25. novembra 1915. – Vrhovna komanda Srpske vojske, na današnji dan donela je Odluku o povlačenju iz Beograda, u pozadinu fronta preko Crne Gore i Albanije, u Grčku. U naredbi je, između ostalog, stajalo: “Kapitulacija bi bila najgore rešenje, jer se njome gubi država, a naši saveznici bi nas sasvim napustili”. Ustaljen naziv za povlačenje srpske vojske preko Albanije je “Albanska golgota”.
Prilikom povlačenja srpske vojske i naroda, jedinstvenom u istoriji ratovanja, život je izgubilo više od 240.000 ljudi. Ovo povlačenje je teklo u više kolona iz pravca Metohije ka obali Jadranskog mora, gde su Savezničke komande organizovale transport brodovima i prihvat do bezbednosnih odredišta, grčkih ostrva u Jonskom moru, Italiji i severnoj Africi. Na ostrvo Krf stiglo je 135.000 vojnika, a u Bizertu oko 12.000. Nakon oporavka, oko 150.000 pripadnika Srpske vojske se priključilo savezničkim trupama na Solunskom frontu, u junu 1916. gde su vođene teške borbe sve do kraja rata i konačnog oslobođenja zemlje.
Posle pobede srpske vojske u Kolubarskoj bici, decembra 1914. na srpskom frontu do početka jeseni 1915. zavladalo je zatišje. Međutim, pod komandom feldmaršala Augusta Makenzena, Austougarska Balkanska armija i 11. nemačka armija od oko 500.000 vojnika, 10 eskadrila aviona i sa brojnom rečnom flotilom na Dunavu i Savi, pokrenule su 6. oktobra 1915. najveću ofanzivu na Kraljevinu Srbiju. Do 15. oktobra 1915., uprkos krajnjem požrtvovanju srpske vojske, austrougarska balkanska vojska pravcem preko reke Save i Drine, i 11. nemačka armija preko Dunava zauzele su Beograd, Smederevo, Požarevac i Golubac i stvorile širi mostobran južno od Save i Dunava, nateravši srpske trupe na povlačenje prema Južnoj Srbiji.
Tog istog dana, 15. oktobra 1915. bez objave rata, u Srbiju su upale dve bugarske kompletne armije. Potisnule su slabe srpske jedinice, prodrle u dolinu Južne Morave kod Vranja i do 22. oktobra 1915. zauzele Kumanovo, Štip, Skoplje, prekinule moravsko-vardarsku komunikaciju i onemogućile povlačenje srpske vojske prema grčkoj granici i Solunu. Druga polovina oktobra i početak novembra protekli su u povlačenju srpske vojske prema jugu. Srpska vojska i izbeglice su se našle u bezizlaznoj situaciji na Kosovu i Metohiji. Put prema Solunu je presečen. Austrougarska vojska sa severozapada, nemačka vojska sa severa i bugarska armija sa juga i istoka napreduju prema Kosovu sa jedinim ciljem da unište Srpsku vojsku u rasulu.
Jedini put Srpskoj vojsci i izbeglicima prema saveznicima i jadranskoj obali vodio je preko albanskih planina. Pod pritiskom velike austrougarsko-nemačke i bugarske ofanzive, Vrhovna komanda srpske vojske 25. novembra 1915. godine odlučila je da se trupe vojske povuku preko Crne Gore i Albanije na Jadransko more. Ta odluka je doneta posle neuspelog pokušaja da se vojska povuče dolinom Vardara, zbog prodora bugarske armije, presecanja komunikacija i izostanka planiranog prodora saveznika iz Soluna. Srpska vojska je uspela da izbegne okruženje. Ali se vojni i državni vrh našao pred dilemom šta dalje da bi se izbegla najopasnija kriza od početka rata. Kapitulacija se kategorički odbacila jer je ona značila kraj države, a predlog vojvode Živojina Mišića da se izvrši protiv udar je odbijen jer nije bio adekvatan odnosu snaga. Državni vrh doneo je ipak odluku da se izvrši povlačenje preko Albanije ka jadranskoj obali. Tamo bi ih dočekali saveznici, pomogli da se oporave, a onda bi se oporavljena Srpska vojska pridružila savezničkim snagama na Solunskom frontu. Predsednik vlade Nikola Pašić uputio je savezničkoj komandi telegram sledeće sadržine:
„Srbija iako se našla u teškom položaju, iako još može doći i u još gori položaj, rešena je da ide do kraja u borbi protiv zavojevača, odano i verno uz svoje Saveznike izdržaće ceo rat, koji će završiti porazom neprijatelja.“
Posle ove odluke cela vlada sa predsednikom Pašićem i kraljem Petrom I otišla je u crkvu. Pri izlasku iz crkve predsednika Pašića je opsela masa izbeglog i uplašenog naroda pitajući šta će s njima biti očekujući reči utehe. Predsednik Pašić je uplašenom narodu odgovorio: Narode ne bojte se, dobro biti neće!
U Rimu je 23. novembra 1915. osnovana komisija za snabdevanje sastavljena od vojno-pomorskih izaslanika Francuske, Velike Britanije, Rusije, Italije i vojnog izaslanika Srbije. Dogovoreno je da se obrazuju baze u Skadru i Draču gde bi se odmah počeli upućivati saveznički brodovi sa hranom i drugim potrebama. U međuvremenu srpska vlada postiže sporazum sa predsednikom albanske vlade Esad pašom, koji se svrstao u saveznike, o prelasku Srpske vojske preko Albanije.
Stanje srpske vojske je bilo izuzetno nepovoljno, vladao je opšti zamor, slaba ishrana, nedostatak ratnog materijala, a pristizala je zima. Ipak, vojnopolitičko vođstvo Srbije nije promenilo svoje shvatanje savezništva i daljeg vođenja rata. Prva kolona je krenula, 26. novembra 1915. iz Prizrena preko Vezirovog mosta prema Skadru i Lješu, u kojoj su bili kralj, vlada i diplomatski kor. Nekoliko dana kasnije, 30. novembra 1915. iz Prizrena kreće druga kolona, ali drugim pravcem, preko Ljum Kule, Piškopeje, Elbasana i Tirani. A, iz Peći u povlačenje kreću sve tri srpske armije, glavnina vojske, pravcem Peć – Andrijevica – Podgorica – Skadar. Trupe Novih oblasti pravcem Đakovica – Vezirov most – Ljum Kula – Skadar, a Timočka vojska i oredi iz zapadne Makedonije preko Piškopeje, Debra i Struge u Elbasan. Srpska vlada je krenula 25. novembra iz Prizrena preko Ljum Kule u Skadar, a za njom je krenula 26. novembra 1915. i Vrhovna komanda.
Kakvo je bilo stanje, govori saopštenje nemačke Vrhovne komande od 29. novembra:
“Pošto srpska vojska više ne postoji, već postoje samo njeni bedni ostaci koji su se razbegli u divlje albanske i crnogorske planine, gde će bez hrane po voj zimi naći svoju smrt, to su prekinute dalje operacije i neće se više izdavati izveštaji sa balkanskog ratišta”.
Iako je stanje bilo zrelo za kapitulaciju, pojavila se ideja o kontraofanzivi koja je poticala od vojvode Živojina Mišića; na četiri sastanka (29. novembar – 1. decembar) sa Stepom Stepanovićem, Pavlom Jurišićem Šturmom i M. Živkovićem, Mišić je predlagao kontraofanzivu. Ideja nije prihvaćena, te je preostalo da se postupi po naređenju Vrhovne komande.
