Staniša Marković je rođen 1664. godine u bjelopavlićkom Vrazegrmcu ispod manastira Ostroga u Crnoj Gori. Staniša je neko vreme živeo u gružanskom selu Zabojnica. Prema narodnom predanju, njegov otac Prem se doselio u manastir Vraćevšnicu. Sa sobom je doveo tri sina, Otaša, Stanišu i Premtaša. Iz Vraćevšnice su Otaš, Staniša Mlatišuma i Premtaš prešli prvo u Sumorovac a odatle u Zabojnicu. Otaševići koji žive u Zabojnici i Sumorovcu veruju da vode direktno poreklo od Stanišinog brata Otaša. Oni kao krsnu slavu slave Svetog Nikolu.
Staniša je bio značajna istorijska ličnost iz perioda borbi Austrijanaca sa Turcima početkom 18. veka. Iz Zabojnice je otišao u Austriju i stupio u vojsku, gde je brzo napredovao. Već je 1717. godine sa princom Evgenijem Savojskim uspešno ratovao protiv Turaka na Dunavu.
Staniša Marković se istakao u šestom po redu austrijsko-turskom ratu koji je vođen od 1716. do 1718. godine između Austrijskog i Osmanskog carstva. Staniša je učestvovao u oslobođenju Srbije, u sastavu austrijske vojske, predvodeći srpske i crnogorske borce. Nakon okončanja ovog rata, srpske teritorije južno od Save i Dunava ušle su u sastav Habzburške monarhije, pod nazivom Kraljevstvo Srbija (Königreich Serbien). Austrijanci su osvojene srpske teritorije podelili na nove upravne jedinice, distrikte. Na području koje se približno poklapalo sa ranijom nahijom Lepenica, obrazovan je distrikt Kragujevac. Za starešinu (oberkapetana) kragujevačkog distrikta postavljen je Staniša Marković Mlatišuma. Kragujevac se prvi put pominje 1476. u defteru Smederevskog sandžaka, gde stoji da kragujevačka kasaba ima 39 kuća. Osmanlije su i osnovale Kragujevac kao naselje. U doba pre osmanskog osvajanja, dok je Gruža bila izuzetno dobro naseljena Kragujevac nije postojao. Kragujevac se u prvim pisanim dokumentima pominje kao Karagiofdža ili Kragujfoča. U popisu stanovništva iz 1536. godine, osmanska vlast navodi da kragujevačka kasaba ima sedam muslimanskih mahala sa 56 kuća, kao i džemat sa 29 hrišćanskih kuća.
Staniša Marković je kao nagradu za borbu protiv Turaka dobio Carski zlatni lanac.
Na području Kraljevstva Srbije postojala je redovna vojska i Srpska narodna milicija, koja je pomagala Austrijancima u odbrani pograničnih krajeva. Srpska narodna milicija kao vojna formacija Habzburške monarhije na prostorima Kraljevstva Srbije, postojala je u periodu od 1718. godine do poraza Austrije u ratu sa Osmanlijama koji je vođen od 1737. do 1739. godine. Eugen Savojski je postavio prvi komandni kadar Srpske narodne milicije. On je bio predvođen dvojicom oborkapetana, Stanišom Markovićem čije je sedište bio Kragujevac i Vukom Isakovićem sa sedištem u Crnoj Bari.
Mlatišuma je 1729. godine poslat u Brda kako bi podstakao pobunu osam crnogorskih plemena. Bio je vođa ovih plemena u borbi protiv Turaka.
Mlatišuma se borio u austrijsko-turskom ratu vođenom od 1737. do 1739. godine. U ovom ratu su njegove snage napadale Užice i oslobodile Kruševac 20. jula 1737. godine. Ali već oko 18. oktobra posle pada Niša u turske ruke, iz Kruševca se povukao i oberkapetan Staniša sa svojom Srpskom milicijom i drugim ustanicima i pukovnik Lentulus sa svojim odredom ćesarovaca. Dve godine kasnije, oberkapetan Staniša je predvodio napade na Moravi i Rudniku.
O Mlatišuminom osvajanju Novog Pazara, Vuk Karadžić Stefanović je zapisao: „Obor-dženeral Mlatišuma uzeo je od Turaka Novi Pazar, i u njemu sjedio čitavu zimu; i da su se s njim, kad se vratio natrag doselile Cimirote ili Klimente u Srijem.“
Iako su se Srbi borili na strani Austrije u ratu protiv Osmanskog carstva, u periodu austrijske okupacije Srbije između 1718 i 1739. godine, zbog eksploatisanja i osiromašenja naroda nastali su još teži životni uslovi nego pod osmanskom okupacijom. Dok je ranije srpsko stanovništvo od Osmanlija bežalo iz Gruže preko Save i Dunava, pod austrijskom okupacijom su stanovnici Gruže masovno bežali u Tursku.
