Veze srpskih i rumunskih vladarskih porodica

Saradnik portala Poreklo dr Duško Lopandić piše o istorijatu i međusobnom prožimanju srskih i rumunskih kraljevskih loza unazade skoro sedam vekova

Za razliku od brojnih odnosa sa susednim Vizantincima, Bugarima i Ugrima, srpski srednjovekovni vladari su prve bračne veze sa rumunskim vladarskim porodicama uspostavili relativno kasno. Prvo poznati brak “na najvišem nivou” je bio onaj sklopljen 1360. godine između poslednjeg srpskog cara Stefana Uroša V prozvanog “Nejaki“ (na slici) i Ane, kćerke vlaškog vladara Nikole Aleksandra I. Razlog ovome nije bio samo u činjenici da se rumunske zemlje nisu direktno graničile sa srednjovekovnom Raškom, nego i zbog relativno kasne pojave (tek u XIV veku) nezavisne Vlaške, odnosno Moldavije – zemalja od kojih će, uz ugarski Erdelj (Transilvanija) biti stvorena savremena Rumunija. Vlaška je oblast koja se nalazi u južnom delu današnje Rumunije, između Karpata i Dunava (oko današnjeg glavnog grada Bukurešta). Tumači se da je reč “Vlah”/ “Vlaška” reč kojom su Germani (Goti) označavali rimske starosedioce (isto poreklo ima i naziv “Vels” u Velikoj Britaniji). Rumunska plemena su se jako mešala i sa Slovenima, što pokazuje veliki broj reči slovenskog porekla u savremenom rumunskom jeziku, pa i srednjovekovne titule vlaškog  i moldavskog vladara (“voivoda”, “hospodar”).

Tast cara Uroša Nemanjića – Nikola Aleksandar (vladao 1352-1364), bio je sin prvog vlaškog nezavisnog vladara po imenu Basarab, koji je nosio titulu “voivoda” i bio osnivač vlaške države. Basarab I (na slici) je u prvo vreme bio vazal ugarskog kralja ali se oko 1324. godine osamostalio, a 1330. godine potukao ugarsku vojsku u bici kod Posade, čime je osigurao nezavisnost Vlaške. Osnovao je prvu vladarsku dinastiju po imenu Basarabi. Smatra se da je ime Basarab kumanskog porekla i da znači “otac (aba) – vladar (basar)”. Porodica Basaraba je za rumunsku istoriju bila toliko značajna da od nje potiču i nazivi jedne oblasti (Basarabija) kao i nekoliko gradova. Iz ove brojne porodice je poteklo nekoliko znamenitih vladara, među kojima Mirča I Stariji, kao i Vlad III “Cepeš”, svetski poznatog po nadimku “Drakula”.

Brankovići među Vlasima

Mirča I Veliki (desno na slici) ili “Stariji” (ili cel Batran po rumunski – vladao 1386-1418), unuk Aleksandra I, odnosno nećak srpske carice Ane (o čijem braku sa carem Urošem nisu sačuvani posebni detalji)  prozvan je “najlukavijim i najhrabrijim hrišćanskim vladarom” sa kojim su se Turci borili u vreme osvajanja Balkana. Bio je značajan i za srpsku istoriju. U rumunskom narodu ostala je legenda da su Mirčine trupe učestvovale u vojski kneza Lazara na Kosovu, ali o tome konkretniji dokazi ne postoje. Međutim, postoji podatak da je Mirča osnovao znameniti rumunski manastir Kozia (levo na slici), po ugledu na crkvu Lazaricu u Kruševcu. Takođe, zabeleženo je da je u to vreme “bliski rođak” kneza Lazara, po imenu Nikodim Grčić osnovao rumunske manastire Vodicu, Prislop i Tišmanu. Među brojnim bitkama koje je vojvoda Mirča vodio sa Turcima (i bar tri puta ih porazio) za srpsku istoriju je bila posebno značajna bitka na Rovinama 1394. godine. U toj krvavoj bici su poginuli kao turski vazali, dva čuvena srpska velikaša: kralj Marko  i Konstantin Dejanović. U bici se (na turskoj strani) istakao knez Stefan Lazarević. Prema srpskom letopiscu, “blaženi Marko” (Kraljević) rekao je pred samu bitku: “Molim Boga da bude na pomoći hrišćanima, pa ma ja prvi poginuo u ovom boju”. Molitva mu je bila uslišena.

