Poreklo stanovništva plemena Cuca

Pregled bratstava Cuca sačinjen je prema radu Jovana Erdeljanovića „Stara Crna Gora“ (1926) i pokazuje stanje sa početka 20. stoleća. Data su i drugačija mišljenja koja se mogu naći u izvorima.

Oblast Cuca:

Cuce su pleme Katunske nahije, u njenom severozapadnom delu, na granici sa Hercegovinom. Na jugu od cuckog područja su Ćeklići i Bjelice, na istoku Ozrinići, na sever je nekadašnje područje Riđana, sada Rudine, a na zapad Grahovo i bokeška sela-plemena Orahovčani, Ubljani, Ledenice i Krivošije.

U prošlosti, severni deo Cuca (Trešnjevo, Kobilji Do) naseljavali su Riđani. Moguće je da stariji sloj stanovništva u Cucama čini (barem delom) ogranak riđanskog plemena. Ne zna se da li je starije stanovništvo Cuca bilo jednog porekla (pleme) ili skup raznorodnih manjih rodova. Erdeljanovićeva pretpostavka je da su Stari Cuce imali zajedničku plemensku slavu – Sveti Nikola prolećni (Prenos moštiju Svetog Nikolaja Mirlikijskog, 22/9. maja), što možda ukazuje na istorodno poreklo stanovništva ili jednog dela koje čini stožer plemena.

Nakon uspostavljanja turske vlasti, krajem 15. stoleća, ova oblast je bila granična između hercegovačkog i crnogorskog / skadarskog sandžaka, te, utoliko, nepovoljna za život, usled pljačkaških upada hercegovačkih muslimana i stalnih okršaja Crnogoraca s njima. Vremenom, stanovništvo se odavde iseljavalo, a oblast je konačno skoro sasvim zapustela usled kuge koja je harala ovim krajevima 1620. godine. 1711. godine, Crnogorci su uspeli oteti od Turaka ovu oblast, ali je ona ponovo naseljena tek krajem 18. stoleća od strane Cuca, ali od kasnijih doseljenika – Orlovića i Kuča. Severozapadni deo Cuca su u prvoj polovini 18. stoleća držali Riđani[1]. Granica prema Ozrinićima na istoku pomerena je na štetu Cuca, kada su sela Donji Kraj i Bašino Selo u 18. stoleću poseli Ozrinići.

Oblast Cuca je podeljena na dve geografske celine nizom planinskih venaca koji se pružaju kroz sredinu oblasti pravcem sever – jug. Formiranje plemena odigralo se u južnom delu oblasti, dok je severni naseljen kasnije, kada je pleme dovoljno ojačalo i postalo prenaseljeno. Istočni deo tog izvornog plemenskog područja su Male Cuce, a zapadni Velje Cuce. U Cucama ne postoje sela u pravom smislu, već predeone celine sastavljene od niza veoma malih sela, koja u nekim slučajevima sačinjava svega nekoliko kuća. U Veljim Cucama ti predeli su: Zaljut (veća sela u Zaljuti su: Kućišta, Podaždrijelo, Lipovac, itd), Grepca (Čelina, Krug, Grab, Ržani Do, Proseni Do, Lipa, itd), Zovina i Trešnjevo (kasnije – Trešnjevačka opština) na severu, a u Malim Cucama: Trnjine, Rovine, Prentin Do i Vrljerog, i na severu Kobilji Do. Sela Donji Kraj i Bašino Selo u istočnom delu plemenske oblasti, naselili su Orlovići i još neka bratstva (o čemu će biti reči kasnije) u 17. stoleću. To nije odgovaralo Cucama i Ozrinićima, te su ih napali i odatle oterali (od ovih Orlovića su kasnija cucka bratstva Lipljani i Prosedoljci, kao i Bandići u Komanima). Oblast su poseli Ozrinići, ali je dugo bila nenaseljena. Tek sredinom 19. stoleća Ozrinići su se i trajno nastanili u ova dva sela.

Radusinović u radu navedenom u literaturi, kao naseljena mesta u Cucama navodi (azbučnim redom): Zaljut, Grab, Gradina, Izvori, Kobilji Do, Lipa, Podbukovica, Prentin Do, Proseni Do, Rokoči, Ržani Do, Trešnjevo i Trnjine.

Pusti Lisac

Stanovništvo Cuca i iseljavanje:

Područje Cuca je karstna oblast, bezvodna i veoma teška za život. Osim dolova, po kojima ima nešto obradive zemlje i koji pružaju zaklon od vetrova, cucka oblast je sasvim nepovoljna za bilo kakvo privređivanje. Otud je među Crnogorcima i mogao nastati izraz „kao cucka sirotinja“, kojom se iskazuje nečije teško siromaštvo. U srednjem veku, krajolik je bio bitno drugačiji, pogodniji za život. Klimatske promene, erozija tla, a zatim i ratovi i turska osvajanja krajem srednjeg veka, učinili su da ovo područje skoro sasvim zapusti. Zato u Cucama nema mnogo starosedelačkog stanovništva, ono se raselilo, uglavnom prema Primorju i Hercegovini. Prebezi iz turskih i nemirnih oblasti od 16. stoleća na dalje, sklanjali su se u prirodno dosta dobro zaštićeni deo Cuca, i od njih većinom potiče savremeno pleme Cuca. I oni su se kasnije dalje iseljavali usled nemaštine, prenaseljenosti i težnje za boljim životom. U 19. stoleću mnogi odlaze na tečevinu, u druge zemlje gde je bilo nekih velikih građevinskih radova – Carigrad, Rusiju, Rumuniju. Mnogi se više nisu ni vraćali. Iseljenje za Srbiju nakon 1830. godine je neprestano. Konačno, od kraja 19. stoleća, veliki broj Cuca je otišao da potraži bolji život preko okeana, za Ameriku, odakle se većina nije ni vraćala.

Krajolik u Cucama (Kobilji Do)

Otud je broj stanovnika u Cucama u stalnom padu, naročito u savremeno doba, kada se stanovništvo iselilo u veće gradove.

