O ariljskim Đurićima : rodoslovna studija

PIŠE: Tihomir Popović

U spomen majci, Zagorki-Zagi Popović, rođ. Đurić (1944-2019)

Đurići su jedan od istorijski posebno zanimljivih rodova ariljskog kraja[i]. Predanja i dokumenti o njima počinju s jednim hercegovačkim vojvodom kasnog srednjeg veka i vode preko drobnjačkih plemenika 17. i 18. stoleća, ratnika i imućnih zemljodelaca 19. i 20. veka, do savremenih umetnika, naučnika, sportista i pedagoga. Pojavljuju se u ovoj porodičnoj priči i poznate ličnosti naše istorije kao što su serdar rujanski Jovan Mićić, kapetan drobnjački Joko Poleksić, general Krsta Smiljanić, a u pozadini i venecijanski patriciji, Kosače, Osmanlije, Karađorđevići i Obrenovići. U okviru ovoga rada, porodično predanje Đurića biće upoređeno sa etnološkim i istorijskim istraživanjima koja se tiču njihovog rodoslova. Polazna tačka istraživanja bila je neobjavljena porodična hronika koju je u drugoj polovini 20. veka napisao prof. Gavrilo F. Đurić[ii]. Ova opsežna studija sadrži s jedne strane zapise usmenih predanja o starijem poreklu porodice, a s druge detaljne transkripte porodične dokumentacije iz 19. i 20. veka, te time predstavlja svojevrsnu sintezu etnološkog i istorijskog rada.

Razume se da u okviru ovog priloga nije moguće ponuditi sveobuhvatni prikaz istorije Đurića. Prvo, drugo i treće poglavlje koncentrišu se na predanja i dokumente vezane za stariju istoriju samo jednog bratstva, bez šireg plemenskog konteksta, dok treći deo prati isključivo jedan njegov ogranak, do generacije rođene početkom 20. veka. U okviru rada, kasnije generacije su samo spomenute. One bi trebalo da budu obrađene u nekom kasnijem rodoslovnom radu. Jedan deo priloga posvećen je istorijski zanimljivim bratstvima i porodicama sa kojima su Đurići u srodstvu.

Đurići, Kalabići i Drobnjaci

Porodična hronika ariljskih Đurića i rodoslovna istraživanja o plemenu Drobnjaka ukazuju na to da su Đurići deo drobnjačkog bratstva Kalabića: podaci u studijama Andrije Luburića, Stojana Karadžića i Vuka Šibalića poklapaju se u velikoj meri sa predanjem koje je Gavrilo F. Đurić zapisao sedamdesetih i osamdesetih godina 20. veka[iv]. U svim navedenim radovima se kao ključna ličnost u razgranavanju porodice pominje izvesni Stanko koji se na osnovu konteksta može datirati u 18. vek, a navode se i imena njegovih sinova od kojih se poklapaju Spasoje, Mitar i Đurica (kod Luburića, Karadžića i Šibalića: Đurko)[v]. Izvori se slažu i u tome da od Mitra, tj. od njegovog sina Radonje, potiče današnji rod Radonjića[vi]. Po porodičnoj hronici od Đurice Stankovog potiču ariljski Đurići[vii]. Mala razlika između hronike Đurića i podataka poznatih iz navedenih istraživanja o Drobnjacima postoji u imenima drugih Stankovih sinova koja međutim nisu bitna za rodoslov Đurića. Minimalno odstupanje postoji i u pisanju prezimena Kalabić: u porodičnoj hronici navodi se kao staro prezime roda varijanta „Kalebić“[viii]. Ovo međutim ne bi trebalo da dovede u sumnju tezu da se zapravo radi o Kalabićima, pošto bratstvo „Kalebić“ u Drobnjaku, koji i porodična tradicija implicitno smatra teritorijom svoga porekla[ix], nije, koliko je poznato, nikada postojalo. Tamo je zabeleženo samo bratstvo Kalabića, koje u Drobnjaku i danas živi pod drugim prezimenima, a u čijoj se tradiciji u istoj epohi i na istom plemenskom prostoru pojavljuju porodične konstelacije i imena iz hronike Đurića[x]. Osim toga, srodstvo Đurića sa rodom Radonjića, koje priznaju oba ova roda[xi], potvrđuje da su „Kalebići“ iz porodične tradicije Đurića zapravo drobnjački Kalabići. U hronici se takođe pominje toponim „Drobnjački Klenak“[xii] u ariljskom kraju. Konačno, krsna slava ariljskih Đurića je Sveti Nikola, kojeg slave ili preslavljaju i drugi kalabićki rodovi, dok je Sveti Đorđe, kao drobnjačka slava, i dalje krsna slava mnogim kalabićkim porodicama[xiii]. Možda su političke prilike druge polovine prošlog veka dovele do opreza i male promene u pisanju nekadašnjeg prezimena u svrhu distanciranja od ličnosti Nikole Kalabića; no na osnovu svih raspoloživih izvora, ariljski Đurići su deo bratstva Kalabića i plemena Drobnjaka u Staroj Hercegovini, danas delu Crne Gore.