Sa nadiranjem Turaka na Balkan i pomeranjem srpske države i naroda ka severu, veze sa rumunskim vladarskim porodicama i njihova podrška postaju još važnije za Srbe. Već od kraja XV veka Vlaška i Moldavija ostaju dve jedine koliko-toliko samostalne (iako najčešće vazalne) pravoslavne države u jugoistočnoj Evropi, prema kojima su stremili brojne izbeglice sa Balkana – Grci, Bugari i Srbi. Poslednji despoti Brankovići – već nastanjeni u Ugarskoj – uspostavljju bliske veze sa rumunskim vladarima. Zabeleženo je da su jeromonah Maksim Branković (bivši despot Đorđe) i majka mu Angelina, noseći zemne ostatke oca Stefana i brata 1502. godine napustili Ugarsku i prešli u Vlašku kod vojvode Jovana Radula IV prozvanog “Veliki” (1494-1508). Maksim je postavljen za mitropolita (tj. vrhovnog poglavara vlaške crkve) i na tom mestu je nekoliko godina obavljao, ne samo verske, nego i značajne političke poslove. Smatra se da je Maksim osnovao prvu štampariju u Vlaškoj, udešenu za štampanje slovenskih crkvenih knjiga. U jednom izvoru rumunskog porekla postoji podatak (ne baš sasvim pouzdan) da je domaćin poslednjih Brankovića voivoda Jovan Radul IV bio oženjen Srpkinjom – Katalinom iz zetske vladarske porodice Crnojevića. Nakon smrti Jovana Radula, monah Maksim se sa majkom vratio u Ugarsku, gde je postao beogradski mitropolit (vidi sliku desno: ikona iz 1753. godine na kojoj su Maksim, Angelina, Jovan i Stefan Branković).

Ktitori manastira

Maksimov brat i poslednji despot iz porodice Brankovića – Jovan (1496-1502) venčao je svoje dve kćeri u Vlašku, odnosno u Moldaviju. U Vlaškoj je za voivodu Basarabu Nagoja (vladao 1512-1521) bila je udata Milica Despina. Basarab Nagoj (na slici levo) je poticao iz bojarske porodice Krajovešti, koja je tvrdila (bez pouzdanog osnova) da predstavlja mlađu (vanbračnu) granu porodice Basarab. Vladao je u vreme najvećeg uspona Otomanskog carstva (u vreme sultana Sulejmana “Veličanstvenog”) čiju je vrhovnu vlast priznavao. Bio je vrlo obrazovan, pokrovitelj crkve i osnivač mnogih manastira. Napisao je jedno od prvih literarnih dela na rumunskom jeziku, pod nazivom “Pouka Nagoe Basaraba svome sinu Teodosiju”, u kom su obuhvaćene razne teme iz oblasti filozofije, diplomatije, morala i etike. Sa suprugom Despinom, osnovao je čuveni manastir Kurtea de Arđeš, u tadašnjoj vlaškoj prestonici, u kome se može i danas videti njihov ktitorski portret. Nagoj je između ostalih dobročinstava, pomogao Maksimu i Angelini Branković da podignu manastir Krušedol u Sremu. Nagoj i Despina su imali petoro dece, tri sina i dve kćeri. Sačuvan je Despinin vez (“felon”) za crkvu u Krušedolu na kome je izvezla imena članova svoje porodice, sa datumom “15. juni 1519” (godišnjica Kosovske bitke). Nagoja je, nakratko nasledio sin Jovan Teodosije, kog su Turci odveli u Carigrad i pogubili (1521). Na jednoj ikoni Bogorodice, koju je naručila Despina, stoji natpis “Vladičice, primi dušu raba tvojega Jovana Teodosija vojvode i prinesi mu sud. Gospođa Despina.”  Dve Nagojeve i Despinine kćeri su takođe bile rumunske vladarke: Roksanda je bila udata za Radua Afumatija (bio pet puta proglašavan za vlaškog vojvodu u periodu 1522-1529) sa kojim je imala sina koji je takođe postao vlaški vojvoda (Radu Ilie, vladao 1552-1553) dok je druga kći Stana, udala se za moldavskog vladara Stefana VI. Despina je dugo nadživela muža i decu. Pokaluđerila se i kao monahinja Platonida umrla 1544. godine. Dve godine nakon smrti, njene zemne ostatke je vlaški mitropolit preneo u ktitorski manastir Kurtea de Arđeš, gde i danas počiva uz muža i decu.