Uništivši ili zakopavši teške i poljske topove, srpska vojska je krenula 3. decembra put Crne Gore i Albanije. Kretanje je bilo sporo po zaleđenim putevima, a dodatni problem su predstavljali napadi Albanaca koji nisu priznavali vlast Esad-paše Toptanija, saveznika Srbije. 13. decembra glavnina srpske vojske je bila između Andrijevice i Podgorice, a u periodu od 15. do 21. decembra je stigla u okolinu Skadra. Prema podacima srpske Vrhovne komande, na albansku obalu je stiglo oko 110.000 vojnika i 2.350 oficira. Pretpostavlja se da je od početka povlačenja život izgubilo oko 72.000 ljudi. Ukupno je preko Albanije prešlo oko 54.000, a preko Crne Gore oko 90.000 ljudi.
Posle više od mesec dana teških marševa, po lošem vremenu, srpska vojska se okupila kod Skadra, Drača i Valone. Dolazak na albansku jadransku obalu nije značio i konačan spas. Na samoj obali veliki saveznici nisu bili organizovali zadovoljavajući prihvat, a jedan saveznik (Italija) se ponašao kao neprijatelj. 28. decembar Nikoli Pašiću je uručena izjava italijanske vlade u kojoj je rečeno da srpska vojska ne prelazi reku Škumbu da ne bi došla u sukob sa italijanskom vojskom. U korist Srba je intervenisala ruska diplomatija; pred ruskim poslanikom u Rimu, italijanski ministar spoljnih poslova Sidnej Sonino se branio da je učinio sve što je mogao za spas srpske vojske što se nije kosilo sa „životnim interesima Italije“.
Nikola Pašić je 15. januara 1916. uputio cirkular ruskom caru Nikolaju II tražeći pomoć. On je stigao do cara Nikolaja 18. januara i istog dana je Nikolaj poslao telegram kralju Velike Britanija i predsedniku Francuske, u kome je rekao da ako srpska vojska ne bude spasena, da će Rusija raskinuti savez sa njima. Intervencija ruskog cara je ubrzala savezničku pomoć, a italijanska vlada je dozvolila Srbima da uđu u Valonu.
28. januara 1916. francuska vlada je odlučila da njena mornarica odloži sve druge transporte dok iz Albanije ne bude izvučena srpska vojska. Od toga dana saveznički brodovi su počeli ubrzano prevoženje. Do 15. februara prevezeno je na grčko ostrvo Krf 135.000 ljudi i u Bizertu oko 10.000 ljudi. Prvo iskrcavanje na Krfu, ‘Ostrvu spasa’ kako su ga prozvali Srbi, bilo je u pristaništu u Guviji (Govino), šest kilometara severno od grada Krfa. Do aprila se na Krfu prikupilo 151.828 vojnika i civila. Materijalne troškove opremanja i izdržavanja srpske vojske preuzele su Francuska i Velika Britanija.
Prvi dani na Krfu su bili užasni za Srbe. Saveznici nisu imali dovoljno vremena da se pripreme za adekvatan prihvat tako velikog broja ljudi. Nije bilo dovoljno hrane, odeće, ogreva i šatorske opreme, pa su vojnici, izmučeni od napornog marša, masovno umirali. Ni vremenske prilike nisu bile naklonjene srpskim vojnicima jer je kiša neprekidno padala danima. Premorena i izmučena vojska je pod vedrim nebom, bez šatora i zaklona sedam dana teško podnosila ledenu kišu. Na ostrvu Vido su iskrcavani najteži ranjenici i bolesnici i to su uglavnom bili najmlađi koje je povlačenje najviše pogodilo Od 23. januara do 23. marta 1916 umrlo je 4.847 ljudi. Malo ostrvo Vido kod Krfa, koje je bilo organizovano kao bolnica, je pretvoreno u „ostrvo smrti”, a more oko njega u „plavu grobnicu“. Bez mogućnosti sahrane, oko 5.400 umrlih je spušteno u more. Iz pijeteta i poštovanja prema umrlim srpskim junacima, grčki ribari narednih 50 godina nisu izlovljavali ribu u tom području.
Na ovom putu srpski narod je doživeo jedan od najvećih egzodusa u svojoj istoriji. U zvaničnom izveštaju ministra vojnog generala Božidara Terzića, predsedniku vlade Nikoli Pašiću piše da je nestalo, umrlo, poginulo ili zarobljeno 243.877 ljudi. Francuski maršal Žozef Žofr je o tome rekao: „Povlačenje naših saveznika Srba, pod okolnostima pod kojima je izvršeno, prevazilazi po strahotama sve što je u istoriji kao najtragičnije zabeleženo“.
IZVOR: RTS, Vikipedija
3. jun 2018. u 18:21
Vojislav Ananić
SKADAR, grad (staro ilirsko ime Skodra). Bio je od starina značajno strateško mesto. Nalazeći se u blizini mora, uz reku Bojanu, koja spaja more sa njegovim jezerom, sa jodnom pogodnom glavicom, koja dominira celom ravnicom, S. je imao velik privredni značaj i bio je vrlo podesan za odbranu. Ranije, kada je i Drim bio u vezi sa Bojanom, strateški značaj S. bio je još veći. Ilirski kraljevi izabrali su S. za svoju prestonicu i držali su ga sve do 168. pre Hr., kada ga je kralj Gencije predao Rimljanima. Grad je već tada bio dobro utvrđen, opasan bedemima i snabdeven kulama. I Rimljani su S. grad razvijali. Od 4. veka tu je bilo središte provincije Prevalitane i sedište episkopije. U vizantisko vreme S., koji je dao obnoviti Justinijan, pripadao je dračkom tematu. 1043. S. su dobili srpski vladari iz Zete i preneli su tamo svoju prestoincu. U S. je kralj Bodin 1096. dočekao francuske krstaše i njihovog vođu Rajmunda od Tuluze. Posle Bodinove smrti, za vreme srpskih međusobica, S. su ponovo uzeli Grci, ali ga je od njih nanovo osvojio Nemanja. U srpskoj vlasti S. je ostao, sa jednim malim prekidom 1015, sve do kraja 14. veka.
Kod S., u crkvi Sv. Srđa i Vaha, bila je grobnica zetskih vladara, u kojoj su sahranjeni: Mihajlo, Bodin, Vladimir Vladimirović, Gradinja. Zanimljivo je, da se S. u izvesnim spomenicima srednjeg veka (napr. u Nemanjinoj biografiji od Stevana Prvovenčanog) naziva još i Rosaf, po siriskom gradu, gde je stradao Sv. Srđ, koji je sa Sv. Vahom u ranom sredljem veku bio vrlo popularan u našem primorju. Inače, saborna crkva u S. bila je posvećena Sv. Stevanu. Ona postoji i sada, ali je pretvorena u džamiju.
Posle propasti zetske srpske dinastije, S. je obično, sa Zetom zajedno, bio pod vlašću najbližih kraljevih srodnika i prestolonaslednika. Kralj Vladislav je, za vlade svoga brata Uroša, živeo verovatno u S., a po padu kralja Uroša kraj od Dubrovnika do S. držala je kraljica Jelena. Njena aktivnost na tom području, naročito u pomaganju i obnavljanju katoličkih crkava, ostala je zapamćena i u narodnoj legendi. U S., u crkvi Sv. Nikole, ona je primila kaluđerski čin. Za vreme kralja Milutina u S. su živela oba njegova sina, najpre Stevan a posle Konstantin. Kad se oko 1314. Stevan digao na oca, Milutin je sa vojskom došao pred S. i nagnao je sina na pokornost. Posle Stevanove nesreće u S. je došao Konstantin, koji je tu kovao i svoj novac. I Dušan se kao prestolonaslednik bavio u S. i imao je tu svoj dvor na Drimcu, koji mu je otac 1331. dao porušiti. Tragovi tota dvorca, koji je imao više zgrada, postojali su još 1416. Za vlade cara Uroša u ovom je kraju imao vlast neki vlastelin Žarko, kome je međutim brzo nestalo traga (oko 1357). Možda je on stradao u borbama sa Dušanovim polubratom Simeonom koji je 1358. prodro do u skadarsku oblast. Posle Žarka bili su gospodari toga kraja braća Baošići. Kod S. se 1371. bio našao kralj Vukašin sa sinom Markom, da sa Đurom Baošićem krenu na Nikolu Altomanovića, ali je zbog Turaka morao da sve ostavi.
