto beranske nahije. Ova je varoš osnovana 1862. godine, posle ratovanja Turaka sa Vasojevićima, iz političkih razloga. U varoši ima na 350 — 400 kuća, sa skoro 600 porodica, od kojih su 102 srpske, a ostalo turske. Ima i 30 kuća Cigana. Stanovnici se većinom bave trgovinom sa žitom, živim, postavom i t. d. Srbi su većinom doseljenici iz Peći, Prizrena, Bijelog Polja, Plava, Gusinja. Najveća se trgovina vodi sa žitom i živim. Pazarni je dan subota, kada se, naročito leti, donosi velika količina žita iz Peći. Na pazar je slobodno dolaziti i Crnogorcima, kojima je žitni pazar dobro došao, naročito gladnih godina, kao što je bila 1903., i to ne samo Vasojevićima nego polovini Crne Gore. Stoku je zabranjeno uvoziti u Crnu Goru od strane crnogorske vlade, ali se izvoziti može, s tim da se više ne vraća.
U varoši je kajmakam beranske nahije, koji je i pogranični komesar i mesni vojni komandant. Još ima u varoši pošta i telegraf, srpska četvororazredna osnovna škola, turska osnovna škola i ruždija (građanska škola), dve džamije, od kojih je jedna napravljena 1883., a druga, na desnoj strani, podignuta je 1903. U varoši uvek ima po 2 tabora (2000) vojnika, a na Jasikovcu, s desne strane Lima, i jedan odred artiljerije. Pored turskog građanskog suda crnogorska se vlast meša u sve važnije sporove među Srbima u beranskoj nahiji.
IZVOR: “Vasojevići u turskoj granici“, pop Bogdan Lalević i Ivan Protić, SKA, Beograd, 1903. Priredio saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić
1. januar 2016. u 20:30
Milutin Osmajlić
Berane se prvi put pominje kao sedište kaze u turskom godišnjaku (salnama) u popisu stanovništva za 1580. godinu, mada su Turci prvi popis vršili 1485. godine, u kojem se pominje Komska nahija, koja je pripadala kazi Bihor, naseljena isključivo pravoslavnim srpskim stanovništvom, koje se bavilo stočarstvom i zemljoradnjom, što se može uzeti kao relevantan podatak kojim se pomera granica, odnosno godina postojanja naselja, od zvanične 1862. godine. Ovo je osmanlijski izvor koji se u godišnjaku (salnama) za 1800. godinu ponovo pojavljuje. Podatke o Beranama kao sedištu kaze (sreza) još 1580. godine, objavio je Centar za turkološka istraživanja iz Prizrena (2012), a istraživanje je vršila prof. dr Tadžida Zupčević – Hafiz, sa Univerziteta u Prištini.
Naziv sela Berane je staroslovenskog porekla, kada su ga tako nazvali stočari iz ovog kraja po ovnu, predvodniku stada, zvanog beran ili baran. Za tu tvrdnju danas imamo dosta dokaza. Na Kavkazu i danas zovu ovna beran, kao i u Češkoj i Poljskoj. Beranselo je po tome dobilo ime kao i toponim Berankrš. Pogrešno je tumačenje da je mesto Berane dobilo ime od turske reči ber-hane (jedna kuća).
Neka naselja u Srbiji – Beranovac kod Kraljeva, Beranje kod Požarevca, Berinje kod Prokuplja, te Barane u Metohiji i Barane u Hercegovini, takođe su nazvani po ovnu beranu ili baranu, kao i Berovo u Makedoniji. Toponim Berataš ( ili Berotaš) u ataru sela Donje Luge kod Berana, potvrđuje činjenicu da je nazvano po ovnu beranu. Taš je skraćeni naziv za kamenu so, te se ovaj toponim može prevesti na savremeni srpski jezik kao – solilo za ovce.
6. jul 2023. u 20:19
branko
Riječ Berane postoji mnogo prije Turaka i doseže u davna vremena – Berane ( selo ispod Berankrša), Berankrš i teško ti ga nama kad se oslanjamo na Zupčevićku i družinu. Turci su u beranski kraj stigli tek 1455 godine i nijedan toponim , hidronim, oronim nijesu promijenili.