U turskom defteru za Crnu Goru iz 1521. godine, Cuce su deo Nahije Pješivci. Najveće i glavno selo se zove – Cuce, a osim njega postoje i zaseoci (mahale): Aladinovići[2], Mioman, Bukovik, Milovići. U mahali Milovići, starešina je Stjepan Aladinov. Očito postoji neka veza s Aladinovićima po kojima se zove druga mahala u Cucama. Da li je Aladin, otac Stjepanov, izdanak bratstva po kojem je dobio lično ime, ili su Aladinovići dobili ime po njemu ili nekom njegovom starijem imenjaku, teško je reći. Prva mahala popisana posle Cuca zove se Vojnovići. Nije poznato da je bilo ovakvog prezimena u Cucama, pa autori, Đurđev i Hadžiosmanović, imaju dilemu da li se možda radi o Vojnićima u Čevu. Međutim, prema redosledu navođenja sela i mahala u defteru, daleko je izvesnije da je ova mahala bila deo Cuca. Ukupno je popisano u navedenim naseljima 131 kuća i 21 baština. Samo dve godine kasnije, u defteru iz 1523. godine, vide se već značajne promene. Cuce su popisane kao selo u Nahiji Cetinje, koje obuhvata tri mahale, od kojih je jedna zapustela. Veća od dve cucke mahale sada nosi naziv Kalođurđevići, i svakako je u pitanju onaj glavni deo plemena, selo pod nazivom Cuce iz 1521. godine. U defteru iz 1521. godine, jedino upisano prezime je upravo Kalođurđević (Radovan, u selu Cuce). Jasno da su Kalođurđevići bili glavno Cucko bratstvo, s obzirom da se plemensko središte te 1523. godine naziva njihovim imenom. Druga mahala su zapravo objedinjene ranije mahale Aladinovići, Milovići i Miomanovići. Mahala Bukovik, koja je dve godine ranije imala 11 kuća, je zapustela, pa je veoma izvesno da se stanovništvo iselilo. Primetan je i pad broja kuća: 1523. godine u Cucama ima 37 kuća i 73 baštine, od kojih su neke napuštene. Onomastika Cuca u prvoj četvrti 16. stoleća je izrazito slovenska[3], uz jedan broj opštehrišćanskih imena i nekoliko zapadnjačkih pomodnih. Na nekoliko mesta u defteru 1523. godine, navodi se Soro, kao prezime ili očevo ime, nejasno je. U zapadnoj Bosni (Duvno, Kupres) postojao je rod sa prezimenom Soro i slavom Sveti Jovan, s tim što ovo bratstvo ima neko maglovito predanje o poreklu iz Italije.

1614. godine u Boličinom izveštaju i opisu Skadarskog sandžaka, Cuce su najbrojnije pleme Katunske nahije, sa 175 kuća i 237 vojnika, pod komandom Vula i Nika Raičevih. Ovo je bio i vrhunac starog plemena Cuca, jer od 1620. godine počinje opadanje broja stanovnika i stalno iseljavanje. Tek nakon što su se doselili doseljenici iz Čarađa i Kuča, i umnožili, pleme ponovo dobija na snazi, od polovine 18. stoleća.

U vreme Erdeljanovićevih istraživanja po Staroj Crnoj Gori, 1920-ih godina, u Cucama je bilo oko 540 kuća, sa oko 4000 stanovnika. U vreme Kraljevine Crne Gore, Cuce su imale oko 2500 vojno sposobnih muškaraca.

Posle Drugog svetskog rata, krajem 1940-ih, u Bačku (selo Sekić, danas Lovćenac) iselilo se 52 porodice sa ukupno 283 članova kolonista iz Cuca.

Usled savremenih migracija ka gradovima (uglavnom u Nikšić, zatim u Podgoricu, Beograd, itd) i Primorju, broj stanovnika je posle Drugog svetskog rata u stalnom opadanju. Danas u cuckim selima živi (prema popisu u Crnoj Gori iz 2003. godine) oko 280 stanovnika.

Naziv Cuca:

Nije pouzdano utvrđeno poreklo naziva Cuca. U literaturi se mogu naći argumenti za albansku (lično muško ime Cuc), kao i za slovensku etimologiju ovog naziva. U slovenskim jezicima, naročito kod Slovena na jugoistoku Balkana (Makedonija, Bugarska) postoje imena i toponimi sa osnovom cuc-. Krajem 9. stoleća, jedan župan srednjevekovne župe Trebinje zvao se Cucimir. Iz podataka o prvim pomenima Cuca, može se videti da je još početkom 15. stoleća, Cuca bilo prezime.

Najstariji pomeni Cuca:

Do Kovijanićevih istraživanja kotorskih arhiva, smatrano je da je najraniji pomen Cuca onaj iz Cetinjske hrisovulje Crnojevića sa kraja 15. stoleća, kojim su utvrđivane granice između crnogorskih plemena. Prvi pomeni Cuca su ipak nešto stariji.

Cuce se pod ovim nazivom i kao oblast prvi put navode u jednom kotorskom dokumentu iz 1431. godine, i to stanovnik Cuca Vlatko Vitojević (Vlathicus Vitoevich de Zuçe; njegov sin Đuraš se pominje 1488. godine).

Iste 1431. godine u kotorskom dokumentu, Cuce se navode u obliku prezimena: pominje se Ljuba Cuca (Juba Zuça), a 1445. godine i njen muž Ivaniš Cuca (Ivanisius Zuza). S obzirom da je u dva navrata pomenuto kao prezime, dalo bi se zaključiti da je postojao rod sa prezimenom Cuca, koji je dao ime i oblasti u kojoj je živeo i kasnijem plemenu. Verovatno je to bio prvi rod koji se tu nastanio, ili glavarski rod koji se tokom vremena umnožio i razgranao i oko koga su se, verovatno, kasnije okupili i drugi rodovi. Kako su Cuce još 1431. godine pomenute kao naselje ili kraj (de Zuçe), jasno je da je ovaj rod stariji od 15. stoleća, i njegov nastanak se može smestiti u 14. stoleće, ako ne i ranije. Zanimljivo je da se u kotorskoj dokumentaciji pominje i brat pomenute Ljube Cuce – Utešen Gančević iz Uganja kod Cetinja. Ovaj pomen je značajan jer ukazuje da je između Cuca i Cetinjana bilo ženidbenih veza još početkom 15. stoleća. Na osnovu ovih veza, moglo bi se razmišljati i o mogućoj vezi cuckih Aladinovića sa početka 16. stoleća i cetinjskog bratstva Aladina u Očinićima.

Sledeći pomen Cuca je iz 1435. godine, kada se u kotorskom dokumentu pominje Bogdan Musić iz Cuca (Bogdanus Musich de Zuça). Tokom 16. stoleća, broj kotorskih dokumenata u kojima se pominju Cuce je veoma brojan, što ukazuje na živu trgovinu Cuca sa Bokom, kao i slučajeve stupanja u mletačku vojnu službu i davanja dece na služenje kod kotorske gospode. Osim toga, ima više pomena Cuca naseljenih širom Boke, što je još jedna potvrda kontinuiranog iseljavanja Cuca iz svoje nesigurne oblasti.

Bratstva u Cucama[4]:

Starinci:

Nikolići (Sveti Jovan) na Trešnjevu, a ranija matica bila im je Gradina. Bili su vojvodsko bratstvo. Poslednji vojvode cucki koji se pamte bili su Ilija Nikolić i njegov sin Manojlo[5]. Nikolići koji žive u Cucama početkom 20. stoleća su potomci vojvode Manojla.