Rana istorija i predanja

Luburićevo veoma rano datiranje plemena „Novljana“, u koje on ubraja i Kalabiće, i navodno formiranje ovog plemena na teritoriji Bosne ubedljivo je kritikovano u novijoj stručnoj literaturi[xiv]. Ovaj aspekt istorije Drobnjaka ne pominje se ni u porodičnom predanju Đurića, te neće ovde biti tematizovan. Predanje počinje navođenjem jednog pretka iz kasnog srednjeg veka: kao rodonačelnika loze porodična rodoslovna studija Đurića navodi izvesnog vojvodu Radosava koga datira u doba vladavine kneza Lazara i locira u (Herceg) Novi[xv]. Ovo predanje ostavlja utisak mogućeg, ali za njega još uvek nisu nađene potvrde u drugim izvorima. Imena „Radosav“ i „Radoslav“ bila su česta u srednjem veku, no tražiti „vojvodu Radosava“ na konkretnoj, ograničenoj teritoriji krajem srednjeg veka značajno sužava pretragu. Moguće je naravno da usmeno predanje pogreši u datiranju, pa i u imenu i tituli, te ga vredi preispitati. Na pomen „vojvode Rados(l)ava“ iz 14/15. veka najpre se pojavljuje ime vojvode Radoslava Pavlovića koji međutim, za razliku od hercega Stefana Vukčića Kosače, nije direktno povezan sa istorijom (Herceg) Novog, a i čije se potomstvo čini dovoljno istraženim[xvi]. Osim toga, poznata je iz istog regiona i iz neznatno kasnijeg perioda ličnost kneza Radosava Stjepkovića[xvii] a i kneza Radoslava Dragišića iz sporedne grane Kosača[xviii]: Obojica se pominju u kontekstu jednog depozita Sandalja Hranića[xix] i mogli bi imati veze sa Novim.

Goran Komar piše o mogućnosti „direktne veze“ (Herceg) Novog i „Novljana“ (od kojih je po Luburiću, Karadžiću i Šibaliću potekao i rod Kalabića)[xxii]. Zaista, u Novom se svojevremeno nalazio jedan od dvorova hercega Stefana Vukčića Kosače koji je vladao i Komarnicom, odnosno Drobnjakom[xxiii], te veza Novog i predaka Kalabića iz doba hercega nije isključena: naprotiv, potpuno je zamislivo da je neki vojvoda s hercegove teritorije išao svome feudalnom gospodaru u Novi. Kalabići su, po predanju koje su zapisali Luburić, Tomić, Karadžić i Šibalić, u Drobnjak došli iz Trepača u Nikšićkim Rudinama, i naselili se u Mokrom nedaleko od Šavnika[xxiv]. O tome da li su prethodno živeli isključivo u Bosni, ili su neki od njih boravili i na drugim mestima, recimo u Novom, za sada pouzdanih izvora nema. Stoga treba ostati otvoren za dalja tumačenja porodičnog predanja Đurića.

U potrazi za identitetom „vojvode Radosava“ mogu možda pomoći ranije studije o Drobnjacima, koje pominju rod Junce kao rane predstavnike bratstva Kalabića. Od ovoga roda bio je i Radosin Junac, koji je živeo oko 1500. godine, odnosno nešto ranije jer mu se 1500. pominje sin[xxvii]. Možda je upravo ova ličnost ušla u tradiciju Đurića kao „vojvoda Radosav“ iz 14. veka. Postojanje Radosina Junca i njegovog sina, kojem predanje daje ime Duka[xxviii], potvrđeno je ne samo u tradiciji Kalabića, već i u jednom venecijanskom izvoru: dnevnicima Marina Sanuda (Marino Sanudo / Sanuto). Sanudo, potomak jedne od dvanaest osnivačkih porodica Venecije, poziva se u jednoj belešci iz avgusta 1500. godine na izveštaj providura kotorskog, Zuana Paula Gradeniga (Zuan Paulo = Giovanni/Gian Paolo Gradenigo), takođe člana jedne od patricijskih porodica Republike Svetog Marka[xxix]. Gradeniga je jedan informant obavestio kako je „nel territorio nominato Drobognazi“ (na teritoriji zvanoj Drobnjaci) „Vojvoda, sin Radosina Junca“, ubio jednog turskog „vojvodu“ i oplenio ga[xxx]. Sanudo, verovatno preuzimajući terminologiju providura Gradeniga, naziva Radosinovog sina „Charzego, el fiol di Radosino Junazo, capo di parte christiano“ („Herceg/Vojvoda, sin Radosina Junca, poglavar hrišćanskoga kraja“). Treba obratiti pažnju na činjenicu da mletački patricije za Radosinovog sina koristi naslov „Charzego“, italijanizovanu nemačku titulu „Herzog“ (herceg, vojvoda): o etimološkoj vezi ovih pojmova istraživao je Volfgang Švajkard[xxxi].

Predanje koje je Luburić zapisao kaže da je vojvoda Duka Junac išao kod sultana, koji ga je „lepo primio“. Od sultana je Duka, po ovom predanju, dobio i izvesne povlastice za svoje pleme[xxxiii]. Ako je ovo predanje istinito i odnosi se na epohu oko 1500. godine, onda je vojvodu Duku verovatno primio sultan Bajazit II, sin Mehmeda Osvajača.