Despinina sestra Jelana Branković, bila je žena moldavskog vladara (voivode ili “hospodara”) Petra IV Rareša (na slici levo, Petar i Jelena). Srednjovekovna Moldavija je obuhvatala otprilike prostore današnje severoistočne Rumunije kao i današnju nezavisnu republiku Moldaviju (ranije poznatu kao Besarabija). U srednjovekovnim srpskim letopisima, Moldavci se prvo pominju kao “Basarabi” ili “Kara-bogdanci”, ime koje su Moldavci dobili po prvom nezavisnom vladaru te zemlje – vojvodi Bogdanu (vladao 1359-1365). U Gundulićevom “Osmanu” takođe se pominju “Bogdanci” i zemlja “Bogdanija”. Petar IV, po nadimku “Rareš” bio je vanbračni sin najvećeg moldavskog vladara – Stefana Velikog iz familije Mušatin, koja je vladala ovom zemljom oko tri veka (XIV-XVII vek). Međutim, kao i u Vlaškoj, položaj vladara nije bio nasledan, nego izborni (vladara su birali plemići-bojari, a kasnije to su činile Osmanlije, kao vrhovni vladari Vlaške i Moldavije), tako da je njegov izbor i položaj bio u direktnoj vezi sa njegovom snagom i uticajem. Petar Rareš, mudar i obrazovan čovek, dva puta je dolazio na vlast (1526-1538 i 1541-1546). Njegova supruga Jelena Branković – “gospoža Jelena” bila je veliki mecena kulture u svojoj zemlji. U Botoštanu je sagradila crkvu u kojoj stoji natpis: “Jelena despotovna, gospoža Petra vojvode, dšti Joana despota”. U crkvi u Sučavi sačuvani su portreti cele Jelenine porodice. Zabeleženo je i kako je Jelena jednom prilikom pomagala suprugu da napiše molbu sultanu Sulejmanu “i pošto je znala srpska slova, ona napisa pismo caru, sa mnogo srdžbi i žalbi” (u to vreme srpski je bio jezik diplomatske korespondencije na Otomanskom dvoru). Telesnu gardu Petra Rareša činili su Srbi.  Iguman manastira “Neamc” po imenu Makarije Srbin je po nalogu vojvode napisao prvu “Hroniku Moldavije”. Petar Rareš i Jelena Branković imali su petoro dece, tri sina i dve kćeri. Nakon očeve smrti, dva sina su jedan za drugim postale vojvode Moldavije: Ilija Rareš (1546-1551) i Stefan V Rareš (1551-1552), ali su oba izgubili vlast u dramatičnim okolnostima. Ilija Rareš primio islam kada je kao turski vazal proglašen za vojvodu. Vladao je pod imenom Mehmet. Međutim, ipak je bio zbačen sa prestola. Umro je u izbeglištvu 1562. godine u Siriji. Za razliku od brata, kog su zbacili Turci, Stefana Rareša su ubili vlastiti bojari 1552, kada je istovremeno pogubljena (udavljena) i njegova majka Jelena Branković. I treći sin Jelene Branković – Konstantin izgubio je tragično život – pogubili su ga Turci u Carigradu 1554. godine. Kao da se tragična kob poslednjih despota Brankovića produžavala i na njihovo dalje potomstvo. Ovo, međutim nije bio kraj priče o deci Jelene Branković na moldavskom prestolu. Njena kći Roksanda (umrla 1570) udala se za svog rođaka Aleksandru IV Lapušneanua, koji je dva puta postajao vojvoda Moldavije (1552-1561 i 1564-1568). Njihov sin, kao i unuk (Bogdan IV i Aleksandru V) su takođe postali moldavski “hospodari” krajem XVI veka.