U turske ruke pao je S. prvi put 1392. Oni su ga tada držali samo tri todine, jer je Đurđu Stracimiroviću uspelo da ih odatle potisne (1395). Međutim, Đurđu je brzo postalo jasno, da on taj kraj neće moći održati protiv turske sile, i stoga je 1396. ustupio skadaroko područje Mlečanima. Đurđevi naslednici pokušavali su posle, da taj kraj povrate, ali nisu imali sreće. I despot Stevan je, kad je 1421. primio Zetu pod svoju vlast, napadao S., da ga uzme od Mlečića, ali su ovi S. toliko utvrdili i tako uporno branili, da su svi njegovi napadaji ostali bez uspeha. 12/8. 1423. potppsan je najpsle mir, kojim je S. zvanično ostao Mlečanima.
Mlečani su i inače imali mnoto teškoća da drže grad, braneći ga od domaćih gospodara i naročito od Turaka, kojima su od 1430. bili prisiljeni plaćati danak za nj. 1450/5Z. vodile su se oko S. i po Zeti borbe između Mlečana i vojske despota Burđa, koja nije imala sreće. Glavne borbe o S. između Turaka i Mlečana, vođene su 1474. i 1478/79, i završile su se mletačkim porazom. Sam sultan Mehmed II bio je došao pod S., da ga skrha i pokori. I uspeo je: mirom od 1479. Mlečani su S. ustupili Turcima. U S. su Turci stvorili središte novot sandžaka za Arbaniju i Crnu Goru. 1592. taj skadarski sandžakat podeljen je privremeno na dvoje: na crnogorski, sa Barom i Ulcinjem i područjem na desnoj obali Bojane, i na skadarski, sa ostalim delovima dotadašnjeg sandžakata. Dragocen opis tog sandžakata dao je 1614. Marijan Bolica. U tom sandžakatu ističe se od početka 18. veka porodica Bušatlija, iz sela Bušata kod S., koja je za duži niz godina davala svoje članove kao paše za S. Oni su bili u čestim sukobima sa Crnom Gorom. Paša Mustafa Bušatlija pokazao se oko 1830. nepouzdan i sultanu. Imao je veza sa odmetnicima u Bosni, i stoga je 1832. od sultanove vojske potučen i u S. nateran na predaju. Godinu dana docnije morale su se preduzimati slične mere progiv novog Namik-paše.
Za vreme balkaiskog rata Crnogorci su imali velikih žrtava na Tarabošu, pri juršima na S., koji je hrabro branio Hasan Riza i Esad-paša. Tek kad je došla u pomoć srbijanska vojska, stegao se gvozdeni obruč oko grada. Ali ni tada S. nije mogao biti uzet na juriš. Tek kad je stanovništvo počelo da strada od gladi i kad je broj odbrane znatno pao, pristao je Esad-paša da preda grad (10/4. 1913). Ali ga Crnotorci nisu mogli zadržati zbog Austrije, koja je htela, i po cenu rata, da S. očuva Albaniji. Austrija je čak navela jednu vrstu mobilizacije u Bosni i Hercegovini, obustavila rad svih srpskih društava i bila spremna na najteže mere. Crna Gora morala je onda popustiti, jer su velike sile proglasile blokadu njene obale. 18/4. crnogorska je vojska napustila S., a posele su ga trupe velikih sila. Za vreme Svegkog rata Crnogorci su opet zauzeli S. i držali su ga sve do svoje kapitulacije.
3a vreme povlačenja srpoke vojske preko Albanije, u zimu 1915/16, S. je bio glavno zborno mesto, u kome se nalazila duže vreme vlada i Vrhovna komanda. Zauzimanjem Italije S. je 1919. dodeljen Albaniji.
V. Ćorović.
U S. su: 1. Crkva Sv. Stefana, u najstarijemm delu S., Rosafu. Nije poznata njena istorija. Kad je S. 1478. pao u turske ruke, Turci su ovu crkvu preobratili u džamiju i nazvali je Aja Sofija. Još 1685. u njoj su stajale orgulje.
2. Crkva Sv. Nikole, koju je osnovala kraljica Jelena, supruga Uroša I. U njoj je ona postrižena za monahinju, dobivši ime Jelena.
3. Crkva Sv. Vlaha, u predgrađu S. Spominje se 1433.
4. Spominju se još crkve Sv. Petra, Sv. Marije, Sv. Ilije, Sv. Vračeva i Sv. Teodora, ali se o njima ništa ne zna.
V. P-ć.
IZVOR: prof. St. Stanojević, NARODNA ENCIKLOPEDIJA SRPSKO-HRVATSKO-SLOVENAČKA, IV KNJIGA, S—Š, IZDAVAČ: BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D.D. ZAGREB, GUNDULIĆEVA 29 ZASTUPA DR ERIK MOŠE, MIHANOVIĆEVA ULICA 1, 1929.
20. mart 2019. u 13:09
Vojislav Ananić
TRAGOM PRELAZA KROZ ALBANIJU
Skadar, Drač, Valona 2011. godine
Obeležavanje godišnjica, istorijskih jubilarnih datuma, sećanja i evociranja uspomena na slobodarska htenja našeg naroda, koji kroz vekove imaše samo jedan cilj: odbraniti kućni prag, rodnu grudu i civilizacijsko biće poput drugih naroda. Sećanja na te istorijske datume, značaj tih tekovina, naj češće inicira plemenita, rodoljubiva i mnogo ljudna organizacija, Savez potomaka ratnika Srbije od 1912-1920. godine. Svakako svoj udeo u radu ostavlja i Gradska organizacija Požarevca u okrilju Saveza.
Godina 2011. je 95. godina od: Mojkovačke bitke, prelaza preko Albanije, oporavak Srpske vojske i civila na Krfu,severnoj Africi-zemljama Magreba,Francuske i dr. Takođe je 95. godina od prvog proboja Solunskog fronta-Gorničevske bitke, bitke na Gruništu gde pogibe komadant dobrovoljaca, legendarni junak Vojvoda Vuk Popović.
U znaku godišnjica, organizacija potomaka, 17.septembarskog dana 2011. godine krenu put istorijskih događaja Balkanskom regijom, da se poklone senima ratnika koji ostaše daleko od svojih rodnih kuća u borbama za slobodu.
Putem od Beograda preko Gornjeg Milanovca, Čačka, Užica, zaustavi smo se na Zlatiboru kraj jezera i novo podignutom spomeniku Armijskom generalu, junaku i strategu bitke na Kajmakčalanu, Krsti Smiljaniću. Grupa potomaka od 50. ljudi, zastavama i cvećem okiti njegov velelepni spomenik koji prkosno stoji iznad Zlatiborskog jezera. Prigodnim rečima predsednika Saveza … pukovnika Ljubomira Markovića uz prisustvo rodbine generala, potomaka Užičke organizacije i mnogobrojanih zlatiborski turista, odasmo dužnu poštu junaku Kajmakčalana.
Nastavak puta prema Crnoj Gori-Podgorici, vodio je preko Nove Varoši,Prijepolja, Bjelog Polja … Radovi na pomenutoj maršuti onemogućiše željeni pravac, te put odvede od Prijepolje preko Jabuke, na Pljevlje. Prolazeći kroz Jabuku, neizbežno je setiti se o junaštvu slavnog bombaša Boška Buhe koji poginu tu na Jabuci 1943. godine. Na uzvišici pored Spomen doma stoji njegov spomenik u borovoj šumi. Nešto napred, prema granici Crne Gore, stoji i šuma odakle pucaše iz zasede neprijatelji na tu mladost!