Svetozar Tomić je smatrao da se Sanudov izveštaj o Duki Juncu odnosio na „Drobnjake u Banjanima“, a ne na „Drobnjake u Drobnjaku“, jer se ta teritorija oko 1500. godine zvala „župa Komarnica“ (posle osvajanja Osmanlija: istoimena nahija), te da su se drobnjački rodovi koje kao takve poznajemo, kasnije doselili u Drobnjak[xxxv]. Ovo očigledno nije zaključio interpretirajući Sanuda koji ne precizira gde se „Drobognazi“ o kojima piše tačno nalaze. U svakom slučaju Sanudo eksplicitno piše da se radi o teritoriji. No, mišljenje Tomića ne uzdrmava predanja Kalabića koji smatraju Radosina i vojvodu Duku Junca članovima svog bratstva: Radosin Junac je mogao biti vojvoda i predak Kalabića a još uvek ne živeti na današnjoj teritoriji Drobnjaka.

Pomen Drobnjaka kod Sanuda datiran je 23 godine posle velikog osmanskog poimeničnog popisa Hercegovine. U ovom defteru iz 1477. godine obuhvaćena je i nahija Komarnica[xxxvi], koja je odgovarala teritoriji koju danas nazivamo Drobnjak, kao i nahije Piva/Banja i Rudine. Poznato je, i u defteru potvrđeno, da su stanovnici nahije Komarnica bili vojnuci[xxxvii]: hrišćansko stanovništvo sa posebnim, vojnim dužnostima i privilegijama. U aktuelnom naučnom diskursu primećuju se različita tumačenja pravnog položaja vojnuka: dok ih jedni smatraju posebno privilegovanom rajom, drugi ih ubrajaju u asker, viši, ratnički sloj Osmanskog carstva[xxxviii]. Očigledno je da odgovor na ovo načelno pitanje mora ostati van okvira konkretnih rodoslovnih razmatranja, te se treba zadržati na činjenici da se u svakom slučaju radilo o privilegovanom hrišćanskom stanovništvu oslobođenom izvesnih nameta i integrisanom u vojnički sistem carstva. Možda je priča o putovanju vojvode Duke kod Sultana neka vrsta narodnog narativa u kojem je „prepevan“ privilegovani pravni status vojnuka?

U prevodu deftera iz 1477. ni u Komarnici, ni u Pivi/Banji ni na Rudinama ne pominje se ime „Radosin“ ali se pojavljuju „Radašin“, „Radosav“, „Radič“ i druga srodna imena[xxxix]. S obzirom na teškoće pri transkripciji s osmanskog, pisanog tada arapskim pismom, koje i sam priređivač pominje[xl], zamislivo je da je neki „Radašin“ mogao zapravo biti Sanudov „Radusin“, a možda i „Radosav“. Najveći džemat u nahiji Komarnica bio je tada „džemat kneza Radosava“. Ako međutim preci Kalabića u tom trenutku još nisu živeli na teritoriji današnjeg Drobnjaka, onda su verovatno bili, kako je gore navedeno, na Nikšićkim Rudinama, popisanim u istom defteru. U nahiji Piva ili Banja predstojatelj jednog džemata je upravo Radašin, sin Grbača[xli], a u nahiji Rudine jedan džemat predvodi Radič, sin kneza Vukića[xlii]. Možda je jedna od ovih ličnosti bio Sanudov Radusin Junac čiji će sin postati vojvoda? U jednom dubrovačkom dokumentu iz 1504. pominje se, ponovo anonimno, „voyvode de Drobgnazi, Bagnane et Rudine“: „vojvoda drobnjački, banjanski i rudinski“[xliii]. Vojvoda Duka (?) Junac iz 1500. godine, sin Radosina Junca, koga i Sanudo pominje bez navođenja imena, mogao bi možda biti ova ličnost iz 1504. godine.

U Drobnjaku (17. i 18. vek)

Na osnovu istraživanja Luburića, Šibalića i Karadžića, neprekinuti rodoslov Kalabića počinje oko dva veka posle Radosina Junca i njegovog sina: sa Lukom Kalabićem, rođenim, po Luburiću, oko 1670. godine[xliv]. S kraja 17. i iz 18. veka postoji veliki broj dokumenata o Drobnjacima, koji su se kao saveznici Venecije borili u Morejskom ratu (1684-1699), delu „Velikog turskog rata“ evropskih sila protiv Osmanlija; venecijanski dokumenti ovoga doba objavljeni su još 1896. godine[xlv]. U nas je u novije vreme Goran Komar objavio veoma vredan izbor ćirilične prepiske Drobnjaka iste epohe[xlvi]. Prepiska se uglavnom vodila sa providurima u Kotoru i Risnu.