3. decembar 2018. u 16:15
Vojislav Ananić
Tvrđava Bihor u 15. i 16. veku
Tatjana M. Katić
UDK 725.182(497.11)”14/15″
Apstrakt. Rad se bavi bihorskim gradom od turskog osvajanja 1455. godine do kraja 16. veka. Na osnovu osmanske arhivske građe, analiziran je strateški i vojni značaj utvrđenja u prve dve decenije turske vlasti, kao i njegova uloga u potonjim vremenima. Bihor je bio upravni, policijski i sudski centar istoimene nahije, teritorijalno-upravne jedinice u sastavu Prizrenskog sandžaka. Tvrđava je, kao sedište organa osmanske vlasti i simbol sultanovog autoriteta u provinciji, na okolno stanovništvo vršila uticaj, koji se pre svega ogledao u širenju islama.
Ključne reči: Bihor, tvrđava, nahija, kadiluk, Osmansko carstvo, Prizrenski sandžak, islamizacija.
Ostaci srednjovekovne tvrđave Bihor nalaze se u blizini sela Bioče, kod ušća Lješnice u Lim, na vrhu brda poznatog pod nazivom Gradina. U istoriografiji se veoma malo zna o ovom, nekada strateški važnom gradu, od koga su danas sačuvani samo delovi zidina sa tragovima kule i stražare, a u unutrašnjosti bunar-cisterna i temelji pojedinih objekata. Vreme njegovog nastanka nije utvrđeno, a najraniji pomen datira iz novembra 1450. godine. Podignut je u svrhu nadzora i odbrane puteva koji su vodili dolinama navedenih reka. Iz tog razloga nije služio samo kao vojni objekat već i kao karavanska postaja i mesto gde su se dragocene stvari mogle ostaviti na čuvanje. U srpskim letopisima je zabeleženo da su ga Turci osvojili 1455. godine.
O Bihorskoj tvrđavi u osmanskom periodu pisali su Olga Zirojević i Milan Vasić u okviru većih tematskih celina. Oni su doneli podatke o brojnosti posade i njihovim prihodima, od kojih najraniji datiraju iz prve polovine 16. veka. Pri tom su, a naročito M. Vasić, načinili nekoliko grešaka, koje su kasnije, nekritički, preuzeli svi koji su, manje ili više, pisali o ovoj temi.
Prema navodima O. Zirojević, bihorsku posadu su krajem druge decenije 16. veka činili dizdar, ćehaja, tobdžija, imam i 21 mustahfiz — ukupno 25 ljudi. Oni su oko 1530. godine uživali prihode od 17 sela u iznosu od 33.333 akče. U istom radu stoji podatak da se četrdesetih godina 16. veka posada sastojala od ukupno 226 ljudi! Uvidom u korišćeni izvor, Opširni popis Prizrenskog sandžaka iz 1548/1550. godine, utvrdili smo da je skoro sasvim izvesno da O. Zirojević nije napravila grešku u čitanju, već da je reč o štamparskoj grešci. U ovom defteru poimenično su upisani svi posadnici, kojih je zapravo bilo svega 26. Međutim, iako je na prvi pogled jasno da je posredi greška, s obzirom na to da su mala utvrđenja u unutrašnjosti, poput Bihora, obično imala između 20 i 40 posadnika, podatak o 226 mustahfiza ponavljan je u kasnijim radovima.
O naoružanju čuvara bihorskog grada teško da se nešto detaljnije može reći, jer spisak onoga što je prilikom istog popisa 1548/1550. godine zatečeno u tvrđavi sadrži uglavnom žito, delove rashodovane opreme i manju količinu baruta. Vredi jedino pomenuti da je u to vreme Bihor imao četiri zaplenjena hrišćanska malokalibarska topa.
Olga Zirojević je takođe donela podatak da su bivši posadnici Bihora iskrčili zemljište u blizini utvrđenja i tu osnovali selo Podgrađe, nešto pre novog popisa Prizrenskog sandžaka 1571. godine.
Milan Vasić svoje izlaganje o osmanskom Bihoru počinje tvrdnjom da je posadu 1530. godine sačinjavalo 25 ljudi, tj. dizdar Kasim i 24 mustahfiza. Ovo je samo delimično tačno, jer Vasić pogrešno datira korišćeni izvor. Naime, on se poziva na popisni defter br. 92 (TD 92), za koji navodi da je sumarni popis Prizrenskog sandžaka iz 1530. Međutim, reč je o popisu iz 1518. godine, koji je koristila i Olga Zirojević, tako da su ovaj dizdar Kasim i 24 mustahfiza, oni isti dizdar, ćehaja, imam, tobdžija i 21 mustahfiz koje je ona pomenula.19 Inače sumarni popis sandžaka Prizren iz 1530. ne sadrži ni imena ni broj bihorskih posadnika, već samo imena 17 sela, koja su pripadala njihovim timarima, s brojem stanovnika i ukupnim prihodom.