Za kratko, pasoškom kontrolom uđosmo u ekološku državu Crnu Goru! Preko Pljevalja, Đurđevića Tare i velelepnog mosta, nađosmo se u jednom od naj lepši kanjona na Balkanu. Kanjon Tare, taj prelepi dar prirode, gde na kraju južnog dela nacionalnog parka nalazi se istorijska varoš, Mojkovac.
Mojkovac od 6-10 januara 1916. godine je veoma važna istorijska i strateška tačka Prvog svetskog rata. Pre svega Mojkovačka bitka i legendarni vojskovođa Serdar Janko Vukotić ! Treća i završna faza Mojkovačke bitke odigra se baš tu u okružju Mojkovca, sa delom Srpske Prve armije i 6.500 boraca Crnogorske vojske, a najviše dobrovoljaca koje okupi lično Serdar Janko Vukotić! Zaustaviše Austrougare u nameri da preseku povlačenje Srpske vojske i civila, prema Albaniji. Tokom čitavog povlačenja do ukrcavanja naše vojske, delovi Sandžačke divizije bila su u odbrani odstupnice sa Dunavskom i Drinskom divizijom.
U lepoj današnjoj varošici sa puno zelenila u njenom centru, figurira u zamahu gorostasni spomenik komadantu i junaku Sandžačke divizije, generalu Serdar Janku Vukotiću. Tu kod spomenika dočeka nas predsednik Skupštine Mojkovca i jedan broj Mojkovčana prigodnim rečima dobrodošlice i razume se, značaju Mojkovačke bitke. Uz kratko druženje, poželeše nam srećan put te nastavismo prema Podgorici i Albanskoj granici.
Prođosmo Kolašin, Podgoricu, i umesto skretanjem istočnom stranom Skadarskog jezera na granični prelaz Božaj za Albaniju, produžismo put prema Baru, na Jadran ! Radovi na putu prema Božaju, opet silom prilika menjaju maršutu, preko Petrovca, Bara, Dobre, Vode,vrletima Rumije iznad Ulcinja, zapadnom stranom Skadarskog jezera, prema Skadru.
Noć uveliko ! Pristizanjem na granični prelaz Sukobin uz pomoć vodiča koji se priključi našem „karavanu“ veoma brzo prođosmo granicu. Desetak kilometara delilo nas od drevnog grada Skadra na Bojani. Albanija !
Ponoć već je prošla. Nešto od umora, nešto od hipotetički predrasuda, u autobusu
oseća se mir i tišina. Brujanje motora čuje se samo! Most na Bojani pred nama, grad Skadar takođe. Njegova svetla titraju na vodenoj površini reke koja baš tu lenjo izlazi iz Skadarskog jezera. Široka ulica levo od prelaska mosta vodi prema centru grada sa prigušenim uličnim svetlom. Nema gradske vreve, smiraj noći učini! Ubrzo stadosmo. Večera, u ovo doba noći ? Ulaskom u letnju baštu restorana, dočeka nas predsednik Zajednice Srba i Crnogoraca u Albaniji, Pavle Jakoja Brajević. Srdačnom dobrodošlicom kao svoj svojima, požele nam ugodan boravak u Albaniji. Restoran i letnja bašta u kome večeravasmo je u etno ambijentu, odiše kultivisano i veoma lepo. Tako stigosmo i smesti smo se u Skadar na Bojani!
Kuda i kako stiže u Skadar 1915. godine, deo Srpske vojske i naroda: „ Krajem novembra i početkom decembra po starom kalendaru u Skadar najpre stiže: Vrhovna komanda, Sanitetske službe, Vlada Srbije, deca sa jednim delom civila, jedan broj ranjenika, deo diplomatije zatečen u Beogradu, Državna kasa, Vlada Crne Gore, Vrhovna komanda i odbrana Beograda. Njihov dolazak iz Peći preko Čakora, Berana – Andrijevice, Podgorice, istočnom stranom Skadarskog jezera u Skadar stižu prvih dana decembra. Uoči Svetog Nikole, 5 decembra 1915. godine (po starom kalendaru) stiže i 12 kadrovski puk„Car Lazar“Dunavske divizije u sastavu Braničevskog odreda. Pravac povlačenja Braničevskog odreda je jedan od naj težih ! Polaskom iz Peći preko Rugovske klisure, Plava, Gusinja i vrletima Prokletija, desetkovali su drugo pozivce. Smestiše se na istočni periferni deo Skadra kraj reke Kiri, da se malo odmore i ako mogu nabave malo hrane. Ako se može naći i neka sveća da Sveto Nikolci proslave svoju slavu u tuđini! U gradu su bile sve prodavnice prazne, samo kafane pune gde se jedino mogao nabaviti čaj i razume se… U Skadar sa Dunavskom drugom divizijom, treće pozivcima, dovedoše i konje plemenite rase evakuisane iz ergele Ljubičevo, koje spasiše preko krševiti Prokletija u Albaniji i Arnauta. Prva armija sa Dunavskom I, Drinskom I i delovima Sandžačke divizije, takođe po završetku zadataka na sprečavanju bržeg prodora Austrougara, stigoše kao poslednja odbrana u Skadar nalevu obalu Bojane.Tu i ostaše do poslednjeg odlaska vojnika i evakuacije za brodove u San Đovani di Medua, Drač i Valonu.
Tih dana kada su Austrougari, za „petama,“njihovi avioni bombardovaše Skadar skoro svaki dan. Sprečavavaše ih poljska baterija Dunavske divizije, stavljajući im do znanja da Srpska vojska još postoji!. Decembarskih dana u Skadar stiže i Vardarska I , deo Moravske II divizije, koje krenuše iz Đakovice, preko današnjeg Kukeša, dolinom reke Drim i zaustaviše se u Skadar. Spas nađe deo Moravske I i Kombinovani odred koji iz Prizrena preko Ljum Kule i Vezirovog mosta na Belom Drimu priključiše se Vardarskoj I i Moravskoj II diviziji te zajedno stigoše u Skadar. Inače tokom povlačenja u Skadar je na južnom delu grada bila smešten 3 Armija, sa delovima odreda formirani u Novim oblastima. Stacioniranja, iščekivanja na ukrcavanja i evakuacuju iz Skadra, trajalo je sve do 22 januara 1916.godine. Već 24 januara trupe Austrougara ulaze i do 26 januara definitivno osvajaju Skadar. Do tada jedan broj Srpske vojske i civila se već ukrcao na savezničke brodove! Većina nastavi evakuaciju put Drača i Valone da čeka brodove saveznika. Nastavi se njihova agonija dalje !“
Jutro u Skadru ! Septembarsko sunce okupa srednjovekovni drevni grad Mrnjavčevića, gde potomci Saveza … nakon odmora nastaviše tragom slavnih predaka, gradom u kome nađoše spas od 15.novembra 1915 do 22 januara 1916.g. (po star. kalendaru).
Skadar danas ima oko 90.000 stanovnka i najveći je u severnoj Albaniji, Malesijiskoj oblasti. U vremenu Prvog svetskog rata nije bilo trećine stanovništva u odnosu na danas. Priliv vojske i civila u tom periodu sa okolinom – malom lukom San Đovani di Medua, bilo je smešteno 89.000 ljudi. U našem narodu postoji jedna pežorativna uzrečica, „bilo je crnoj zemlji teško.“Skadar, grad spasa i zahvalnosti, danas obiluje sa dosta zelenila, širokih ulica, orijentalnom mediteranskom arhitekturom koju najpre osvoji prepoznatljiva arhitektura kubizma i danas novog „talasa“ stakla, metala i betona. Grad je u socijalnoj, kulturnoj i ekonomskoj ekspanziji, vidljivo!