„Ivanovići“ su bratstvo u Podaždrijelu nastalo od kneza Šćepana Ivanova iz druge polovine 17. stoleća[6] (Sveti Jovan / Sveti Nikola). Bratstvo se deli na rodove: Mijatoviće, Zukoviće, Mirkoviće i Đukanoviće. Ivanovići su se pribratili Krivokapićima, uzeli su i njihovu slavu, tako da se neki njihovi iseljeni rodovi u novoj sredini izdaju za Krivokapiće.

Pejovići (Sveti Jovan / Mala Gospođa) u Ržanom Dolu. Drugi ih u Cucama smatraju za starince, a oni za sebe kažu da su tu došli iz Dulića u Hercegovini. Prezime je novijeg porekla, s kraja 18. ili početka 19. stoleća.

Đuričići (Sveti Nikola / Mala Gospođa, ranija slava Sveti Jovan) u Rovinama, Prentinom Dolu i Kobiljem Dolu. Drugi u Cucama smatraju ih za starince, a oni sami imaju predanje o poreklu iz Komana, od Bandića, od pretka Vuka Bandića doseljenog oko 1755. godine. Ivanišević u svojim zapisima iz Cuca (rad naveden u literaturi) navodi da se za njih smatra da su „od Mataruga“.

Od cuckih Đuričića je poznati muzičar perkusionista Dragoljub Đuričić (1953).

Dragoljub Đuričić

Todorovići (Sveti Jovan / Sveti Nikola prolećni) u selu Krug. Drugi u Cucama smatraju ih za starince, a oni sami imaju maglovito predanje o poreklu iz Kuča, sa Meduna. Prezime Todorović je novijeg porekla (s početka 19. stoleća), a ranije ne znaju. Drugi ih zovu Dr(e)cete. Od njih ima Drceta u Baru i Ulcinju, koji su danas katolici i muslimani. Ivanišević navodi da se za njih smatra da su „od Mataruga“, i pominje ih pod prezimenom – Drecete. Todorović je prezime iz savremenog doba, kada su Crnogorci (1907) morali izabrati jedno zvanično prezime.

Ivanišević u navedenom radu navodi kao starince (takođe „od Mataruga“) i Mandiće u selu Bata, kojih u vreme Erdeljanovićevog boravka tamo više nema.

Iseljeni i izumrli starinački rodovi:

Kako je pomenuto u analizi dva turska deftera, u Cucama su u prvoj polovini 16. stoleća živela dva velika bratstva kojima su zapamćena prezimena – Kalođurđevići i Aladinovići, a njima treba dodati i Miomanovići i Miloviće (što su verovatno bratstveni nazivi mahala), a možda i Vojnoviće / Vojniće. Verovatno današnji starinački rodovi u Cucama potiču od nekog od ovih bratstava, ali nije upamćena veza sa nekim od prezimena. Rečeno je već da u cetinjskom selu Očinići i danas živi bratstvo Aladini. Njihovo predanje je nesigurno i navodno su srodni Marinovićima, takođe iz Očinića, koji, opet, imaju predanje o hercegovačkom poreklu, i o dolasku na Cetinje iz Pipera[7].

U oblasti Cuca (sa središtem u Vukodolu) živeli su preci grupe rodova poznate kao Šarenci. Prema jednoj verziji, njihova starina je upravo u oblasti Cuca i Čeva, dok su prema drugoj verziji, oni u ovom kraju bili samo privremeno, a da im je izvorno zavičaj u Gatačkoj oblasti. U ovu grupu rodova spadaju: Avdići (muslimani) i Babići (u Planoj), Šarenci (Ljubinje i dr), Parežani (Panik), Zimonjići (Gacko) i Žerajići (Miljevac, Čitluk). Zajednička slava ovih rodova je Lazareva Subota (osim dela Šarenaca koji slave Đurđevdan). Predanje bratstva Zimonjića, međutim, kaže da su oni starinom iz Gacka, a da je u Cuce početkom 16. stoleća pobegao od Turaka gatački knez Trifko Knežević sa sinovima. Jedan sin Trifkov ode u Drobnjak i od njega su Kneževići u Šarancima. Preostala dvojica Trifkovih sinova nasele se u Pivi. Jedan od te dvojice imao je sina đedovog imena – Trifko, koji se vrati u Gacko. Od njegovih sinova su Zimonjići, Babići i Šarenci. Drugačiju verziju navodi Svetozar Tomić u svom radu o Banjanima, prema kojoj su Parežani starinci u Banjanima (selo Petrovići, slava Sveti Toma), te da od njih potiču Babići i Avdići kod Bileće i Zimonjići u Gacku. Parežane u Banjanima smatraju za Mataruge. Što se tiče Šarenaca, postoji utvrđena haplogrupa R1a Z280 kod jednog testiranog. Zanimljivo je da je testiranom Šarencu genetski blizak jedan pripadnik bratstva Elezovića iz Banjana, koji pripadaju grupi banjanskih bratstava sa predanjem o poreklu iz Banjske na severu Kosova. O Šarencima i rezultatu dnk testiranja[8] pisano je detaljno na: http://www.poreklo.rs/forum/index.php?topic=662.0

U mogućoj vezi sa navedenim rodovima mogli bi biti Kokoti koji su živeli u Prentinom Dolu, odakle su se raselili, deo 1701. godine u Krivošije, gde i danas postoje (zovu ih i Kokotovići, slava: Sveti Nikola). Valja reći da u Banjanima postoji starinačko bratstvo Kokotovića (slava: Sveti Toma), koji su srodni Parežanima.

Živkovići u Grahovu su potomci Živka Šćepanova Ivanovića.

Ogranak ili srodni po poreklu bratstvu Ivanovića iz Podaždrijela su – Čaurine. Moguće je da je ovo bilo i starije prezime kneza Šćepana Ivanova. Kneževići u Boki (Bijela) su njihov ogranak, potomci kneza Mitra Čaurine, koji se odselio u Boku 1692. godine.

Spa(h)ići i Asanovići u Zubcima (Grab) su srodni Đuričićima, od drugog sina Vuka „Bandića“. Rođaci su im Raičevići u Trebinju (Police). Od Đuričića su i Šagovnovići ili Šagunovići kod Bileće (Baljci). Svi ovi rodovi slave Svetog Jovana.

Bojkovići su bili stari cucki rod, iseljeni u Grbalj u 16. stoleću. Prema jednoj verziji, od njih su (ili njima srodni) grbaljski Bojkovići u Višnjevu[9].

Stari cucki rodovi Tomovići – Kraljine i Kokore ili Kukorače sa Kućišta su se iselili u Boku tokom 16. stoleća.

Mijalji su bili stari cucki rod u Grabu, iseljeni u Dobrotu u 16/17. stoleću. U defteru iz 1523. godine, popisana je baština Milivoja Mijalja (ili Mijaljeva), koju je isti napustio. Patronim ili prezime i vremenske odrednice se uklapaju u priču o poreklu dobrotskih Mijalja.