Orođavanje sa srpskim Brankovićima, koji su, između ostalog, u sebi nosili i krv vizantijskih careva, bez sumnje je bila velika čast za pravoslavne vladare Vlaške i Moldavije. Kolika je bila slava despotske porodice Brankovića u rumunskim zemljama možda najbolje svedoči sledeća priča. Neki avanturista po imenu Jakov Vasilikos (na slici desno), poreklom iz Irakliona na Kritu, uspeo je da ubedi moldavskog vojvodu Aleksandra IV i suprugu mu Roksandu da je potomak Brankovića, pa time i rođak vladarskog para. Pri tome je koristio, verovatno falsifikovanu, povelju kojom ga je car Karlo V navodno priznao za “despota” i markiza Parosa i Naksosa. Tako je Jakov uspeo, ne samo da zadobije poverenje, nego čak i da se u smutnom vremenu dočepa moldavskog prestola i da vlada dve godine pod imenom “Despot Voda (vojvoda)” (1561-1563), kada je kratkotrajno uveo protestantizam kao državnu religiju koja je trebalo da zameni pravoslavlje.

Do sada nabrojane veze nisu bile i jedine bračne veze srednjovekovnih rumunskih vladara sa ženama srpskog velikaškog porekla. Na primer, žena vlaškog vojvode Dana I (vladao 1383-1386) bila je “srpska plemkinja” Marija, čije tačnije poreklo ne znamo. Srpkinja plemenita roda (Marija Despina) je bila žena vojvode Mirče II (vladao 1509-1510 – unuk Vlada “Cepeša” – Drakule) sa koji je imala potomke na vlaškom prestolu sve do XVII veka). Najzad, vojvoda Petru “Timar” (vladao Vlaškom 1559-1568) bio je oženjen Jelenom, iz srpske plemićke porodice Crepovića, koja je umrla 1572. godine u Rusiji. Jelena je bila kći velikaša Nikole Crepovića, vojskovođe i severinskog bana.

Srpsko-rumunske bračne veze u Novo doba – Obrenovići

Sa Srednjim vekom se ne završavaju mnogobrojne srpsko-rumunske veze između vladarskih i plemićkih porodica. Naprotiv, u Novo doba one postaju još intenzivnije. Posebno jake odnose sa rumunskim porodicama su imali Obrenovići. Poznato je da je knez Miloš (na slici) imao velika imanja u Vlaškoj, gde je u pojedinim periodima i živeo. Njegov brat Jevrem je i umro u Manasiji – Vlaška (1856). Jevremov jedini sin – Miloš, bio je oženjen Rumunkom Elnea Marijom iz znamenite bojarske porodice Katardži, kćerkom Konstantina Katardžija i Esmeralde Balša. Njihov sin jedinac Milan, koji je u Vlaškoj i rođen 1855 g, postao je kao desetogodišnjak srpski knez, a kasnije i kralj (vladao Srbijom 1868-1889). Preko majke Marije Katardži, kralj Milan Obrenović je bio potomak nekih od moldavskih kneževa, poput Jana Teodora Kalimačija (knez Moldavije 1758-1761) i njegovog sina Georgija (knez 1761-1769). Porodica Katardži je dala nekoliko rumunskih državnika, među kojima i prvog predsednika vlade nezavisne Rumunije 1862. godine (Barbu Katardži). Zanimljivo je da je nakon braka sa Milanovim ocom, Elnea Marija Katardži-Obrenović dugo bila u vezi sa prvim nezavisnim knezom ujedinjene Rumunije – Aleksandrom Jonu Kuzom, sa kojim je rodila dvoje dece, koji su dakle bili polubrat i polusestra kralja Milana Obrenovića.