Okruženje Skadra takođe vidljivo obiluje prirodnim lepotama. Skadarskim jezerom i rekom Bojanom na zapadnoj strani koja ističe iz jezera i protiče kraj starog grada. Na jezeru se vidno pripremaju turistički objekti i prostori za kampovanje.Na zapadnoj strani grada je brdo Rozafa (ranije Taraboš) i na njemu stara tvrđava koju zidaše tri brata Mrnjavčevića: kralj Vukašin, vojvoda Uglješa i brat Gojko u XIV veku. Zidaše „kao Skadar na Bojani,“ tri godine! Ispod starog grada i mosta na Bojani, nešto niže, sleve strane reke Bojane, nalazi se ušće reke Drim, koji „skupi“vode Crnog i Belog Drima i „ostavi“ Bojani. Kod ušća Drima u Bojanu, svoje ušće u Drim nađe i rečica Kiri koja opkoli grad Skadar sa južne i delom istočne strane. Na južnoj strani Skadra, na rečici Kiri-Mesi, nalazi se velelepni srednjovekovni Vezirov most koji „prevede“ Srpsku vojsku 1916.godine. Stoji i danas prkoseći vremenu i događajima. Završismo obilazak istorijskog Skadra i nastavismo putem u izgradnji koji vodi prema gradiću Lješu, rodnom mestu Skenderbega. Put od Skadra prema Lješu prolazi kroz polja ravničarskog predela, isparcelisano kanalima što ukazuje da je to područje bilo močvarno.
„Duž puta od Skadra do Lješa i nadalje u vreme rata bile su močvare. U decembru 1915. i januara 1916.godine na pomenutoj relaciji, bila je smeštena 2. armija sa Timočkom I, Šumadijskom II, delovima Moravske I divizije i odredima Nove oblasti. Svi su oni čekali spas ukrcavanjem u luci dvadesetak kilometara udaljenoj, San Đovani di Medua. Nažalost,malo se ukrcalo iz 2 armije! Ostala je 51.000 vojnika i sa njima civili.
Nastaviše put po močvari, koji je vodio prema Lješu i dalje za Drač u dužini od 110 km. Mnogo iznemogli, gladni, promrzli, padali su u blato i tu ostajali. Na putu prema Lješu, Draču, zapisaše da su strčale ruke noge i delovi tela iz močvare. Nije im bilo pomoći, ostajali su tu zauvek bez ikakvog obeležja.“
Danas izgrađenim novim putevima, stigosmo udobno u gradić Lješ. Bez zadržavanja produžismo desno od grada prema Jadranskoj obali i maloj luci San Đovani di Medua ( u prevodu Sveti Jovan Meduanski ). Tu na desetom kilometru od Lješa pojavi se mala luka u izgradnji sa kružnim lukobranom, gde i danas ne može da primi brodove velike nosivosti. Albanski narod danas nazva ovu luku i gradić, Šenđin.
„Blizina luke San Đovani… bila je nada za spas Srpske vojske i svih pristigli u Skadar i njegovu okolinu. Stvarnost je bila drugačija! Luka niskog kapaciteta, podmornice i brodovi Austrougara,gađali su pristigle brodove za prevoz i hranom. Samo, odugovlačenje o ukrcavanju koje zbog raznoraznih razloga ne ispoštovaše saveznici, pre svega Italijani. Jer kod njih je već bila pristigla hrana i pomoć Srpskoj vojsci u Brindiziju znatno ranije. Ipak i u takvim uslovima jedan broj vojnika i civila prevežen je u Afriku i na Krf.
Prva ukrcavanja obavljena su 27 decembra 1915. za Bizertu-Tunis. Najpre su ukrcani bolesni i ranjeni, deca, kadrovski 10 puk sa legendarnim Dragutinom Gavrilovićem – Odbrana Beograda, deo Šumadijske druge divizije sa 1000 vojnika i drugi. Do 11 januara 1916. za Tunis ukrcano je oko 12.000 vojnika i civila, a do 22 januara oko 11.000 vojnika i
civila za Krf, iz luke San Đovani .. i Drača. Uloga male-velike luke San Đovani di Medua, spasi mnoge života našeg naroda, na čemu joj osta zahvalan.“
Obilaskom luke u San Đovaniju…i povratku prema gradu Lješu, nastavismo tragom predaka i golgote koje doživeše kroz Albaniju. U Lješ se nije stajalo ! Lagano se autobus kretao kroz malenu varošicu, rodno mesto nacionalnog junaka, Skenderbega. Sama varoš smeštena u podnožju lješkog brda, gde jezgro varošice, paralelno se pruža pored novo sagrađenog puta. U njenom centru stoji mauzolej Đorđa Kastriota koga Turci islamizovaše i nazvaše, Skenderbeg. Rođen 1403.g. u staroj porodici Kastriota i kao kneza odvedoše u Carigrad gde ga pokrstiše. Kasnije se Skenderbeg oslobađa Turaka i Mletaka te posta rodonačelnik Albanske države i koga danas slavi Albanski narod. Umro je 1468.godine.
U vremenu boravka vojske i naroda tih zimskih meseci 1915/1916.godine u gradiću Lješ su bili kobni. Neizvestnost oko ukrcavanja na savezničke brodove, pristizanje mnogo vojske u tako malu sredinu, nedostatak hrane, medecinske pomoći, bolesti, iscrpljenosti donosilo je kataklizmu. Mrtvih i bolesnih na sve strane! O toj stravičnosti, podoficir Moravske I divizije, Dušan Cvetković-Duca zapisa: „Imao sam zadatak da kao izvidnica ispitam stanje na rekama Maće i Škumbe radi prelaska naše vojske za Drač i Valonu, jer
postojala je informacija da su obe reke u porastu zbog topljenja snega. Nakon završenog zadatka i povratka prema Skadru, sretnem moju jedinicu gde se ulogori na periferiji kod varoši Lješ. Unedostatku hrane odem u varoš da nađem nešto za jelo. Lješ tada mala varošica sa ćepencima pokrivena, ulice prašnjave, siromašnog izgleda! Na sredini čaršije sedela su naša četiri vojnika kraj ugašene vatre, ispruženih ruku naslonjenih na kolena prema vatri. Kada sam prišao bliže želeći da ih upitam iz koje su jedinice, ostao sam užasnut ! Sva četvorica tako ispruženih ruku ostali su mrtvi kraj pepela ugašene vatre! Sećanje na tu stravičnu sliku neću nikad zaboraviti ! Dali su umrli od promrzlina ili ih neko otrovao tada ? Neznam dalju sudbinu ?“ Usvoj toj golgoti, povlačenja iz Skadra, vojske i naroda ,zaustavljalo se u malenoj varošici Lješ. Vojska I armije pravila je odstupnicu ostalim Srpskim armijama koje se povlačile prema Draču i Valoni. Lješ je bio prolazna stanica koju Austrougari osvajaju tek 27 januara 1916.godine. Napuštanjem Lješa preko močvara ka jugu, nastavi se egzodus vojske i naroda dalje !
Prolaskom kroz Lješ, mi potomci nastavismo novim autoputem koji je u fazi izgradnje prema Tirani i Draču. Ravnica pred nama. S desne strane puta prema moru, ukazuju u daljini čempresi i poznata mediteranska zimzelen da je Jadran nedaleko. Sa leve strane puta, vide se prokopani kanali za vodu i u njihovim „međama“ parcele obradive površine. Svakako ne i dovoljno kultivisane, ali obrađene sa pokušajem navodnjavanja. Nešto dalje prema istoku visoko izdignuti planinski masivi Dinarskog sistema, krševiti predeli duž cele istočne Albanije, koju dobro upozna Srpska vojska i narod! Albanska vrlet!