U ovim dokumentima je komunikacija i saradnja Drobnjaka sa Venecijom oslikana na živ način. Mnogi dokumenti iz predmetnog perioda pisani su eksplicitno u ime svih drobnjačkih prvaka i plemenika, pa time i znatnog bratstva Kalabića, tako i pismo koje dole citiramo radi ilustracije. U njemu Drobnjaci na čelu sa vojvodom Ilijom Tomićem Balotićem između ostalog traže pomoć od venecijanskog providura u Kotoru za borbu protiv Osmanlija:

Svake časti dostoinomu gospodinu gospodaru sovru providuru ot Kotora i Arbanie i gospodinu vitezu kavalieru Živu Grbičiću ot Boga zdravie ha ot prieviedre gospode mletačke [verovatno doslovni prevod izraza „Serenissima Signoria di Venezia“, tj. vrhovne mletačke vlasti] pomilovane bole osle nego dosle ha od nas voivode Ilie i popa Tome i kneza Vučića i ostalie knezova i aranbaša i mladića o Drobnaka v(ele) d(rago) p(ozdravlenie) […] […] ha ima ćesarove [carske vojske Leopolda I] sto ilada i to se sastalo na Kosovu da ćera Turčina veće gospodo daite i vi voisku i prah i olovo he da bismo i mi što gođ otbočili ha što ste nam poslali ono praha i olova ne može na šes (s)totina kuća nego po itac panuti nego molimo Vaše Gospostvoo[xlvii].

O Kalabićima ove epohe govore neposredno dva zapisa koje je Ljubomir Stojanović objavio 1923. i 1925. godine. Luburić navodi, sledeći transkript Stojanovića[xlix], da se ime Luke Kalabića pominje u jednom zapisu iz 1739. godine, a u vezi sa kupovinom zemlje u Mokrom za manastir Bijela, pri čemu je Luka bio šait (svedok)[l]. Kasniji priređivač ovog napisa tumači da se radi o prodaji jedne livade Manastiru Svetog Nikole u Bigovu (Bigovoj?) u Boki[li]. Nije jasno na osnovu čega priređivač smatra da se radi o manastiru u Bigovoj, koji je, po raspoloživim podacima, srušen u 14. veku[lii], a ne o manastiru Bijela u drobnjačkom kraju, no to nije od važnosti za istoriju bratstva Kalabića. Dokument glasi:

Da se zna kako prodade Jaćim Pretović sa Mokroga livadu Krušku na vrg bara Mokarskije igumanu Maksimu u Bioski manastir. I za nju mu dade iguman konja tovarnoga, i kravu od 6 groša, i pet ovaca sa janjci, i kesim ot pet ovaca ot trinaest godina, i kozu sa jaretom. I to iguman dade Jaćimu i sinu mu Petru i Nikoli, i Aleksi. A oni daše njemu zemlju u prodano ime da ne ima za nju nikto do potale pitati. I tu bi šait Luka Kalabić, i Marko, i knez Đuro iz Bjele, i Simo Popov. Jaćim, Petar, Nikola, Aleksa.[liii]

Sinovi Luke Kalabića zvali su se Vukan i Nikola. Za Vukana, koji je predak Đurića, Luburić navodi da je, verovatno 1702. godine, od Vukašina Štitara iz Brezana kupio zemlju u vrednosti od 6666 aspri[lvi] (poređenja radi: početkom 18. veka kola sena koštala su u Srbiji 50 aspri, a tefter u koji su beleženi izdaci 90 aspri[lvii]). Datumi koje Luburić navodi u vezi sa Kalabićima 17/18. veka su možda problematični, jer ako se prihvati teza da je Luka Kalabić, otac Vukanov, rođen 1670. godine, malo je verovatno, iako naravno nije nemoguće, da je imao sa 32 godine već odraslog sina koji je samostalno kupovao zemlju. Obrnuto, ako je datum prodaje zemlje (1702) korektan, rođenje Vukanovog oca možda bi trebalo datirati pre 1670. godine.

Osim ovih pomena Kalabića, iz istog doba poznato je i ime Todora Kalabića kao svedoka jedne deobe, koji se pominje u jednom od zapisa koje je zabeležio Stojanović[lviii]. Njegov rođački odnos sa Lukom Kalabićem nije poznat.

Vukanov sin i unuk Luke Kalabića bio je pomenuti Stanko, rođen, ponovo po Luburićevom računanju, oko 1720. godine[lix], po čijem su sinu Đurici i Đurići dobili svoje prezime[lx]. Hronika ariljskih Đurića daje Stanku nadimak „Sočivica“. Stanislav ili Stanko Sočivica, poznat hajduk, jeste bio iz Hercegovine, a i epoha se poklapa sa epohom Stanka Kalabića, ali je teško povezati ostatak Sočivicine biografije sa podacima iz istorije Kalabića: Sočivica je hajdukovao po Dalmaciji, a njegovu biografiju napisao je u 18. veku Ivan Lovrić iz Sinja[lxi], dok se đurićki ogranak Kalabića u istom veku odselio u ariljski kraj. Do sada ni jedan dokument koji bi potvrdio vezu Sočivice sa ariljskim rodom Đurića osim citirane porodične hronike nije nađen.