Tako je polovinom XVIII veka u zbegovima opustelo selo Knić. Gružani su se i pod osmanskom i pod austrijskom okupacijom okupljali u hajdučke družine i četovali za svoj račun širom Gruže. O tome svedoči i izveštaj Jovana Grinvolda Dvorskom kamarilskom veću u Beču sa početka XVIII veka u kome se govori o odbeglom stanovništvu gružanskih sela Pretoka, Knića i Vitanovca.
O obimu stradanja srpskog stanovništva u austrijsko-turskom ratu možda najbolje svedoči popis koji su 1718. godine obavili pukovnik Nejperg i inžinjerijski kapetan Epšelvic. U oblasti Gruže je te godine bilo naseljeno samo 17 sela a 26 sela je bilo pusto bez ijednog stanovnika. Sveukupno u 17 Gružanskih sela bilo je samo 57 domova. Pre ovog rata u Lepeničkoj nahiji je bilo oko 400 sela, dok je 1718. godine u celokupnoj Lepeničkoj nahiji je bilo samo 38 naseljenih sela. Po broju domova, najnaseljenija gružanska sela bila su Crnuća i Stubal sa po 6 domova, zatim Borač, Knić, Ljuljaci i Grabovac sa po 5 domova. Bečevica i Čestin su imali po 4 kuće. Tadašnje selo Bokčinovići odnosno Petropolje, imalo je 3 kuće. Sa po dve kuće bili su naseljeni Belo Polje, Vraćevšnica manastir, Dubrava, Lipovac, Ravanica i Kamenica. Lipnica i Sibnica su imale po jednu kuću.
U crkvenom popisu rađenom za potrebe Mitropolije beogradske 1735. godine, Gruža je imala 18 naseljenih sela sa ukupno 262 kuće. U istoj godini Kragujevac je bio naseljen sa 110 kuća. Po ovom popisu, u široj okolini je bilo samo 4 crkve, u Kragujevcu, Grošnici, Stragarima i Vitanovcu. U Kragujevcu je to bila crkva od prepravljene turske džamije, u Grošnici je bila crkva ozidana kamenom koju je 1734. godine sazidao oberknez Staniša Marković Mlatišuma.
Pored toga što je bio dobar vojskovođa, koji se isticao u borbama protiv Turaka i što je igrao važnu ulogu u političkom životu Srbije, Staniša je poznat i kao zaštitnik postojećih i graditelj novih objekata.
Sagradio je 1730. godine kameni most preko dubokog korita reke Jasenice u tadašnjoj Hasanpašinoj Palanci, koja danas nosi ime Smederevska Palanka. Za izgradnju mosta je korišćen kamen sa zadužbine kneza Lazara, porušenog manastira Vidovača u obližnjem selu Vodice. Bio je to jedan od najlepših mostova na Carigradskom drumu, kojim se odvijao vojnički i karavanski saobraćaj Turske i Evrope.
Oberkapetan Staniša je bio veliki dobrotvor i obnovilac manastira Drača. Pri manstiru je 1732. godine otvorio osnovnu školu sa dva odelenja. Godine 1734. podigao je iz ruševina manastir Draču sa crkvom posvećenom svetom Nikoli. Kamen za obnavljanje manastira je uzeo od srušenog manastira susednog sela Sumurovca. Sledeće godine je crkva živopisana. Priča se da je oberknez Staniša često odlazio iz Kragujevca u Draču da nadgleda radove, jašući na konju Vidanu. Postoje mišljenja da je Staniša Marković obnovio manastir Draču sebi za mauzolej.
Da je Staniša Marković obnovio manastir svedoči ktitorski natpis iznad vrata na ulazu crkve koji glasi:
„ Izvolenijem Oca i podrškom Sina i sadejstvom svetog životvornog duha, sazida se i završi ovaj sveti božanstveni hram, u ime svetog arhijereja i čudotvorca Hristovog svetog oca Nikolaja. Trudom i darom plemenitog gospodina oberkapetana Staniše ktitora i igumana jeromonaha Gerasima, pri vladavini uzvišenog rimskog imperatora Karla šestog i pri preosvećenom gospodinu arhiepiskopu i mitropolitu sloveno srpskom Vikentiju i visokopreosvećenom arhijereju Hrizonstonomu u godini 1735-te od ovaploćenja Hristova.“
Iako u ktitorskom zapisu piše da je manastir sazidan 1735. godine, sasvim sigurno je da je te godine izvršena obnova starog porušenog srednjovekovnog manastira koji je na tom mestu postojao još iz doba pre osmanskog osvajanja Srbije.
Veruje se da je manastir Drača podignut krajem 14. veka. Narodna tradicija podizanje manastira povezuje sa svetogorskim monahom i svetiteljom, prepodobnim Jovom. U narodu je sačuvano predanje o Jovu Sinaitu koji je živeo i umro u manastiru Prekopeči kod Kragujevca više Drače.