Petnajestak kilometra od Lješa prema Draču nalazi se reka Maća, ili Maće kako je zvaše naša vojska. Planinska brza reka i veoma plitka. Pruža se u svom toku od istoka prema zapadu. Donji tok nekih 20 km je u ravničarskom delu peskovit i isto plitak, sve do ulivanja u Jadran. Januara 1916. godine reka Maća je bila ravnobrežna, nabujala i veoma brza. Prelaskom naše vojske i naroda, odnela je mnogo života ! Zapamtiše je po zlu !
Prelaskom preko mosta reke Maće, produžismo prema jugu Albanije. Put nas vodio najpre u Tiranu glavni grad Albanije. Pre ulaska u grad, omalen lep aerodrom Tirane sa avionima manjih kapaciteta koji su vidno postavljeni na parkingu. Za desetak minuta već
smo ulazili u grad.Na ulazu u Tiranu gradi se industrijska zona evropskog tranzicijonog tipa, sa prepoznatim velikim firmama Evrope, novim halama i prodajnim prostorima!
Glavna ulica, prilazom od Lješa,koja vodi ka glavnom trgu je sa stambenom arhitekturom iz Socrealizma prošlog veka. Glavni „medijski trg“ iz ranijeg perioda, trg Skenderbega gde se nalazili objekti: zgrada Opere, Kongresni centar, Muzej Bej džamija, Sahat kula, spomenik Skederbega kao i sakralni objekat Enver Hodže, je pred nama ! Danas trg Skenderbega je u renoviranju te pomalo sablasno izgleda. Svi pomenuti objekti stoje na trgu, osim grob sa obeležjem Enver Hodže koji nesta u tranziciji devedeseti godina prošlog veka. Danas grad Tirana obiluje sa puno zelenih površina, širokih ulica, novom gradnjom poslovnih prostora, banaka, stambenih objekata i svojih oko 300.000 stanovnika. Centar grada, od Skenderbegovog trga, i svom dužinom od 1500 m. do rektorata Albanskog Univerziteta izuzetno kultivisanog izgleda. U veoma prostranoj ulici-Bulevar Crvene nacije, smeštena je zgrada Vlade, Parlamenta, muzej Enver Hodže( ne radi više), strane banke i blizu zgrade Parlamenta u strogom centru, velelepna zgrada Srpske ambasade. To je i naj lepši deo grada za razliku ostalog dela. Kroz sredinu grada protiče mala rečica Lana, veoma urbano sređena sa zelenilom što čini jednu od avenija grada. Nešto što privlači pažnju iz vremena vladavine Enver Hodže jeste bunker kod (CK), danas Parlamenta ? I sam izgled muzeja Enver Hodže koji ne radi, je arhitektonsko rešenje nalik na bunker. Rekoše da ih ima u celoj Albaniji oko 770 hiljada! Obilaskom grada i posle dužeg puta, odmor od jednog časa dobro dođe u jednom od restorana centra Tirane.
Nakon odmora, planiran je obilazak jednog, jedinog, celovitog spomen obeležja od događaja iz Balkanskog i Prvog svetskog rata u čitavoj Albaniji, a značajan za Srpski narod.
Na zapadnom delu grada, na blagom brežuljku nalazi se Gradsko groblje Tirane, sa dominatnim spomen obeležjima katoličke vere kao i spomenicima iz Socijalističkog vremena. Spočetka zapadnog dela groblja nalazi se klasičan građevinski spomenik, od veštačkog kamena i građevinskog betona, grubo obrađen. Spomenik je visine oko 2 m. gde na vrhu postoji krst sjedinjen i istog je materijala. Na spomeniku ugrađena je mermerna ploča ka istoku sa imenima poginulih ratnika od 1912-1913.g. u vreme Prvog Balkanskog rata. U podnožju velike mermerne ploče, prikačena je i jedna manja ploča posvećena poginulima u I svetskom ratu. Obe ploče su obeležje zajedničke veoma skromne spomen kosturnice, koju podigoše saborci sa narodom ,verovatno pre Drugog svetskog rata ?
Na većoj mermernoj ploči u polukrugu piše: 2. BATALJON PREKOBROJNOG
PEŠADIJSKOG PUKA MORAVSKE BRIGADE IZGINULIM I UMRLIM ŠUMADINCIMA–TAKOVCIMA 1912-1913. Poimenično stoji zapisano 79. starešina i vojnika izginuli i umrli u I Balkanskom ratu prilikom oslobađanja,Tirane i Drača od Turaka. Kao što je poznato,Balkanskim savezom o proterivanju Turaka sa Balkana u Balkanskom prvom ratu 1912/1913. učešće je uzela i naša vojska. U svom sastavu, pored I i II armije postojala je i III armija na čelu sa Armijskim generalom Božidarom Jankovićem. U sastavu III armije, bile su: Šumadijska I i II, Moravska II, Drinska II divizija, Javorska i Moravska brigada. Na čelu Moravske brigade bio je komadant, potpukovnik Stevan Milovanović. Zadatak III armije bio je da od Turaka oslobode Kosovo i Metohiju i Albaniju sa Crnogorskom armijom 1912/1913.godine. Polaskom iz Raške preko Prizrena
Ljum Kule, dolinom Drima do Lješa, Kroje, stižu u Tiranu i Drač. U borbama s Turcima, Šumadinci –Takovci, Moravske brigade osvajaju Tiranu 28 novembra i Drač 29 novembra 1912.godine. Od ranjavanja, malarije i pogibije u borbama, njih 79. ostaše zauvek na gradskom groblju Tirane. Zato na spomen ploči i stoji ŠUMADINCIMA -TAKOVCIMA.
Na drugoj mnogo manjoj ploči, ispod, stoji zapisano: I JOŠ 322 SRPSKA RATNIKA KOJI SU PREMINULI U RATU 1916. g. A SAHRANJENI PRIVREMENO OVDE NA DAN SVETOG ILIJE 1939. GODINE ?? Osta nepoznanica zašto„privremeno“ zašto 1939. god. i ko su stradalnici u zajedničkoj spomen kosturnici ? O 1915/16.g. zapisaše istoričari:
„Treći pravac povlačenja Srpske vojske kroz Albaniju je najduži i jedan od naj težih! „Pripalo“ je Timočkoj diviziji, većinskog sastava sa Konjičkom, deo Moravske II divizije, polaznici Muzičke akademije od 12-16 godina iz Grejača škole kod Niša kao i Novo stvoreni odredi iz Novih oblasti, Makedonije i Albanije. Put Timočke divizije iz Prizrena, preko Šar planine, Koritnika, Ljum Kule vodio je duž Crnog Drima,
Piškopeje, Debra, Struge-Ohrida, Elbasana, Tirane do Drača. Najvećim planinskim
vrletima i neprijateljski raspoloženih Arnauta istočne Albanije! Po pristizanju, smeštaj Timočke vojske bio je lociran u mestu Kavaja, blizu Drača,čekajući ukrcavanje za
Krf jer sama dračka luka bila je „prenatrpana.“ Ko su 322 ratnika zapisana na dodatnoj mermernoj ploči iz I svetskog rata ? Svakako ratnici, Timočke i drugih divizija i odreda gore pomenuti, koji su oko Tirane, Elbasana sa Arnautima i Bugarima poginuli u borbi, umrli od bolesti, gladi, promrzlina i slično.
Zašto privremeno sahranjeni 1939. godine ? Gradnjom zajedničkih spomen kosturnica u Solunu, Kajmakčalanu, Vidu, Bizerti, Alžiru, Bitolju, Parizu od 1936-1939.godine i drugih stratišta, verovatno da je i ovo spomen obeležje tada započeto. Eshumacijama grobova u Tirani i okolnih mesta 1939.godine,nastaje i ova privremena spomen grobnica ? Svakako da početak Drugog svetskog rata 1939.g. „zaustavi gradnju“, nakon rata niko ne produži, loši odnosi sa Albanijom, i nikada se više gradnja ne nastavi ! To je verovatno uzrok i nepoznanica, drugih podataka nema ili nisu dovoljno istraženi.