Takođe, kada Vasić dalje piše da je posada držala osam timara, od kojih su šest bili kolektivni, a da je dizdar Kasim imao prihod od 7060 akči, od sela Zaton i Dobrodol, to se sve odnosi na 1518. a ne 1530. godinu. Sela timara bihorskih posadnika, prema dokumentu koji donosi isti autor, pripojena su sultanovom hasu 1566. godine.
Postojanje sela Podgrađa navelo je Milana Vasića da bihorsko utvrđenje pretvori u trgovačko-zanatsko naselje. Prema njegovom mišljenju je, „uz podgrađe (malim slovom napisao M. V.) postojala varoš s trgom, gdje je obavljana trgovina lokalnog značaja. Ta varoš je napredovala, pa se, u dokumentima iz XVI vijeka, javlja kao kasaba.“ Dalje piše da se prerastanje Bihora iz trga u kasabu dogodilo polovinom 16. veka, a da je zatim „trgovinu od njega odvukao susedni Nikolj pazar.“ Za postojanje civilnog naselja, odnosno kasabe Vasić je naveo nekoliko izvora. Mi smo, međutim, kontrolom svih navedenih mesta, utvrdili da se Bihor svuda pominje kao kale (tvrđava), a da se samo u jednom pominje i kao kaza (kadiluk). Pomena kasabe, kasabe Bihor, ili, eventualno, kasabe Podgrađe, nema. S obzirom na to da se arapskim pismom kaza (ﻗﺿﺎ) i kasaba (ﻗﺿﺒﻰ) pišu veoma slično, moguće da je greška u čitanju dovela do toga da se tvrđava Bihor „razvije“ u kasabu.
U turskim popisima ne postoje nikakvi podaci o stanovništvu grada Bihora, što je primetio i sâm Vasić, a razlog tome leži u činjenici što je to uvek bio vojni objekat a ne civilno naselje (selo, varoš, kasaba). Takođe u osmanskim izvorima 15. i 16. veka nema ni traga bilo kakve trgovačke aktivnosti u samoj tvrđavi niti u okolnim selima; nema registrovanog trga, panađura, niti naplate tržišnih taksi, kao što je to bio slučaj u Nikolj-Pazaru. Ni selo Podgrađe nikada nije dostiglo rang kasabe, a pogotovu ne do polovine 16. veka, s obzirom na to da je nastalo tek nešto pre turskog popisa 1571. godine. Gorenavedenim iscrpljeno je sve što se do sada u istoriografiji pisalo o bihorskoj tvrđavi u periodu osmanske vlasti. Na osnovu novih, do sada nekorišćenih turskih arhivskih izvora iz 15. i 16. veka, moguće je više reći o ulozi i značaju Bihora u ovom periodu. Zahvaljujući tome što se nalazio na strateški važnom položaju za dalja turska osvajanja, Bihor nije poput mnogih drugih srpskih srednjovekovnih utvrđenja razrušen, već je zadržao svoju vojnu funkciju. U grad je odmah po zauzimanju 1455. godine smeštena turska posada, čiji se broj kretao od 25 do 27 ljudi tokom 15. i 16. veka.
Najraniji podaci kojima raspolažemo o poreklu i brojnosti bihorskih posadnika potiču iz 1477. godine. Reč je o sumarnom popisu dela Paša sandžaka, kome je u to vreme pripadala teritorija nekadašnje oblasti Brankovića, pa tako i predeo Bihora. Ovaj izvor značajan je jer, pored poimenično upisanih tvrđavskih posadnika i vrednosti timara koje uživaju, sadrži i spisak sela u okviru svakog timara sa brojem poreskih obveznika. Sedamdesetih godina 15. veka u bihorskom gradu je bilo ukupno 27 vojnika, sve muslimani: zapovednik tvrđave (dizdar), imam i 25 običnih posadnika (mustahfiza). Poreklom su bili iz različitih krajeva Carstva: iz Sera, Jedrena, sa Krima (Tatarin), anadolske crnomorske obale (Laz), Skrapara i drugih. Dizdar, izvesni Ilijas, carski gulam, uživao je veliki timar od 11.415 akči, u koji su ulazili prihodi sedam sela, među njima i, u to vreme, najmnogoljudnijeg bihorskog sela — Zatona — sa 101 poreskim obveznikom. Primanja ostalih posadnika bila su znatno niža, ali i dalje visoka u odnosu na druge tvrđave, i kretala su se u rasponu od 1700 do oko 3400 akči. Samo je tobdžija Dogan, kao mustahfiz s posebnim veštinama i znanjima, imao timar od 4156 akči.