Pravedni Jov je po svojoj smrti ostavio amanet da se njegovo telo vrati na Sinaj. Kola sa telom su stala na mestu gde je danas manastir. Odatle nisu mogli da ga pomere i tu je sahranjen a meštani su kasnije sagradili hram nad njegovim telom.
O istinitosti ovog predanja svedoče ostaci groba monaha Jova koji i danas postoji u dračanskoj crkvi.
Predanje govori da se godine 1731. iguman Leontije sastao sa Stanišom Markovićem i pričao mu o teškom stanju Drače i porušenosti manastira. Nakon toga, oberkapetan je u manastir Draču doveo svoja tri bolesna umobolna sina koji su posle pročitane molitve i boravka u manastiru dobili ozdravljenje. Iz zahvalnosti prema svecu i iz zahvalnosti prema igumanu, Staniša je sagradio Draču za 120 dana. Ovu priču, kao istinitu, pri poseti manastiru pre nekoliko godina, potvrdili su posetioci iz Čačka koji tvrde da su Stanišini potomci i da se više nikada nije dešavalo da se u njihovoj familiji rađaju umobolna deca.
Kažu da manastir Drača i danas ima čudotvorne moći izlečenja i da se u njemu najviše izlečuju umobolna deca i umobolni ljudi. Svako ko legne na ploču Jovovog groba dobije ozdravljenje.
Prema drugom predanju, Staniša je bio jako bogat. Imao je tri sina i sva trojica su bila umobolna. Priča se da je govorio: „ Da ostavim blago sinovima, neće biti od koristi, jer će ga uludo potrošiti. U Srbiji će da nastanu zla vremena, pa će narodu biti mučno da gradi crkve i manstire i zaboraviće na svoju veru“. Zato je Staniša odlučio da obnovi manastir Draču.
Prema trećem predanju, Staniša je u znak pokajanja obnovio srušeni manastir Draču da bi se iskupio za grehe počinjene time što je u most u Palanci uzidao kamen sa porušene svetinje i zadužbine kneza Lazara, manastira Vidovača.
Nekako u to vreme, odmah posle zidanja mosta, udario je veliki pomor dece, ni jedno nije moglo na sisi da se održi. Punih pet godina posle podizanja Kamenog mosta bilo je još nesrećnih i veoma čudnih događaja koji su pritiskali narod.
Staniša Mlatišuma je bio uveren da sva ta nesreća dolazi kao kazna kneza Lazara zato što je za izgradnju mosta koristio kamen sa ruševina njegovog manastira Vidovača. Progonjen grižom savesti, Staniša je bio prinuđen da u znak pokajanja obnovi srednjovekovni manastir Drača.
Staniša je deo svog bogatstva utrošio i za obnovu manastira Kalenić.
Nakon zauzeća Beograda 1. septembra 1739. godine došlo je do ponovnog vraćanja Srbije u granice Osmanskog carstva. Povlačenje austrijske vojske iz ovih krajeva je dovelo do masovnog iseljavanja stanovništva iz Gruže. Veliki broj srpskih izbeglica je pobegao preko Save i Dunava u Austriju. Mlatišuma je sam preveo oko 1.000 hrišćanskih duša iz Srbije i naselio ih u Austriju.
Oberkapetan Staniša Marković Mlatišuma je zatvoren 1740. godine, a veruje se i da je umro iste godine u Osijeku.
Po odlasku Austrijanaca iz Srbije 1739. godine , Turci su ukinuli distrikte kao administrativno-vojne jedinice i vratili staru podelu na nahije. Gružanska oblast je ponovo pripadala nahiji Lepenica (Lepeniçe). Nahije su se dalje delile na knežine kojima je upravljao knez. Zabluda je da se u to vreme, kao i u ranije doba pod Osmanskom okupacijom, nahija Lepenica sastojala od knežina Gruže, Lepenice i Jasenice (ovakva podela je uspostavnjena tek kasnije).
Knežine su nosile nazive prema imenu kneza ili mesta u kojem je sedeo knez. Defter za Smederevski sandžak iz 1741. godine beleži 5 knežina na teritoriji nahije Lepenica. Knezovi su bili Nikola, sin Ranka, u Zabojnici; Boro, sin Stjepana, u Donjoj Grošnici; Mihalj, sin Nika, u Velikoj ( ? ); Miljko, sin Miška, u Guncatima i Jovan, sin Boška u Lipnici.
Narod je oberkapetana opevao u pesmama unapređujući ga maštom u nepostojeću čin ober dženerala.
Dok Crnogorci u pesmama slave Mlatišumu kao svog zemljaka rođenog u plemenu Kuča, u sećanju Gružana nije u dovoljnoj meri sačuvana uspomena na hrabrog borca i velikog dobrotvora, oberkapetana Stanišu, koji je živeo u gružanskoj Zabojnici.
AUTOR: Saša Zarić, saradnik portala Poreklo
Komentari (0)