Nakon komemorativnog skupa na Spomen kosturnici, naš domaćin u Tirani, ko drugi do ambasador g.din Miroljub Zarić. Na prijemu u našoj ambasadi pored dobrodošlice, srdačnosti, ponudama kao svoj svojima, razgovaralo se i o stanju naših spomenika, saradnji i drugim značajima. Posebno o daljim posetama Albanije koja dugo godina bi zatvorena za svet. Završetkom prijema u našoj ambasadi, nastavi smo naše putovanje legendarnom Draču!
Od Tirane do Drača ravnica, četrdeset kilometra! Veče nad Dračom najavljuje zalazak sunca na Jadranskom horizontu. Prilaz gradu sa istočne strane i pogledu sa novo sagrađenog nadvožnjaka, grad kao na dlanu. Visoke lučke dizalice i dok, ukazuju da je to dračka luka danas. Luka spasa i nade „juče“te davne 1916.godine! Novi putevi i nova gradnja, mediteranskog Drača danas je veoma vidljiva ! Usled vremenskog tesnaca, ne svratismo u centar grada, nego produžismo Dračkim zalivom nekih 15 km južno, gde nas čekao smeštaj u nizu novo sagrađenih hotela ! Veče na Jadranu u zalivu Drača prelepo.
Jutro u Dračkom zalivu s mirisom mora i puno svežine 19 septembra 2011. godine. Blagi morski talasi udaraju u obalu„saharskog“ peska nepregledne dužine plaže, impresivnog izgleda i blagostanja.
Jutra i večeri Srpske vojske i civila, decembra 1915, januara i februara 1916. godine u Draču, Dračkom zalivu i okolini su: stradanja, nadanja i spas.
„Povlačenje Srpske vojske i naroda iz Skadra a zatim i Lješa, put je vodio na jug Albanije! Delovi I, II, III armije, odredi Novi oblasti koji su bili stacionirani između Skadra i Lješa i civila u beskrajnim kolonama kretali se prema Draču i Valoni. Padom Lješa i luke San Đovani… 27 januara 1916. u ruke Austrougara, samo su povećavale strahote i neizvesnost tih napaćenih kolona. Drač postaje silom prilika vele grad tih dana, sa preko dvesta hiljada ljudi, što i danas ta brojka stanovnika nema u Draču(oko 100 hiljada). Luka San Đovani ..van upotrebe, Dračku luku bombarduju Austrougari i pristigle brodove za prevoz na Krf, te kapaciteti prevoza vojske i civila odvijaju se usporeno. Usporavali su i saveznici pre svih Italijani, iz samo njima poznatih razloga. Ubrzano pokretanje trupa-prevoza za Krf preuzeli su Englezi i Francuzi.
Približavanje Austrougara Draču iziskivalo je nova rešenja o evakuaciji! U Drač se ukrcava bolesno ljudstvo, delovi trupe I, II i III armije, štab Vrhovne komande, kao i neki kombinovani odredi. Ukrcavaju se deca i teško bolesni za Tunis i Francusku na oporavak. Zbog nastale situacije, Timočka vojska, deo I armije, Konjičke divizije, neki odredi Nove oblasti, Kombinovani odredi, Muzička akademija, deo Odbrane Beograda nastaviše povlačenje još 120 km do Valone. Definitivno 11 februara u Draču ostaje Italijanska posada od 8 bataljona i 7 baterija da zadrže Austrougare što im delimično uspeva, da bi se jedva i oni izvukli iz Drača. Sprečavanje bržeg prodora neprijatelja za Srpskom vojskom čini Dunavska I divizija i Timočka vojska na reci Škumbi južno od Drača sa njene leve strane, a kasnije i na reci Vojuši pre Valone. Obe reke u vremenu
povlačenja su bile nabujale, odneše i one mnogo žrtava prilikom prelazaka. Mnogo žrtava osta na obali Drača, improvizovanim kampovima i gde sve u okolini, čekajući spas ukrcavanjem na brodove.“
Napuštajući Drač tih jutarnji sati, naš autobus grabi prema današnjoj Valoni kroz ravničarske predele u „dodiru“ sa obroncima Albanskih vrleti. Ravnica prema Jadranu je često „stepska“, sa niskim rastinjem i neplodna. Tako je sve do gradića Fijeri, gde i auto put prestaje, a delovi u izgradnji. Obronci-brdašca u nastavku puta, obronci visoki Pindosa koji se već tu pružaju iz severne Grčke. Na njima naj češće susrećemo posede sa maslinovim zasadima, ne i velikim plantažama za koje već postoje uslovi. Tu su i neizbežni bunkeri Hodžini, mali, veliki, poneki razrušen, na nekom poruka grafita na albanskom i tako sve do Valone. Pre ulaska u Valonu, sa desne strane u nepreglednoj ravnici, koja, zapisaše akteri iz 1916.g. je bila močvara sa mnogo malarični komaraca koji su im mnogo donosili bolesti, od kojih se masovno umiralo u Valoni i na Krfu.
Danas tu nema močvare, već nešto napred bele kupaste gomile! Solana ! Na većoj površini, malog plitkog zaliva-jezera, prikupljena „sazrela“ so, pripremajući je za tržište. Neizbežni bunkeri stoje i tu u raznim simetrijama postavljeni. Beli i oni pokri ih vetar morskom solju! Ulaz u Valonu krivudavim putem od peskoviti i zaglinjeni brdašca koji „skrivaju grad“ da bi silaskom već bili u centru starog jezgra grada. Za kratko luka Valone pred nama! Ogromno sidro na glavnom trgu kulturnog obeležja, označava mesto centralnog dela luke! Jugo topli morski vetar, s mora na kopno, duva u luci i to dosta snažno! Rekoše da ovde u luci duva uvek neka vrsta vetra čitave godine, i daje je strujanje vazduha u Valoni uvek različito od svih mesta na Albanskoj obali. Zašto? U Valonskom zalivu prestaje prisustvo Jadranskog mora, a nastaje Jonsko more! Zato je klima različita, zapisaše astrometeorolozi.
Januara, pa sve do 22 februara 1916.godine, Valona je bila poslednji spas na albanskoj obali, posle egzodusa Srpske vojske iz Drača. „Pristizanje iznureni, gladni, bolesni, ranjeni vojnika kao i čitave Konjičke divizije u luku koja nije imala izgrađeno pristanište, stvorila je još veću neizvesnost među našom vojskom! Brzom intervencijom saveznika i postavljanje brodova u zaliv, vojnici Srpske vojske u dvojnim redovima strpljivo su čekali svoje ukrcavanje za Krf. Prevoženi su čamcima do brodova i disciplinovano ukrcavali na brodove, iako mnoge neizvesnosti su bile prisutne oko našeg egzodusa. Do 22 februra svi su bili ukrcani i preveženi na Krf. Ostala je samo
Konjička divizija sa 13.068 sprovodnika i 10.144 konja, koja je kasnije i ona evakuisana.