Ovako znatni prihodi dizdara i jednog broja mustahfiza mogu se objasniti velikom angažovanošću istih u konkretnim vojnim akcijama u okruženju, odnosno povišicama koje su stekli zbog ratnih zasluga. Kako se Bihor nalazio na jednom od pravaca turskih prodora ka Hercegovini i Bosni, izvesno je da je i njegova posada bila uključena u tamošnje sukobe u drugoj polovini 15. veka. Naime, sve do osnivanja Hercegovačkog sandžaka 1470. godine, a i kasnije, do 1475. godine, kada su zauzeti preostali gradovi na tom području, izuzev Novog (1482), stanje u Hercegovini je bilo izrazito nestabilno. Turci nisu bili sigurni ni u delovima Bosne pod svojom vlašću. Zato su, krajem 1465. godine, na delu osvojene teritorije obnovili kao svojevrsnu tampon-zonu između svojih i ugarskih poseda bosansko kraljevstvo, koje je trajalo najkraće do leta 1476. godine.
Konačnim učvršćenjem osmanske vlasti u navedenim područjima i daljim pomeranjem granica Carstva uloga Bihora kao vojnog objekta je opala. O tome svedoče drastično umanjena primanja posade, koja je, prema popisu iz 1518. godine, brojala 25 ljudi. Dizdar, već pominjani Kasim, umesto pređašnjih 11.415 akči dizdarskog prihoda, spao je na 7060, njegov zamenik (ćehaja) dobio je 1732 akče, imam 2016, tobdžija 1600, a ostali mustahfizi po 1400 akči. Samim tim je i broj sela koja su izdržavala bihorsku posadu smanjen s pređašnjih 44 na 20. Svi članovi posade bili su muslimani a njihov broj se, najverovatnije, nije promenio ni do vremena sledećeg popisa 1530. godine, s obzirom na to da su im ukupni prihodi ostali približno isti.
Osmanlije su i u narednom periodu sve manje novca izdvajali za izdržavanje bihorskih posadnika. Četrdesetih godina 16. veka bilo ih je ukupno 26, a dizdar, izvesni Alađoz, dobijao je za 2000 akči niži godišnji prihod od zapovednika koji je službovao 1518. godine. Za drugu polovinu 16. veka defteri Prizrenskog sandžaka ne sadrže podatake o broju bihorskih mustahfiza jer su oni, po svemu sudeći, poput mnogih drugih tvrđavskih posada, prešli na izdržavanje direktno iz državne blagajne, putem plata, a ne timara. Sigurno je da su im sva sela oduzeta posle 1548–1550. i uvrštena u has Kizil Ahmedli Mustafa-paše, rumelijskog beglerbega i zapovednika neuspelog pohoda na Maltu 1565. godine. Kasnije su „uzeta u korist države“, kako je to navedeno u popisu sastavljanom od 1568. do kraja 1570. godine.
Osim pripadnika posade, u samom utvrđenju živele su i porodice dizdara i njegovog zamenika, a povremeno ili stalno, u njemu su mogle da borave i pojedine zanatlije i neki niži službenici, poput skupljača poreza. U Bihoru je, barem u prvo vreme, živeo i kadija.
Poznato je, naime, da su Turci, odmah po osvajanju, u strateški važnim utvrđenjima, pored čuvara-mustahfiza, postavljali i kadije, zadužene za uvođenje pravnog i ekonomskog sistema Carstva i kontrolu predstavnika vojnoupravne vlasti. Najraniji pomen bihorskog kadije, izvesnog mevlane Hajredina, datira iz 1477. godine. Da li je on u to vreme još uvek boravio u tvrđavi ili je, što je verovatnije, živeo u nekom civilnom naselju sa većim brojem muslimanskih stanovnika, za sada ne možemo utvrditi.