Trešnjevo je nekada bilo gusto naseljeno starinačkim stanovništvom, koje bi moglo biti deo plemena Riđana, ili srodno ovom plemenu. Od starih Trešnjevaca, zna se za sledeće rodove koji su se iselili u 16. i početkom 17. stoleća: Barojevići (iselili se u Grbalj, a jedan deo u Nikšić gde su se poturčili), Širovići[10] (u Trst), Čolanovići (sišli oko prve četvrti 16. stoleća u Kavač u Boki, gde ih ima i danas, slava: Sveti Nikola), Pavićevići (u Do Pješivački, i danas ih ima; prema njihovom predanju, predak im je zbog krvi tu doseljen još u vreme Ivana Crnojevića; slava: Mala Gospođa, ranije Sveti Ilija), Senići (u Korjeniće, zatim deo u Gacko – Avtovac, a deo u Boku – Igalo, krajem 17. stoleća, slava: Đurđevdan), Nikolići (u Hercegovinu – Glavska, Volujac; u Hercegovini se prozovu Kneževići, i od njih su današnji rodovi Šupljeglavi, Damjanovići i Serdani, slava: Sveta Trojica), Đurići (u Poda, a 1702. godine u Srbinu u Boki, slava: Đurđevdan).

Trešnjevo

Selo Donji Kraj, koje je nakad pripadalo Cucama, a danas je u posedu Ozrinića, bilo je gusto naseljeno starocuckim stanovništvom, koje su ostali zvali – Donjekrajci. Najjači donjekrajski rod bili su Sjeverovići, koji su zbog pritiska Ozrinića konačno predigli za Hercegovinu 1650-1660-ih.

Tomaševići (Kobilji Do) su se odselili u Bosnu, gde ih i danas ima u selima Sarajevskog polja – Vrutci i Lužani, a nose prezime Crnogorac (Sveti Nikola / Mala Gospođa).

U Dobroj Vodi (Proseni Do) živeli su starinci, koje su ostali zvali zajedničkim imenom Dobrovođani, od kojih je bio i čuveni cucki junak Vuk Dobrovođa (prva polovina 18. stoleća). Dobrovođani su se raselili tokom 17, pa do sredine 18. stoleća pod pritiskom Bjelica i cuckih Orlovića, uglavnom u Boku, a neki u Crmnicu (Limljani)[11]. Navodno, od Dobrovođana potiču dva velika roda u Krivošijama: Odalovići (doseljeni u 17. stoleću, slava: Sveti Nikola) i Vodovari (1703, slava: Sveta Petka). O poreklu Odalovića i Vodovara postoje i drugačije verzije. S obzirom da je prezime Odalović retko prezime, postavlja se pitanje eventualne veze njeguških Odalovića, koji su od većeg bratstva Punoševića[12], i Odalovića Dobrovođana u Krivošijama. Što se tiče Vodovara, Šobajić u radu navedenom u literaturi navodi predanje o Vuku Brđaninu (17. stoleće), koji je od lužanskih Lazarevića ili nekog njima srodnog bratstva, ocu sedmorice sinova koji su zbog neke krvi prebegli u Zagarač, a zatim se raselili na više strana, i od kojega potiču, između ostalih, i Vodovari u Krivošijama. Ovo predanje ne isključuje mogućnost da je Vuk Brđanin ili neki od njegovih sinova boravio jedno vreme u Dobroj Vodi i odatle sišao u Boku. O ovome će biti više reči kasnije.

Kovačevići ili Kovači iz Zovina su se iselili sredinom 18. stoleća iz Cuca. Od njih je bio veljecucki knez, a zatim i guvernadur Stefan – Stanko Kovačević (guvernadur u periodu 1718-1730). Najverovatnije je da su Kovačevići u Krivošijama od ovih iz Zovine (s obzirom da slave tipično cucku slavu i prislužbu Sveti Jovan / Mala Gospođa)[13].

Pištignjati su živeli u Cucama (Bata) do druge polovine 18. stoleća, kada se veći deo ovog roda iselio u Hercegovinu (Grab), zaključno sa sredinom 19. stoleća. Danas su Pištignjati veliko bratstvo u Hercegovini (slava: Sveti Jovan / Mala Gospođa). Njima srodni Mandići su poslednji ostao u Cucama, do polovine 19. stoleća, kada se deo iselio u Boku (Orahovac), a deo u Nikšić (nakon 1878). Rečeno je da ih Ivanišević još 1891. godine beleži u Cucama.

Iz sela Trnjine: Ratkovići i Milojevići su se iselili u Zubce, gde ih i danas ima (Đurđevdan). Milojevići bi možda mogli biti Milovići iz turskih deftera iz 16. stoleća. Vidakovići su se odselili u Boku 1687. godine, i ima ih u Trebesinu, Podima, Savini i Srbini (Sveti Andrej), a jedan deo Vidakovića se dalje iselio u selo Danići u Hercegovini, gde su ih prozvali Crnogorci. Nerići (Sveti Toma, ranije Sveti Nikola) su se odselili u Brezovik kod Nikšića. U Dulićima u Hercegovini postoji rod Crnogorci (Mala Gospođa) koji su tu došli iz cuckih Trnjina oko 1800. godine.

Pižići iz Vukodola su se iselili, poslednji u Hercegovinu (Korita kod Gacka).

Savičići iz Bate su se iselili u Perast.

Makovići su bili stari cucki rod u Lipi, iselili se i istražili tokom 18. stoleća.

Milaši iz Graba su izumrli.

Rodovi u Boki koji narode svoje poreklo od starijeg stanovništva iz Cuca, ali ne znaju od kojih su cuckih rodova: Bauci u Lastvi (doseljeni u 15. stoleću, slava: Sveti Jovan), Dajičići u Grblju – Gorović (16. stoleće, Sveta Petka), Cuce u Grblju – Gorović (17. stoleće, Sveta Petka), Nikodimovići u Grblju – Prijeradi (17. stoleće, Sveta Petka), Živkovići u Bijeloj (1689, Sveti Nikola), Vukašinovići u Mulu, Grgurovići (Sveti Luka) i Cuce (Sveti Vrači) u Škaljarima.

Guzine u Fojnici kod Nevesinja su od cuckih starinaca[14].

Kunice u Lješanskoj nahiji, u Buronjama, su doseljeni iz Cuca u drugoj polovini 17. stoleća.

U jednom kotorskom dokumentu iz 1527. godine, pominje se Ivan Kolinović iz Cuca. Kako se, po svoj prilici, ne radi o patronimu, već o prezimenu, valja pomenuti da ovog retkog prezimena ima i u Ljubotinju, gde se Kolini / Kolinovića smatraju za starosedeoce u Riječkoj nahiji[15].