Istorijski su zanimljivi srodni rodovi bratstva Kalabića koji su ostali u Drobnjaku. Od jednog sina pomenutog Vukana Lukinog (oca Stankovog), Dragića, i njegove žene Poleksije potiče drobnjačko-kalabićki rod Poleksića, čiji je potomak i slavni barjaktar iz bitke na Vučjem dolu i kasniji kapetan Kapetanije drobnjačke Joko Poleksić, poginuo na Mojkovcu. I njegov sin Ljubo Poleksić bio je istaknut crnogorski oficir, komandant bataljona na Mojkovcu u kojem mu se otac borio; penzionisan je kasnije u činu pukovnika. Sa ovim su rodom ariljski Đurići u daljem srodstvu: zajednički predak im je Vukan Lukin Kalabić[lxii].

U pesmi „Dva Baletića“ iz Njegoševog Ogledala pominju se na turskoj strani ratnici Minja i Mileta Kalabić koji vode i gube boj protiv Crnogoraca. Pesma se očigledno odnosi na jedan događaj iz 1758. godine[lxiii]. Todor Kalabić se pak pominje kao borac koji je zaustavio Drobnjake da razore Nikšić u pesmi „O zidanju Nikšića“[lxiv].

Poznato je da ima Kalabića muslimana: i u porodičnoj hronici Đurića pominje se da je jedan deo bratstva prešao u islam[lxv]. Po Milenku Filipoviću moguće je da je begovska porodica Hasidića u Doljanima (Bosna i Hercegovina) poreklom od „Kalabića iz Crne Gore“. Ova porodica bila je očigledno ugledna i imućna: raspolagala je „pločanom“ kućom starom 300 godina[lxvi].

Po predanju Đurića, Stanko i njegov sin Đurica učestvovali su, zajedno sa drugim članovima porodice, u seobi iz Drobnjaka na teritoriju današnje Srbije. Kao što se u ovakvim slučajevima uglavnom može očekivati, tačan podatak o godini ili godinama ove seobe nije sačuvan. Iz gore navedenih rodoslovnih podataka ranijih Kalabića i kasnijih Đurića može se izračunati da se ona dogodila u 18. veku. Jedan deo porodice se kasnije, kako navodi hronika Đurića, vratio u stari zavičaj. Onima koji se nisu vratili u Drobnjak, novi dom je postao Grabovik kod Arilja, iznad reke Rzava, gde im se imanja i kuće i danas nalaze.

U ariljskom kraju (19. i 20. vek)

Sin Đurice Stankovog zvao se Ilija, a promena prezimena u „Đurić“ se po svemu sudeći desila u ovoj generaciji (mada stalna prezimena tada u Srbiji još nisu bila obavezujuća): po porodičnoj hronici zbog Ilijinog ubistva nekog paše i njegovog pratioca koji se bejahu namerili na njegovu nevestu[lxviii]. Imena Đurica/Đurko i Ilija asociraju na značajne predstavnike drobnjačkog plemena. Za vojvodu Iliju Kosorića Luburić navodi da je „od sviju drobnjačkih vojvoda najčuveniji i u narodnoj pesmi i priči najomiljeniji“[lxix]. Takođe je čuven i već pomenuti knez (u nekim izvorima: vojvoda) Ilija Tomić Balotić[lxx]. Oba ova drobnjačka junaka živeli su u epohi koja je neposredno predhodila seobi ogranka Kalabića u Srbiju[lxxi], tako da je moguće da je ime Ilije Đuričinog bilo nadahnuto ovim uzorima, verovatno još veoma prisutnim u živom sećanju plemenika. Što se samog imena Đurice, pa time i kasnijeg prezimena Đurića tiče, treba podsetiti na legendarnog drobnjačkog vojvodu Đurjana Kosovčića koji se pominje u kontekstu Kosovskog boja i kojeg Luburić povezuje sa „Đuricom Kosijevčićem“; ime Đurjan se zapravo ponavlja u ovom vojvodskom bratstvu[lxxii]. Iz istorije Kalabića naslućuje se da je ovo bratstvo imalo bliske veze za starim drobnjačkim bratstvom Kosovčića. Tako se jedan ogranak Kalabića u 18. veku odselio u Mačvanski Prnjavor, gde i sada živi, možda u isto vreme kada se u ovo mesto odselio i jedan ogranak Kosovčića – i zajedno sa ovim[lxxiii]. Osim toga, krsna slava Drobnjaka bio je Sveti Đorđe[lxxiv], te imena Đurica, Đurjan ili Đurko mogu biti povezana i sa plemenskom slavom.

Ilija Đurić i njegova supruga su dobijali tri puta blizance: Gavrila i Mijaila, Marka i Stevana i dve ćerke kojima se ne zna ime. Gavrilo Đurić (1807-1867) se oženio Maricom Dukić (1791-1886)[lxxv] ćerkom Milovana i sestrom Stevana Dukića, i sa njom imao sinove Obrada, Obrena i Radisava[lxxvi]. Obren Đurić (1837-1905) bio je značajna ličnost ariljskog kraja, a njegov brat Radisav se kao potporučnik srpske vojske borio u Javorskom ratu[lxxvii].

Porodica Đurić se u ariljskom kraju račva na više ogranaka, te ju je u okvirima ovog članka nemoguće predstaviti u celini. Zato će u daljem tekstu biti pomenute samo pojedine ličnosti i rodoslovne veze loze Obrena Gavrilovog Đurića, o kojoj postoji veliki broj podataka. Mnoge dalje pojedinosti o ovoj i drugim rodoslovnim linijama nalaze se u porodičnoj hronici Đurića za koju se treba nadati da će jednoga dana biti objavljena.