Unutar bihorskih zidina je, osim vojničkih odaja i stanova za žene i decu dizdara i ćehaje, postojalo još nekoliko objekata: islamska bogomolja, skladište vojničke opreme i provijanta, gde se čuvalo i državno žito skupljeno na ime naturalnih davanja stanovnika, cisterna za vodu i, kao što je to bio običaj u svim osmanskim utvrđenjima, zatvor i riznica. U „dizdarevoj hapsani“ uhapšenici su čekali suđenje ili sprovođenje na drugo mesto. U riznici je privremeno pohranjivan novac od lokalnih taksi i poreza, koji se dalje slao korisnicima, a trgovci su, kao i u prethodnom periodu, ostavljali u njoj vredne stvari na čuvanje.
Posadnici bihorskog grada, duboko u zaleđu Carstva, prevashodno su brinuli o bezbednosti okoline, a posebno putnih pravaca koji su se ukrštali u njihovoj neposrednoj blizini. Obezbeđivali su transport važnih državnih pošiljki i kretanje visokih osmanskih službenika. Prostor pod njihovom direktnom kontrolom je, međutim, bio znatno manji od teritorije koja je smatrana njihovom nadležnošću. Od 1481. ili 1482. godine, kada je osnovan Prizrenski sandžak, bihorska oblast formirala je jednu od nekoliko nahija ovog sandžaka. Bihorska nahija imala je otprilike istu površinu kao i današnja oblast Bihora, s tim što se na severu pružala još dalje i obuhvatala sela s obe strane Lima, uključujući tu i Brodarevo, Zavinograđe i druga, skoro nadomak Prijepolja. Uporedo s Bihorskom nahijom, kao teritorijalno-upravnom jedinicom, postojao je i Bihorski kadiluk kao sudska jedinica, čiji je delokrug prevazilazio granice nahije.
Bihorska tvrđava dobila je tako, pored bezbedonosne, i ulogu upravnog i sudskog centra jedne šire regije. Kao predstavnik sultanovog autoriteta u ovom delu Prizrenskog sandžaka, ona je zauzimala važno mesto u funkcionisanju provincijskih organa uprave. Poređenja radi, znatno veća prizrenska tvrđava imala je tokom 16. veka manji broj posadnika, uz to slabije plaćenih. Razlozi zbog kojih je bihorska tvrđava, uslovno rečeno, bila bolje čuvana od prizrenske mogu biti višestruki: konfiguracija terena — brdovito i izrazito šumovito područje s klisurama i brojnim usecima, koje je pogodovalo širenju razbojništva; izostanak drugih bezbedonosnih službi na terenu i udaljenost od centra sandžaka. Ovo poslednje je uticalo na to da deo upravnih poslova bude prebačen na bihorskog dizdara, jedinog zastupnika centralne vlasti na rečenom području, pored kadije. Stoga pretpostavljamo da je dizdar Bihora imao veću odgovornost i, relativno, veći obim poslova od zapovednika prizrenske tvrđave.
Premda značajan, položaj bihorskog dizdara često nisu dobijali ljudi odgovarajućih kvaliteta. Stacionirani u zabačenom području, daleko od nadzora drugih organa provincijske i centralne vlasti, bili su skloni zloupotrebama položaja. Ilustrativan je primer izvesnog Mustafe, Ishakovog sina, koji je bio dizdar 1560. godine, a protiv koga su podneli tužbu ćehaja bihorske tvrđave Bektaš i lokalno stanovništvo. Ceo slučaj otvorio je novopostavljeni ćehaja Bektaš jer ga je pomenuti dizdar sprečio da stupi na dužnost. Kada je sa ženom i decom pokušao da uđe i da se nastani u tvrđavi, ovaj ga je fizički napao i izvređao, a berat o postavljenju iscepao pod izgovorom da je lažan. Tužbi protiv dizdara pridružili su se i stanovnici bihorskog kraja. Raja i domaće spahije izjavili su pred kadijom da pomenuti falsifikuje berate i carske naredbe, na osnovu kojih čini brojna nasilja, tako da je zemlja na ivici pobune. Na njihov zahtev da se dovede novi dizdar Porta je 11. juna 1560. godine odgovorila potvrdno i još je naredila da se rečeni Mustafa uhapsi i sprovede u prestonicu, a da istraga o zloupotrebama obuhvati i dizdarevog rođaka, nekog Alija Balija, sina Mehmedovog, koji je službovao kao zastupnik kadije (naib).