Posebnu celinu u Cucama nekada su činila dva sela na jugoistoku plemenske oblasti – Bašino Selo i Donji Kraj. Staro, cucko stanovništvo se tokom 16. stoleća iz ovog kraja uglavnom iselilo, a na njegovo mesto dolaze doseljenici iz oblasti Kuča. Saradnik Porekla Milan Radulović je, nakon dugogodišnjeg istraživanja svog porekla, o Bašedoljcima i Donjekrajcima došao do sledećih zaključaka: „Radulovići iz Bašina Sela imaju predanje da su iz Vučitrna, te da su se posle Kosovske bitke povukli prema Crnoj Gori. Po kazivanju, direktni smo potomci vojvode Vojina. Predanje veli da smo se sklonili u okolinu Kuča iz kojih prelazimo u Bašino Selo. Slava Radulovića u to doba, pa do sredine 16. vijeka bila je Jovanjdan i prislužnica Nikoljdan. Po dolasku u Bašino Selo promjenili smo prislužnicu u Malu Gospojinu. Do sredine 17. vijeka, po kazivanju Cuca i Čevljana, stanovnici cuckog Donjeg Kraja  i Bašina Sela činili su zasebno pleme. Toliko su bili osiljeni da su im zasmetali, pa su oni zajedničkom vojskom pod vođstvom Prente Dragojevića napali na ova sela. Po dogovoru Čevljani su pripojili sela svom plemenu dok su Cuce otele svu pokretnu imovinu. Tada su se stanovnici Donjeg Kraja raselili dok su Bašedoljci ostali. Od tada (1660) je Bašino Selo u sastavu Čeva“.

Usled stalnog pritiska Cuca i Čevljana, Radulovići su se postepeno iseljavali iz Bašinog Sela. Poslednji su se iselili 1758. godine, i to:

„u Pješivce  Damjan Radulov sa braćom, te Radulov brat pop Rajič Radulović. Dok se na Cetinje sele braća Rade i Pero, od kojih će se formirati bratstvo Perovići i Radovići zvani „Ozrinići“. U Nevesinje seli se Lazar Radulović i od njega se formira bratstvo Čalije. U Zavrh kraj Nikšića odeslio se četvrti brat Todor sa svojih 5 sinova. Od Radulovića u Nikšiću je i bratstvo Butorovića. Ovi Radulovići u Nikšiću su obrnuli te slave Malu Gospojinu, a prislužuju Jovanjdan“.

Većina se već ranije iselila u Krivošije, gde i danas ima Radulovića. Kneževići u Boki su ogranak Radulovića. Prezime su dobili po knezu Gavrilu Ivaniševu Raduloviću (krajem 17. stoleća).

Prema dosadašnjim genetskim saznanjima, Radulovići i njima srodni rodovi su nosioci haplogrupe J2a M92 (testirani: Radulović, Perović, Knežević), koja je tipična za Pješivce, i to ona bratstva potekla od kneza Bogdana Potolića[16]. Međutim, nedoumicu unosi podatak o testiranom Kneževiću, koji je naveo poreklo od cuckih Perovića[17]. Vidimo da u Cucama postoje dva roda Perovića: oni koji su ogranak Radulovića, zatim Perovići – Bajkovići (Orlovići), a na kraju i Perovići u Pješivcima. Sve ovo uzrokuje zamršenu priču u kojoj se predanja i genetika ne podudaraju. Konačno, postoje mišljenja da su Orlovići heterogenog porekla. U ovoj varijanti, za sada bi se moglo zaključiti da su cucki Orlovići pripadnici haplogrupe J2a M92, a bjelički, cetinjski i zagarački Orlovići E1b V13.

Doseljenici od 16. stoleća:

Doseljenici u Cucama se mogu podeliti na dve glavne grupe, prema poreklu i pravcu doseljenja: na doseljenike iz Hercegovine (Čarađe) – Orlovići i njima srodna bratstva, i doseljenike iz Kuča. Imajući u vidu do sada utvrđene haplogrupe koje nose Orlovići i Kuči, moglo bi se zaključiti da je u Cucama došlo do smene stanovništva i demografske eksplozije dve grupe doseljenika bliskog genetskog porekla, nosilaca haplogrupe E1b V13. Međutim, ako se za Orloviće i njima srodne rodove prilično izvesno može zaključiti da su nosioci E1b V13 (što potvrđuju rezultati više do sada testiranih pojedinaca iz orlovićkih rodova[18]), za doseljenike iz Kuča ne bi trebalo donositi preuranjen zaključak, i pored toga što predanje najbrojnijeg bratstva Lakovića navodi poreklo od Drekalovića, koji su, kao i većina ostalih Kuča takođe nosioci E1b V13[19], jer dosadašnji rezultati DNK testiranja ukazuju da se u periodu u koji pada doseljenje iz Kuča, iz te oblasti iseljavalo uglavnom starinačko stanovništvo, za koje se do sada pokazalo da nosi drugačije haplogrupe (slovenske) I2a dinaric i R1a, a nije isključeno ni prisustvo haplogrupe I1 među starinačkim stanovništom na području plemena Kuča.

Orlovići su se naselili u oblasti Veljih Cuca, a Kuči u Malim Cucama. Od doseljenja Kuča u Cuce, podela postaje jasnija, jer se Cuce javljaju kao dve knežine. Tako, 1684. godine cucki kneževi su: Petar Vučićev Bajković (Velje Cuce) i Pejo Laković (Male Cuce). S obzirom da su ova dva područja i geografski jasno odeljena, često se nazivi Veljecuce i Malocuce koriste i radi označavanja pripadnosti jednom ili drugom rodu.

Doseljenici iz Hercegovine:

Prema predanju, kako cuckih, tako i bjeličkih i cetinjskih rodova iz ove grupe, oni su svi iz loze Orlovića ili srodni ovoj lozi. Orlovići potiču od Vuka „Orla“ Crnogorca, zapovednika utvrđenog grada Soko ili Orlova grada, a o njegovom poreklu su podeljena mišljenja: da je sa severa Makedonije (Skopska Crna Gora), iz Banjske, iz Dragačeva, iz Rujna (Užička Crna Gora). Orlovići potiču od njegova dva sina, Milije i Martina, koji su se sklonili od Turaka u Gacko.

O poreklu Orlovića detaljno na:

http://porekloorlovica.blogspot.rs/2007/04/poreklo-orlovica.html

Grupa bratstvenika Orlovića se iz Čarađa, prema predanju – četvorica braće Orlovića, doselila upravo u oblast Cuca, odakle su se dalje raseljavali – u Cetinje, Bjelice i Zagarač. Predanje kaže da se ova seoba u Cuce dogodila u 16. stoleću. Međutim, kotorska dokumenta ukazuju da je Orlovića bilo na Cetinju još u prvoj polovini 15. stoleća. O tome je pisao Risto Kovijanić u radu navedenom u literaturi, a kratak osvrt se može naći na:

http://www.poreklo.rs/2015/11/20/pleme-cetinje-poreklo-stanovnistva/

Po svoj prilici, pojedinačnih preseljenika je bilo i tokom 15. i u 16. stoleću, što znači da je seoba iz Golije bila dug proces.