Obren Đurić, sin Gavrila i unuk Ilije Đurića, praunuk Đurice i čukunuk Stanka Kalabića, bio je predsednik tadašnje opštine Vrane (po hronici: otprilike 1896-1900[lxxx]), dela Sreza ariljskog. Njegovi potomci dali su da se na njegov nadgrobni spomenik urežu, između ostalog, i ove pohvalne reči:

Pred ovim spomenikom počiva mnogo uvaženi građanin i čuveni domaćin rab Božiji Obren Đurić iz Grabovika, rođen je 1837. godine. Za vreme života bio je mnogo čuven i pobožan čovek, koga je svaki priznavao i poštovao pa i sam vladalac kao najpravednijeg našao […]

Na spomeniku se zatim ističe i da je „vladalac“ (kralj Srbije Aleksandar Obrenović) odlikovao Obrena Đurića Takovskim krstom 1900. godine u Užicu[lxxxi].

Po porodičnoj hronici, Obren je bio i narodni poslanik[lxxxiii]. Ženio se četiri puta i važio za veoma sposobnog, energičnog i duhovitog čoveka. Zahvaljujući dokumentima koje je u porodičnoj hronici neumorno transkribovao Gavrilo F. Đurić, vidi se da je Obrenovo imanje bilo od velike vrednosti, a njegove transakcije intenzivne.

Istorijski je možda najinteresantija kupovina vodenice na Malom Rzavu, ispod imanja u Graboviku, blizu „sastavaka“ Velikog i Malog Rzava. Ova današnja „Đurića vodenica“ je, po hronici, ranije pripadala slavnom rujanskom serdaru Jovanu Mićiću[lxxxiv], čoveku od najvećeg poverenja kneza Miloša Obrenovića, ili njegovoj porodici[lxxxv]. Mićić je u Arilju imao svoj konak, a njegov sin Jevrem preneo je 1856. njegove posmrtne ostatke u Arilje. Grob serdarov nalazi se u porti crkve Svetog Ahilija[lxxxvi]. Sin rujanskog serdara, Jevrem Mićić, koji je između ostalog službovao kao načelnik najpre Požeškog pa Račanskog sreza[lxxxvii], prodao je 1873. nekadašnju „Mićića vodenicu“ svešteniku Jovanu Popoviću[lxxxviii]. Vodenica je menjala vlasnike, a Obren Đurić ju je, po porodičnoj hronici, kupio 1885. godine ili nešto kasnije, opet od sveštenika Jovana, o čemu postoji priznanica, doduše nedatirana:

Svo ovo pravo kako Vodenicu tako i njeno svo pravo sa njivom prodao sam OBRENU ĐURIĆU /Gavrilovom/ za 200 /dvesta/ carskih dukata i sve mi platio. Potpis: Jovan Popović, sveštenik.“[lxxxix]

Predanje Đurića kaže da je vodenica otplaćena za 75 tovara pšenice, 19 goveda ranije davanih „po izorima“ i još 11-12 dukata[xc]. Kao vodeničar radio je tada izvesni Vuleta[xci].

Od Obrenove dece pratićemo lozu Filipa Đurića (1879-1914), Obrenovog sina iz drugog braka sa Obrenijom Stojadinović iz obližnje Radobuđe[xcii], koji je tragično poginuo u Prvom svetskom ratu, 24. novembra 1914. u selu Brajkovac[xciii]. Predsedništvo opštine Vrane držao je od 1913. do 1915. godine inače njegov brat od strica, sin Radisava Đurića, Sava Đurić (1869-1915)[xciv]. Filip i Sava živeli su u zadruzi dok se nisu podelili 1914. godine[xcv].

Filip Đurić i njegova supruga Rista, rođ. Nedeljković, venčali su se 1903. godine. Rista je bila kćerka Živka Paunovog Nedeljkovića i Stojane Neškove Kovačević[xcvi]. Filip i Rista bili su roditelji Gojka (1905-1994), Vojislava (1908-1951) i Gavrila (1913-1995) Đurića[xcvii]: oni su očevi najstarije današnje generacije ove linije Đurića. Vojislav je bio predviđen za školovanje, što iz zdravstvenih razloga nije moglo da se ostvari. Gojko je vodio imanje u Graboviku. Već pomenuti Gavrilo Đurić je bio slavista, rezevni oficir kraljevske vojske, prosvetni radnik, porodični rodoslovac i hroničar, te i autor citirane genealoške studije o Đurićima. Istakao se u sokolskom pokretu i bio osnivač jednog trezvenjačkog društva[xcviii]. Zabeležen je i kao učesnik u podizanju spomenika kralju Aleksandru Karađorđeviću u Brekovu[xcix]. Oženjen je bio Mladenom, ćerkom Stojana, sina Obrada i Anoke rođ. Karadžić iz Goričana i Magdalene Mare, kćerke Milutina Veskovića i Jegde rođ. Cvetković[c].