Da stanovništvo bihorskog kraja nije imalo sreće ni sa novim dizdarom, pokazuje kratka zabeleška u protokolima sa zasedanja carskog divana, koja glasi: „Bihorski kadija je poslao pismo i izvestio da Murat, dizdar bihorske tvrđave u Prizrenskom sandžaku, ne može da sarađuje s tvrđavskim posadnicima jer je i danju i noću pijan. Pošto je [kadija] zamolio da se dužnost dizdara poveri licu po imenu Behram, izdata je zapovest na 8. dan Džumade druge 968. godine (24. II 1561).“
Bihorska tvrđava je, bez obzira na izgrede pojedinaca koji su se nalazili na njenom čelu, bila istaknuti simbol osmanske vlasti na području koje je kontrolisala i sedište nižih upravnih i sudskih organa. Kao takva, ona je predstavljala izvor širenja islama i orijentalne kulture. Međutim, dometi njenog delovanja, u tom smislu, nisu bili naročito veliki u dominantno hrišćanskoj sredini, kakva je bila bihorska oblast.
Prema popisu iz 1477. godine, u Bihoru je bilo oko 2200 hrišćana, poreskih obveznika, i nijedan musliman. Pedeset godina kasnije bilo ih je preko 2800, od toga svega 11 muslimana; osim njih bilo je i 12 muslimana spahija najnižeg ranga tzv. eškindžija. Sredinom 16. veka u Bihoru je, usled seoba u druge krajeve, došlo do smanjenja ukupnog broja domaćinstava, za oko 350, i blagog porasta muslimana koji plaćaju rajinske zemljoradničke poreze; registrovano ih je 30. Popis iz 1571. godine pokazuje ponovni demografski rast i nešto intenzivniju islamizaciju, jer muslimani tada čine 8% od ukupnog broja registrovanih (260 od 3230 poreskih obveznika).
Analizom rasporeda muslimanskog stanovništva na području bihorske nahije 1571. godine zaključujemo da se od ukupnog broja sela u kojima žive, njih 75 % nalazi u neposrednoj blizini tvrđave Bihor ili na udaljenosti ne većoj od 8 do 9 km. Sela poput Podgrađa, Raspora, Gornje i Donje Trubine i Bioča, u potpunosti su bila muslimanska, dok se u nešto udaljenijim: Bihoriću, Kačmoru, Kalini (danas Štitari), Brzavi i drugima, procenat muslimana kretao od 15% do 50%. Nije teško objasniti zašto je islam najpre prihvaćen među ljudima koji su živeli blizu tvrđave. Naime, prema ustaljenoj praksi, mnogi od njih su, povremeno ili stalno, bili angažovani kao pomoćno vojno osoblje, tvrđavske zanatlije ili kao radnici na popravci zidina, zbog čega su bili oslobođeni dela poreza. Od tog privilegovanog statusa do primanja islama, odnosno daljeg napredovanja na društvenoj lestvici, bio je samo jedan korak.
Islamizaciji domaćeg stanovništva doprinosili su i tvrđavski posadnici koji bi se duže vreme zadržali na položaju, tu se ženili i zasnivali porodice, a po otpuštanju iz službe ostajali da žive u bihorskom kraju. Na ovaj način je u podnožju bihorskog grada nastalo, već pomenuto, današnje selo Podgrađe.
Dalje širenje islama izvan prostora pod neposrednom kontrolom bihorske tvrđave onemogućila je, bez sumnje, blizina manastira Đurđevi stupovi. Ovaj jak pravoslavni i duhovni centar, sedište budimljanske mitropolije, delovao je preko razgranate crkvene organizacije Gornjeg Polimlja, koja je opstala i posle pada pod tursku vlast. Manastiri Davidovica, Kumanica i Mili, crkve Svetog Nikole (Nikoljac) kod Bijelog Polja, Svetog Jovana u Crnči, Svete Bogorodice na Bistrici, crkve u Zatonu i druge i dalje su bile aktivne. Čvrst bedem prema islamu predstavljale su i seoske crkve u mestima Sutivan, Dobrinje, Blato, Grgaje, Savino Polje (danas Bistrica), Negobratina, Boljanine, Ivanje, Godijevo, Kradenik, Prijeloge, Vrbica, Vlaška Kalica, Lagatore i druge.
Do masovnijeg prelaženja na islam stanovništva bihorskog kraja došlo je tek u vreme migracija i krize srpske pravoslavne crkve, prouzrokovanih austro-turskim ratovima krajem 17. i u 18. veku.