Golija

Dele se na: „Bajkoviće“, „Lipljane“ i „Prosedoljce“, „Grabljane“, „Gradinjane“ i „Lipovce“. Svi slave Svetoga Jovana, a prislužuju Svetog Nikolu prolećnog, osim Lipljana i Prosedoljaca koji prislužuju Malu Gospođu (Rođenje Presvete Bogorodice).

„Bajkovići“ su potomci Bajka koji se doselio u 16. stoleću iz Čarađa u Kućišta. Od dvojice Bajkovih sinova su: od Vučete – Krivokapići (Kućište), tako prozvani po Raslavu Vučetinom koga su zvali „Krivokapa“, a od Vučića – „Preobrežani“ (Brateš), koje tako zovu jer su otišli „pre’o brega“. Vučić je imao dva sina: od prvog, Pera, su „Perovići“, koji se dele na: Peroviće, Kneževiće, Turčinoviće, Živkoviće i Kosoviće, a od drugog, Damjana – Đurovići, Banićevići i Šakići.

Od Krivokapića znamenit je bio Miloš Krivokapić (1819-1907), poznati crnogorski vojskovođa, perjanik Njegošev, kasnije serdar i najposle vojvoda i senator crnogorski. Vuko Jankov Krivokapić je osnovač prve crnogorsku pivare „Onogošt“ 1896. godine. Poznati Krivokapić je i beogradski glumac Miodrag-Miki (1949).

Miodrag Krivokapić

Od „Bajkovića“ su iseljenici: Krivokapići u nikšićkom kraju, Rudinama, Lukovu, i drugde sa tim prezimenom, Sredanovići u Zubcima, Krivoglavi u Hercegovini – selo Mrnjići, Večkovići u Bjelopavlićima i njihov ogranak Ajdarcucići u Skadru, navodno i Žerajići u Hercegovini (Miljevac, Čitluk). Od Perovića su Perovići u Rudinama, a verovatno i oni u Orahovcu u Boki (slave Đurđevdan) i Čagorovići u Bjelopavlićima (Martinići).

„Lipljani“ i „Prosedoljci“ su od pretka koji se doselio u 16. stoleću iz Čarađa u tada cucki Donji Kraj. Dvojica sinova popa Jakova, Raslav i Petar, bili su u onoj grupi Orlovića koje su Ozrinići i Cuce proterali iz Donjeg Kraja. Pop Raslav(ac)[20] se tada nastanio na Lipe, po čemu se njegovo potomstvo zove „Lipljani“, a Petar u Proseni Do, po čemu se njegovo potomstvo naziva „Prosedoljci“. „Lipljani“ se prezivaju Popovići, a na uže se dele na Žutkoviće, Mirkoviće i Vujoviće. Prosedoljci se dele na Markoviće i Tomaševiće. Ivanišević za Popoviće „Lipljane“ navodi da su u Cuce došli iz Stare Srbije.

Čuveni Lipljanin je bio Krsto Zrnov Popović (1881-1947), brigadir crnogorske vojske, oficir blistave vojne karijere, jedan od vođa „Božićne pobune“ u Crnoj Gori protiv prisajedinjenja Crne Gore Srbiji. Nakon smrti kralja Nikole, amnestiran je od kralja Aleksandra Karađorđevića i vratio se u zemlju. U Drugom svetskom ratu, sticajem raznih okolnosti, postavljen je za zapovednika crnogorske vojske pod patronatom italijanskih okupacionih snaga, te je likvidiran od partizanskih jedinica dok se nalazio u bekstvu sa svojim pristalicama. I pored protivljenja prisajedinjenju Crne Gore Srbiji, nikada nije osporavao svoje srbstvo.

Krsto Popović

Popovića ima iseljenih u okolini Nikšića, u Danilovgradu, u Boki (Orahovac, Morinj, Bijela, Lepetane) u Dabru (selo Vlahovići), u Bosni (Glasinac), itd. Od „Prosedoljaca“ su Markovići u Broćancu Nikšićkom i Tomaševići u Rudinama, Boki (Risan, Perast), Baru.

„Gradinjani“, „Grabljani“ i „Lipovci“ (imena su ogranci dobili prema selima koja su naselili: Gradina, Grab, Lipovac) su bratstva nastala od dva Bajkova brata koji su došli u 16. stoleću iz Čarađa. Miždrag je imao sinove Vuždraga, od koga su „Gradinjani“, i Komnena, od koga su „Grabljani“. Trećem bratu nije upaćeno ime, ali se pamti da su ga zvali „Zmijica“. Od njega su „Lipovci“. „Gradinjani“ se dele na „Miljenoviće“, sa prezimenima: Miljenovići (Gradina), Simovići i Dževerdanovići (oba na Trešnjevu), i Boškovići. „Grabljani“ su: Jovanovići, Perišići i Vuletići. „Lipovci“ su: Ivanovići i Ilići. Ivanišević za „Grabljane“ Vuletiće i Jovanoviće navodi da su u Cuce došli iz Kuča.

Od Miljenovića (Boškovića) potiče veliko hercegovačko bratstvo Svorcan, od Trojana Boškova Miljenovića, zvanog Svorcan, koji se doselio u Korita Bilećka 1743. godine.

Iz Čarađa su i Vujadinovići i Živkovići u Ržanom Dolu (oba roda: Sveti Jovan / Mala Gospođa), doseljeni u Cuce krajem 17. stoleća, nisu međusobno u bliskom srodstvu, ali smatraju se bliskim Orlovićima.

Doseljenici iz Kuča:

U 17. stoleću u oblast Cuca, na jugoistoku plemenske teritorije (Male Cuce) doseljava se nekolicina došljaka iz Kuča.

Od jednih su Pešikani (u Zaljuti, kasnije se naselili i na Trešnjevo), slava Đurđic / Sveti Nikola prolećni. Prezime su, navodno, dobili po pretku koji je u Boki ulovio pešikana (it. pesci cani) – morskog psa i doneo ga na Cuce.

Znameniti izdanak ovog bratstva je Mitar Pešikan (1927-96), filolog i lingvista, akademik SANU. Životno delo mu je „Pravopis srpskog jezika“ (1993), čiji je glavni autor bio. Mnogo se bavio i onomastikom i ostavio veliki broj radova iz ove oblasti.

Mitar Pešikan

Od Pešikana su Međedovići u Gornjem Polju kod Nikšića, Dragišići u Crmnici – Limljani, Bešići u Bjelopavlićima – Donje Selo.