Rista Đurić, majka ovih Đurića rođenih početkom 20. veka, bila je, kao i njen svekar Obren Đurić pre nje, po svemu sudeći jaka ličnost i sposobna poslovna žena, koja je, i nakon što je 1914. postala ratna udovica, negovala, uvećavala i ulepšavala posede svoje porodice. U dvorištu grabovičkih Đurića stoje danas dve kuće: stara kuća „pod ćeramidom“ i nova, podignuta za vreme Riste Đurić, tridesetih godina 20. veka. Današnja „stara kuća“ se pominje u podeli imanja iz 1914. godine[ciii]. Po porodičnoj hronici to je bila kuća Obrena Đurića, iz čega proizilazi da je najverovatnije zidana u drugoj polovini 19. veka[civ]. Ranije se u ovom dvorištu nalazila jedna još starija kuća „pod šindrom“, koju je prilikom podele Đurića dobio Sava Đurić, Filipov brat od strica, sin pomenutog oficira Radisava Đurića. Po podeli, Sava je trebalo da premesti ovu staru kuću na svoj posed, što je nakon njegove smrti učinila njegova snaja Ljubica, koja je od nje sazidala kačaru sa jednom sobom[cv]. Treća kuća u Graboviku, današnja „nova kuća“, se ističe svojom skladnom arhitekturom. Imena njenih neimara su poznata: bili su to majstori Miladin Simić i Simo Leković[cvi]. Kuća je počela da se zida juna 1934, a novembra iste godine dizan je krov „bez muzike i pesme“, kako kaže porodična hronika, zbog ubistva kralja Aleksandra 9. oktobra 1934. u Marseju[cvii]. Ispod kuće zasađene su iste godine tri smrče za tri sina Filipa O. Đurića: Gojka, Vojislava i Gavrila. Radovi na kući završeni su 1938. godine. Osim ovih kuća koje čine ansambl izuzetne lepote, Đurići, u međuvremenu podeljeni na više ogranaka, su posedovali i poseduju i druge kuće i imanja u Graboviku, Vranjanskom polju i u centru Arilja.

Od porodica sa kojima su se Đurići orodili, istaći ćemo dve o kojima je dostupno više rodoslovnih podataka: Smiljaniće iz Ljubiša i Stojiće iz Vrana. Gojko F. Đurić oženio se Krstinom-Kićom Smiljanić[cxii], kćerkom Zarije Smiljanića, unukom Milosava Smiljanića i Vidosave, rođ. Kračinić Tucović[cxiii]. Njeni stričevi bili su inženjer Neško i svakako najpoznatiji član ove porodice – general Krsta Smiljanić, komandant Drinske divizije u Prvom svetskom ratu, poznate sa proboja Kajmakčalana. Posle rata Smiljanić je bio ban Zetske banovine (1929-31). Godine 1932. ukazom kralja Aleksandra postavljen je za senatora. U istom sastavu Senata službovao je i Svetozar Tomić, Drobnjak i istraživač ovog plemena, citiran u okviru ovoga rada[cxiv]. Poslednjih godina Krsta Smiljanić postao je poznatiji javnosti zahvaljujući publikacijama Snežane Đenić, izložbama i spomeniku koji mu je podignut na Zlatiboru[cxv]. O genealogiji Smiljanića već je pisano[cxvi]. Rodoslovno je posebno interesantna teza o poreklu Cmiljanića/Smiljanića iz plemena Bratonožića, koje ima poznato predanje da potiče od srednjovekovnih Brankovića, a da je od njih potekla i dinastija Obrenovića[cxvii]. Ova se veza može posredno izvesti iz studije Jovana Erdeljanovića o Bratonožićima[cxviii], no ne susreće se u studijama o generalu Smiljaniću[cxix], te verovatno nije utemeljena u predanju same porodice.

Sa Stojićima iz Vrana Đurići su se orodili preko braka Vojislava F. Đurića i Anđelije P. Stojić. Otac Anđelijin bio je Petronije N. Stojić a njen deda ugledni i imućni domaćin Novica S. Stojić, odbornik ariljski, čiji se potpis nalazi na peticiji knezu Milanu, kasnijem kralju, da se Arilje proglasi varošicom. Peticija je podneta 1877, a Arilje varošicom proglašeno 1880. godine na predlog Alekse Đ. Popovića, narodnog poslanika Sreza ariljskog[cxxi]. U sazivu Narodne skupštine 1877. godine Novica Stojić bio je jedan od četiri poslanika Sreza ariljskog i jedini iz Arilja (ostali su bili iz Dobrača, Bele Reke i Visoke)[cxxii]. Novicin otac bio je Stefan Stojić o kojem govore dva spomenika u Arilju: njegov nadgrobni spomenik na groblju u Vranjanskom polju i jedan krajputaš iznad reke Rzava. Iz tekstova na spomenicima saznaje se da je Stefan kao „barjaktar užičkog okružija“ (natpis na krajputašu) učestvovao na srpskoj strani u borbama u okviru revolucije 1848. u Mađarskoj, borio se „mizdrakom“ (kopljem) i vratio se teško ranjen[cxxiii]. Navodi se takođe da ga je odlikovao knez Mihailo Obrenović.