U nizu tragičnosti koji su bili svakodnevnica prilikom prelaska preko Albanije, i strahota koje dožive naš narod i vojska, jedan i danas ne ostavlja ravnodušnim. „ U povlačenju kroz Srbiju negde kod Blaca, Moravskoj II diviziji priključi se i Muzička škola-akademija iz Grejača kod Niša, koja je imala 95 pitomca sa upravnikom-kapetanom Dragutinom Pokornim. Akademci stari svi od 12-16 godina i svi sa sobom poneše svoje istrumente. Nisu se odvajali od svoji stariji drugova, mladi čili zdravi, često su bili orni i za šalu. Među njima bila su i 3 brata D(U)urkića iz Golupca stari od 12-16 godina sva trojica akademci. Zajedno svi skupa stigoše preko Prištine do Prizrena, a odatle preko Šar planine, Koritnika, Ljum Kule stigoše do Piškopeje. Braća Durkići preko snežni planina, bez hrane, oboleše. Srednji brat i umre na putu za Debar. Sahraniše ga oba brata tu pored puta i nastaviše dalje da stignu kolonu. Kolona već daleko odmakla te su počeli i oni da posustaju. Imali su samo jedno ćebe kao zaštitu, te nisu se razdvajali jer uvek bi jedan ostao nezaštićen. Nekako stignu preko Debra u Strugu i uhvate priključak sa svojim drugovima. Put ih od Struge preko Elbasana, Tirane dovede u Drač-Kavaju. Međutim gorka sudbina Timočke vojske, Moravske druge divizije, desetkovane Muzičke akademije i ostali odreda ne ukrca se u Draču nego još 120 km do Valone. Dva brata Durkića, obolela na putu za Valonu sve više zaostajaše. Kada su nekako stigli na obalu luke njihovi drugari već se ukrcali za Bizertu Ništa im drugo ne preostaje nego čekanje drugog broda. Sedeći i čekajući brod stariji brat Miloš koji je mnogo oboleo umire tu na obali. Brat Milorad sa vojnicima sahrani brata gde drugde nego na obalu luke Valone! U među vremenu brod za Bizertu stiže gde se najzad ukrca najmlađi Milorad. Prilikom isplovljavanja iz luke mlađani Milorad se pope na palubu broda da još malo vidi bratov grob. Nije ni primetio da je veče na brodu, kada je dežurni oficir obilazio palubu i u mraku primetio mladog Milorada kako se drži za ogradu palube i gleda negde u tamu. Prišao mu i jedva ga ubedio da treba da siđe u podpalublje. Čitavu noć i dan buncao je u temperaturi. Po pristanku broda u Bizerti čekao je sanitet koji ga odvezao u bolnicu. Aakademac muzičar Milorad Durkić (12.g.) posle kraćeg vremena umire i on, ne videvši Bizertu ni slobodu. Sahranjen je bio na ulazu u groblje Bizerte sa desne strane pored rez. pukovnika Save Petkovića iz V.M.Luga kod Beograda. U periodu eshumacije 1936-1939. iz grobni raka prebačeni su u zajedničku kosturnicu na zapadnom delu Gradskog groblja u Bizerti. Tri brata Durkića iz Golupca ostaše na tri strane sveta, njihovi roditelji nikad nisu mogli obići njihove grobove!“
Sa zadnjim ukrcavanjem u Valoni oko 22 februara 1916.g. na Krf je preveženo oko 135 hiljade vojnika, kasnije pristiglo još 13 hiljade sprovodnika Konjičke divizije, 11 hiljade prebačeno u Severnu Afriku: Tunis, Alžir, Maroko i južnu Francusku, po zapisima Francuski zapisničara.
Prema podacima tadašnje Glavne itendature Srpske, u oktobru 1915.g. Srpska vojska brojala je 420.000 vojnika. Na Kosovo je stiglo oko 290-300.000 vojnika. Kroz Crnu Goru i Albaniju povlačilo se oko 220.000 vojske, a spašeno je oko 150.000 oficira i vojnika. Od 200.000 civila koliko se povlačilo za vojskom na primorje je stiglo oko 60.000 civila.
Jedna izrečena misao naših istoričara osta zapisana: „Okolnosti pod kojim je izvršeno povlačenje Srpske vojske i naroda prevazilazi sve strahote što istorija do tada najtragičnije zabeleži“.
Zabeležismo i mi kamerama i aparatima tu spasonosnu luku mediteranske Valone, te suvozemnim putem uputi smo se na Krf. Duž Valonskog zaliva put je vodio preko prevoja planine Ičike na visini oko 2.000 m. planinskog masiva Pindosa. Serpentinama usponom i isto spuštanjem, ponovo se nađosmo na obali Jonskog mora. Morskom obalom stižemo u najjužniji gradić Albanije, Saranda,! Krf sa svojim arhipelagom iz Sarande nazire se. Deli nas dvadesetak kilometra vazdušne linije. Do Igumenice, Grčkog grada, mesta ukrcavanja za Krf, ostalo još oko četrdeset kilometara! Neispoštovaše tu prednost blizine Krfa naši vodiči, nego zaobilazno još 200 km preko obronaka Pindosa ? Ostanam da još malo vidimo taj najjužniji deo Albanije! Put od Sarande istočno, vodio je preko planine Đire u kotlinu blizu grada Đirokastre, rodno mesto harizmatičnog Enver Hodže. Desetak kilometara deli nas od granice Grčke. Preko Janjine, Igumenice, noćnom vožnjom trajektom na Krf, stigosmo oko ponoći.
Dvodnevnim boravkom na Krfu i državnim komemorativnim skupom na Vidu, odasmo dužnu poštu tim našim mnogo poštovanim napaćenim precima što nam ostaviše slobodu! Sa Krfa put je vodio preko Janjine, Meteora do obale Egejskog mora, u Solunski zaliv. Dvodnevni boravak u zalivu i obilazak Olimpa, Diona i Soluna uz kupanje, dobro dođe odmor od dugog puta. Komemorativnim skupom na „svetilištem“ solunskim, Zejntinlikom, međudržavnim delegacijama, saveznicama i posle više godina i Ruske
delegacije, obeležismo 95 godina od istorijskih događanja u Prvom svetskom ratu.
Isti skup održa se i na Polikastronu po dno Kajmakčalana, gde Saveznici doneše odluku o proboju Solunskog fronta 1918.godine. Naš put nastavi dalje regionom Balkana, severnom Grčkom, prema Edesi i Florini. Laganim „penjanjem“ našeg autobusa serpentinama planinom Nidža sa Grčke strane, prema vrhu Kajmakčalana je impresivnog pogleda. Stigosmo pri vrhu na nekih 5 km od Spomen crkvice i kosturnice na čuvenoj koti 2521metar. Pešačenjem tih 5 km do vrha sa Grčke strane nimalo lako ali ponosno! Rov do rova, tranšei nigde kraja.Grudobrani, meci i šrapneli od granata i sad se vide! To su rovovi Srpske vojske! Crkvica i kosturnica na samom vrhu i danas „biju bitku“ sa vremenom i onima koji bi da zaborave i skrnave prave i nacionalne vrednosti !
Silaskom sa te naše „Svete gore“ nakon kraćeg puta nađosmo se u istorijskom Bitolju. Odmor u hotelu Nacionalnog parka, „Molika“ na planini Pelister poželesmo da potraje duže. Programom nije moglo, čekala nas još jedna naša svetinja, Bitoljsko groblje i još jedan komemorativni skup sa delegacijom Srpsko-Makedonskog društva i ambasadorom naše zemlje. Nakon komemoracije i obilaska antičke Herakleje, nastavismo prema Ohridu i Ohridskom jezeru gradu istorije, pismenosti i kulture. Gradu Ćirila i Metodija, Klimenta i Nauma, cara Samuila, Ohridskog leta, prelepe arhitekture, svetinja i ohridskih bisera.
Put iz Ohrida preko Kičeva, Gostivara, Tetova, Skoplja,Kumanova, Niša je put povratka potomaka kući. Ali ne samo potomaka, to je i trag predaka koji prođoše golgotu poput Feniksa Balkanskom regijom i doneše slobodu! Ponesmo „njihov“ po koji kamičak iz Drača, Valone, Vida Soluna , Kajmakčalana i gde još prođoše i ostaše. Da se sećamo njih, kada nas „ono sutra“ pitaju, a od kuda je taj kamičak ! Svakako da im moramo reći, da je to kamičak gromade naše.
Izvor: PRAVOSLAVLJE U HOLANDIJI