Od dvojice braće Lakovića – Stanoja i Sr(e)dana[21] (po predanju su od Drekalovića), koji su sredinom 17. stoleća došli u Male Cuce sa Meduna, su: od petorice sinova Mitra Stanojeva: od Staniše „Rogana“ – Roganovići, od Stevana – Stevovići, od Komnena „Age“ – Ćosovići (Ivanišević beleži njihovo ranije prezime – Agić, a Ćosović kao nadimak), od Šćepana „Bigana“ – Bigovići, od Dragiše su Roganovići u Lješanskoj nahiji i Šuštovići[22] u Gacku; od Marka Radula Stanojeva su Markovići, (svi Trnjine). Od Tomana Sr(e)danova su Tomanovići (Rovine). Svi slave Svetog Nikolu, a prislužuju Malu Gospođu.

Roganovići u Cucama su potomci znamenitog malocuckog kneza sa početka 18. stoleća – Staniše Mitrova, zvanog „Rogan“, pod tim imenom opevanog u “Gorskom vijencu“. Roganovići u Lješanskoj nahiji – selo Progonovići nisu Roganovi potomci, već njegovog brata Dragiše. Od ovih je bio Ilija Roganović, vladika Ilarion II (1828-82), mitropolit crnogorsko-brdski od 1860. godine i prvi predsednik crnogorskog Crvenog krsta.

Vladika Ilarion

Od Tomanovića je bio znameniti junak Nikola Tomanović, poznatiji kao Nikac od Rovina (oko 1725 – 1776). Večnu slavu zaslužio je obilićevskim upadom u tabor Osman-paše bosanskog na Čevu 1756. godine, sa svojih 40 saboraca, kojom prilikom je ubio pašu, izazvao rasulo u turskim redovima i omogućio Crnogorcima da izvojuju sjajnu pobedu nad nadmoćnijim neprijateljem[23].

Nikac od Rovina

Poznati bogoslov Radovan Bigović (1956-2012) je od malocuckih Bigovića, sveštenik (protojerej-stavrofor) SPC, profesor i dekan Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu i starešina Manastira Svetog arhangela Gavrila u Zemunu.

Prema predanju Lakovića, od njihovog rodonačelnika Laka su: Radovići u Nevesinju, Delibašići u Nikšiću, kao i Vujačići i Bulajići u Grahovu. Navedeni rodovi potvrđuju svoje poreklo iz Kuča, ali navode da su oni došli u Hercegovinu znatno pre Lakovića (prema rodoslovima Vujačića i ostalih njima srodnih bratstava, ovo doseljenje pada krajem 15. stoleća)[24].

Od Lakovića su i: Čolakovići u Riđanima. Tomanovića ima pod tim prezimenom iseljenih u Boku, Rudine, Nikšić, Hercegovinu (Domaševo), a od njih su i hercegovački rodovi: Cuce u Bileći – Ljubomir, Inići u Mirušama, Mihovići i Reskovići u Zubcima.

Ostali doseljeni rodovi:

Mijanovići u Krugu (Sveti Nikola / Mala Gospođa) su od Mijana iz Zete, iz sela Adžove Vrbe (danas je to lokalitet kod Ponara), koji se sa bratom Račetom iselio iz Zete sredinom 17. stoleća. Najpre su otišli u Korjeniće, a zatim se naselili u Cucama. Cucki Mijanovići su od Radoja Mijanova. Dele se na uže na Kosanoviće i Otaševiće.

Srodni su im: Lakićevići u Krivošijama (od Lakića Mijanova), Mijanovići u Bilećkim Rudinama (od Ilije Mijanova) i Račete u Boki – Kavač, Budva, Kotor, Dobrota (od Račete brata Mijanovog).

Zviceri u Čelini, Bati, a kasnije se naselili i na Trešnjevo (Sveti Jovan / Sveti Nikola prolećni). Postoji nekoliko verzija predanja o poreklu Zvicera, i ni jedna nije sasvim pouzdana. Jedino što se može uzeti za zajedničko kod svih predanja je da doseljenje Zvicera u Cuce pada pred kraj 17. stoleća. Prema tvrdnji samih Zvicera, oni su se u Cuce doselili iz Kuča, sa Meduna, a po brdu Zvizda kod Meduna su poneli i prezime. Petar Šobajić u radu o Bjelopavlićima navodi drugačije predanje o poreklu Zvicera: Vuk Radulov „Brđanin“ (17. stoleće), iz sela Šobajići u Bjelopavlićima, a rodom od lužanskih Lazarevića ili nekog njima srodnog bratstva, i njegovih sedmorica sinova su zbog neke krvi prebegli u Zagarač. Od njih potiču: od Vukala – Vukalovići u Zubcima, od Miloša – Miloševići u Riocima kod Bileće, od Stojana, Vučura i Vuka – Ilići, Vučurovići i Vodovari u Krivošijama, od Vujice – Vujičići u Grahovu, od Živka – Zviceri u Cucama; srodni su im i Ćupići u Zagaraču. Vukalovići potvrđuju poreklo iz Šobajića, ali kao dalju starinu navode Cuce, kao i da su od Ilića iz Krivošija. Isto predanje je i kod Vujičića. Vučurovići ne navode poreklo iz Cuca, ali se svoje s Vujičićima, isto kao i Vodovari. Miloševići kažu da su u Hercegovinu došli iz Krivošija. Ilići iz Krivošija i Risna kažu za sebe da su iz Šobajića, ali da su ogranak bjelopavlićkih Bubića. Zviceri se svoje s Vujičićima, ali kao pleme od kojeg vuku poreklo navode Kuče. Ćupići u Zagaraču su ogranak Radmanovića. Ne može se pouzdano reći koje je poreklo Radmanovića (prema jednoj verziji – iz Bratonožića), ali se i oni u jednoj varijanti predanja vezuju za Krivošije i Risan. Iz svih ovih predanja kao zajednička crta može se izvući (geografski logičan) pravac seobe: Šobajići – Zagarač – Cuce – Krivošije. Luburić navodi predanje iz Nikšića, o doseljenju Vuka Brđanina u Riđane oko 1690. godine. Na kraju, koristeći fragmente predanja ovih i nekih rodova u Piperima, Zagaraču i Boki, Erdeljanović iznosi sledeću konstrukciju o poreklu Zvicera, ali i nekih drugih rodova Crne Gore: kao ishodište predaka Zvicera, on navodi Bratonožiće – Pelev Brijeg, i bratstvo Balevića kao moguće pretke Zvicera, sa slavom Sveti Nikola. Predak ili grupa srodnika premešta se najpre u Pipere (gde neki ostaju, i od njih su piperski Vučinići i Vukanovići), a zatim u Šobajiće u Bjelopavlićima, gde uzimaju za slavu Svetu Petku. Iz Šobajića, zbog neke krvi ili razure, grupa srodnika prelazi u Zagarač (gde deo ostaje, i od njih su Radmanovići i Ćupići u Zagaraču, kao i kasnije odseljeni Vukalovići u Zubcima u Hercegovini). Jedan od njih (Vuk Brđanin?) odlazi u Riđane, a njegovi sinovi se zatim raseljavaju po Crnoj Gori, Boki i Hercegovini, i od njih potiču: Zviceri u Cucama, Vujačići u Grahovu, Miloševići u Hercegovini – Rioci, i u Boki: Ćetkovići u Orahovcu, i Ilići, Vučurovići i Vodovari u Krivošijama. Ovde treba dodati i mogućnost da je jedan ili deo rodonačelnika ove grupe bratstava jedno vreme možda boravio u tadašnjoj oblasti Cuca (Dobra Voda), o čemu govori predanje Vodovara. U tom slučaju, oni bi bili samo prolaznici kroz Cuce, a ne i deo cuckog plemena.