Kao osamnestogodišnjak, knez/kralj Milan (na slici) se oženio 1875. g. svojom rođakom Natalijom Keško (babe po majci su im bile rođene sestre iz bojarske porodice Balša) – rasnom lepoticom. Natalijin otac Petar Ivanovič Keško je bio ruski pukovnik poreklom iz moldavske bojarske porodice. Njena majka Pulherija je poticala iz još čuvenije rumunske familije Sturca, koja je u toku XIX veka dala nekoliko moldavskih kneževa (Joan i Mihail Sturca). Nakon prvog perioda ljubavi i strasti, kada su im rođena dva sina, od kojih je poživeo samo Aleksandar (drugi sin Sergije je umro odmah nakon rođenja), Milan i Natalija su ubrzo počeli da se spore, da bi nakon nekoliko godina već došlo do otvorenih svađa i na kraju, do razvoda (1888). Natalija nije mogla da trpi suviše lakomislenog i raspusnog Milana, koji je na kraju i morao da napusti i presto i Srbiju. Iako je pokušala da bude savetnik mladom i neiskusnom sinu, ni Natalija nije uspela da se održi u burama srpske politike iz koje je proterana 1891. godine, da bi nakon toga uglavnom živela u Bijaricu (Francuska). Teško razočarenje bivšoj kraljici je donelo venčanje njenog sina-jedinca, kralja Aleksandra Obrenovića za Natalijinu pratilju (dvorsku damu) Dragu Mašin, nakon čega je došlo i do najvećeg udarca – mučkog ubistva kraljevskog para i iskorenjivanja porodice Obrenović. Životom razočarana kraljica je ipak još dugo nadživela sina i muža. Utehu je našla u religiji – prešla je na katoličanstvo i zamonašila se. Umrla je u manastiru Sen Deni, kod Pariza, gde je i sahranjena, usred II svetskog rata (1941).

Kraljica Marija Karađorđević ili rodoslovno putovanje u prošlost

Ni sa promenom vladajuće dinastije u Srbiji nisu prestale srpsko-rumunske bračne veze. Kralj Aleksandar I Karađorđević se oženio 1922. godine princezom Marijom (na slici), kćerkom kralja Ferdinanda I iz rumunske kraljevske porodice Hoencolern-Sigmaringen. I po ocu i po majci, kraljica Marija Karađorđević je imala “najplavlju” moguću krv, odnosno poticala je iz samog vrha evropske aristokratije, pa se preko nje i porodica Karađorđević skoro automatski “orodila” sa svim postojećim vladarskim porodicama u Evropi. Treba samo napomenuti da je majka kraljice Marije (takođe po imenu Marija) poticala iz britanske kraljevske porodice (unuka kraljice Viktorije), a da joj je baba bila princeza iz carske porodice Romanova (kći cara Aleksandra II). Marija Karađorđević je bila sestra, odnosno tetka rumunskih kraljeva Karola II i Mihaila.

Pošto je poticala iz najčuvenijih vladarskih porodica, kraljica Marija ima vrlo dugačak i precizno utvrđen rodoslov. Na primer, poznati su nam njeni direktni nemački preci po muškoj liniji (tj. preko njenog oca) u čak 27 generacija – sve tamo do prvog grofa Burharta “fon Colerna” iz XI veka. Međutim, poseban kuriozitet predstavlja rodoslov kraljice Marije Karađorđević po direktnoj ženskoj liniji (tj. preko majke pa matrilinearnom linijom – dakle preko majčine majke, zatim majčine babe po majci i tako dalje) koji dajemo u prilogu. Praćenjem ovog rodoslovnog “puta”, nakon ravno 29 generacija stižemo direktno do carice Eufrozine, žene vizantijskog cara Aleksija III Anđela i tašte prvog srpskog kralja Stefana Prvovenčanog Nemanjića. Naime, car Aleksije III i žena mu Eufrozina imali su tri kćeri. Jedna od tih kćeri (Evdokija) udala se za Stefana Prvovenčanog sa kojim je imala sinove (srpske kraljeve) Radoslava i Vladislava. Druga kći (Ana) udala se za vizantijskog cara Teodora Laskrisa i postala, nakon osam vekova i ravno 29 rađanja devojčica (kćerke-majke), direktni ženski predak kraljice Marije. Sa kraljicom Marijom, koja nije imala ženske dece, ovaj matrilinearni niz se prekida. Kao što je poznato kralj Aleksandar i Marija su izrodili tri sina (kralja Petra II, Tomislava i Andreja). Kao i njena rumunska prethodnica, kraljica Natalija Obrenović, i kraljica Marija Karađorđević je umrla kao izbeglica izvan Srbije – 1961. godine u Londonu.

 AUTOR: dr Duško Lopandić

PRILOG: Od kraljice Marije Karađorđević unazad do vizantijske carice Eufrozine Dukaine 

– 30 generacija (po liniji ženskih predaka) –