_______________________________________________________________________

Izvori (azbučnim redom):

Vujačić Nikola – „Bratstvo Vujačić“

Vukmanović Jovan – „Crmnica“

Đurđev Branislav Đurđev i Hadžiosmanović Lamija – „Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića“

Erdeljanović Jovan – „Stara Crna Gora“

Ivanišević Jovan – „Putopis kroz Male Cuce“

Kovijanić Risto – „Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (14-16. vijek)“

Luburić Andrija – „Orlovići“

Milićević Risto – „Prezimena u Hercegovini“ – Risto Milićević

Miljanići Vukota i Akim – „Prezimena u Crnoj Gori“

Nakićenović Sava – „Boka“

Radusinović Pavle – „Naselja Stare Crne Gore“

Stevović Nenad – „Iseljavanje iz Cuca“

Tomić Svetozar – „Banjani“

Šobajić Petar – „Bjelopavlići i Pješivci“

„Opis Skadarskog sandžaka Marijana Bolice“

Napomene:

[1] U Rokočima postoji kula riđanskog kneza Sladoja Vujačića.

[2] Mahala nosi neobičan naziv, s obzirom da su domaćini u njoj popisani većinom imaju slovenska i jedan manji deo opštehrišćanska imena, no treba podsetiti da u Cetinjskom plemenu postoji bratstvo prezimena Aladin.

[3] Osim onih uobičajenih za 16. stoleće, ima starih lepih imena, poput: Deljan, Milibran, Mladoš, Borjanič, Berivoj, Viladin, Vukodrag, itd

[4] Rodovi koji u vreme Erdeljanovića još uvek naseljavaju oblast Cuca ispisani su u boldu, iseljeni i izumrli rodovi u italiku, a nazivi širih bratstava, koji se ne koriste kao prezimena – pod navodnicima.

[5] Vojvodstvo u Cucama je prestalo 1640. godine. U drugoj polovini 17. stoleća knez je bio Šćepan Ivanov, a već 1684. godine kao dva cucka kneza navode se doseljenici iz Hercegovine i Kuča.

[6] Moguće je da su istog porekla kao Nikolići.

[7]http://www.poreklo.rs/2015/11/20/pleme-cetinje-poreklo-stanovnistva/

[8] Rezultat testiranih Šarenca, Elezovića i njima bliskih haplotipova može se videti na:

http://dnk.poreklo.rs/tabela-pojedinacne-grupe/?grp-filter=R1a, rod Z280>YP4278 A05 Šarenci.

[9] U samom Grblju Bojkovići figuriraju kao starosedeoci iz velike davnine, što možda potvrđuje i činjenica da se po njima naziva i jedna od četiri grbaljske knežine.

[10] Pomenuti Širovići su pouzdano živeli u Cucama, što dokazuje pomen jednog trešnjevskog Širovića u kotorskom dokumentu iz 1566. godine (Schircovic de Zuzi).

[11] U Limljanima su iz Cuca: Kosovići (od Bajkovića), Dragišići (od Pešikana), a Stojanovići su od pretka davno dobeglog iz Cuca, ali ne znaju od kojeg cuckog roda.

[12] O njima na: http://www.poreklo.rs/2015/12/24/pleme-njegusi/

[13] Nakićenović u radu navedenom u literaturi, za Kovače u Krivošijama piše da su došli sa Grahova. Ovo ne isključuje ranije poreklo iz Cuca, naročito jer je u prošlosti u severnom delu Cuca bilo prožimanja cuckog i grahovskog stanovništva.

[14] Prema drugoj varijanti, Guzine su od Perovića iz Krivošija. Kod Nakićenovića nema Perovića u Krivošijama, ali bi to mogli biti Perovići iz Cuca.

[15]http://www.poreklo.rs/2016/02/06/bratstva-plemena-ljubotinj/

[16] O Potolićima i njihovoj haplogrupi više na: http://www.poreklo.rs/forum/index.php?topic=1305.0

[17] Videti na: http://www.poreklo.rs/forum/index.php?topic=391.msg38934;topicseen#msg38934

[18] Videti „rod Z5017>Z19851 Orlovići“ na: http://dnk.poreklo.rs/tabela-pojedinacne-grupe/?grp-filter=E

[19] Videti „rod Kuča“, isto.

[20] On je potpisnik jednog dokumenta iz 1667. godine, gde se potpisao u svojstvu svedoka, kao: „pop Rasav Cuca“.

[21] Erdeljanović piše Sredan, a Ivanišević – Srdan.

[22] Šuštoviće navodi Ivanišević u radu navedenom u literaturi. U popisu hercegovačkih prezimena Rista Milićevića ne postoji ovo prezime.

[23] „Poznato je da je Nikac naplaćivao harač od nikšićkih Turaka tj. od Hamze kapetana. Pošto je Nikac bio strah i trepet za Turke, Hamza je to prihvatio, ali tome se jednom prilikom usprotivio Jašar Babić, koji je zajedno sa svojom četom krenuo da zaplijeni stoku od Nikca. Rano u zoru susreli su se i obojica su u isto vrijeme ispalili džeferdar pa su zajedno u istom trenutku poginuli“. (sa Vikipedije)

[24] Vujačići imaju rodoslov po kojem su oni potomci Vujače, koja je sa decom pobegla iz Kuča zbog krvi. Od njih potiče šire bratstvo Vujačića, i to: Vujačići, Antonijevići, Vučetići, Bulajići i Dakovići u Grahovu, Radovići u Nevesinju, Roganovići u Cucama (!), Klikovci u Zeti, Milićevići u Hercegovini, Delibašići u Nikšiću i Trepačkim Rudinama, Popovići u Boki, Perišići u Goliji, Stevanovići, Cvijetići i Luburići u Nevesinju. Inače, predanje kaže da je muž Vujačin, otac one dece, bio Kuč, a daljim poreklom od Mrnjavčevića iz Skadra, što ukazuje da oni svoje poreklo izvode od Kuča „Mrnjavčića“. Delibašići imaju sličnu priču koju je opisao saradnik Porekla Uroš Delibašić, na: http://www.poreklo.rs/2016/12/24/poreklo-prezimena-delibasic/ Današnja genetska saznanja ne potvrđuju ovu priču, s obzirom da je utvrđeno nekoliko različitih i međusobno veoma dalekih haplogrupa kod rodova navedenih u predanju.