 Radojko Nikolić, u svojoj studiji o nadgrobnim spomenicima u zapadnoj Srbiji, pominje ovo odlikovanje u kontekstu poluvekovnog jubileja Drugog srpskog ustanka 1865. godine[cxxv]. Stefan Stojić bio je pradeda Anđelije Đurić rođ. Stojić, a time je i direktan predak, kurđel jednog dela mlađe generacije današnjih ariljskih Đurića.

Stojići su imali velike posede u ariljskom kraju, o čemu svedoči sačuvana sudska presuda o podeli njihovog imanja iz 1889. godine između tri unuka Stefana Stojića[cxxvii]. Jednom članu roda Stojića, Dobrivoju Stojiću, koji je takođe bio potomak Stefana Stojića, pripadala je i čuvena „Kuća na steni“ na ulazu u klisuru Rzava, građena oko 1936. godine, a koju je kasnije kupio poznati umetnik Ljubivoje Jovanović i integrisao je u svoj arhitektonski kompleks. Ova impozantna građevina vidi se izdaleka i postala je jedan od simbola Arilja.

Potomci Đurića danas su velikim delom nastanjeni u ariljskom kraju ali ih ima i u drugim delovima Srbije. Neki članovi mlađe i srednje generacije žive u inostranstvu. Tradicija čuvanja porodičnih imena mogla se zapaziti u 20. veku, a i još je živa, tako da se u porodici povremeno ponavljaju muška imena iz porodične istorije: Stanko, Gavrilo, Obren, Filip, Vojislav. Dok su u ranijim generacijama, pored poljoprivrede, Đurići imali tradiciju vojne službe i lokalne uprave, njihovi današnji potomci dali su više ličnosti raznih građanskih zanimanja, naučnika, umetnika, pedagoga i sportista, profesora univerziteta u zemlji i inostranstvu, kao i jednog redovnog člana SANU.

Autor je duboko blagodaran svojoj pokojnoj majci Zagorki-Zagi Popović, rođ. Đurić, i pokojnom dedi-stricu prof. Gavrilu F. Đuriću na idejama i motivaciji za nastanak ovog rada. Takođe se zahvaljuje na podršci svom ocu Tomislavu Popoviću, supruzi dr Mirjani Avramović-Popović, ćerki Sofiji Popović, tetkama: Novki Stojić, rođ. Đurić, i Rosi Smojver, rođ. Đurić, ujacima: akademiku prof. dr Zoranu Đuriću i dr Miroljubu Đuriću, sestri prof. dr Sanji Smojver Ažić, braći: Predragu Đuriću i Stanku Đuriću. Zahvalnost takođe upućuje Sofiji Perolo (Sofia Perolo), Željku Radonjiću, Tomašu Ćoroviću, dr Goranu Komaru, prof. Lazaru Seferoviću, Momiru Mićunoviću, Božidaru Kljajeviću, Mileti Simiću, Jovici Krtiniću i Branku Todoroviću.

LITERATURA:

Aleksić 2011 – Vladimir Aleksić: „Medieval Vlach Soldiers and the Beginnings of Ottoman Voynuks“ / „Srednjovekovni Vlasi i počeci osmanskih vojnuka“, Beogradski istorijski glasnik 2 (2011), 105-128.

Aličić 1985 – Ahmed S. Aličić (ur): Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina, Sarajevo 1985.

Borčić 2014 – Dobrivoje Borčić (koautor Sava Borčić): Rožanstvo. Zapis o pokolenjima, Čajetina 2014.

Vasiljević 1996 – Milivoje Vasiljević: Mačva. Istorija, stanovništvo, Bogatić 1996.

Ventura 1993 – Angelo Ventura: Nobilità epopolonellasocietà venetadelQuattrocentoeCinquecento (Plemstvo i narod u venecijanskom društvu 15. i 16. veka), Milano 1993.

Dragičević 2015 – Pavle Dragičević: „Deseti depozitni list vojvode Sandalja“, Građa o prošlosti Bosne 8 (2015), 41-50.

Đenić 2008 – Snežana Đenić: Armijski đeneral Krsta Smiljanić, Čajetina 2008.

Đenić 2014 – Snežana Đenić: Đeneral Krsta Smiljanić: hronika jednog viteškog života, Čajetina 2014.

Đurić 1987 – Gavrilo F. Đurić: Poreklo i pleme familije Đurića, neobjavljeni mašinopis, 130 str, Arilje 1987.

Đurić 1997 – Dušan S. Đurić: Đurići u Zaovinama. Porodična hronika, Beograd 1997.

Erdeljanović 1909 – Jovan Erdeljanović: Bratonožići. Pleme u crnogorskim brdima, Srpski etnografski zbornik 12, Beograd 1909, 452-538.

 Ignjić 1994 – Stevan Ignjić: Arilje sa starih razglednica, Arilje 1994.

Karadžić i Šibalić 1997 – Stojan Karadžić, Vuk Šibalić: Drobnjak. Porodice u Drobnjaku i njihovo porijeklo (Drobnjak, Jezera, Uskoci i Šaranci), II izmijenjno i dopunjeno izdanje, Beograd 1997.

Komar 2011 – Goran Ž. Komar: Ćirilična dokumenta Dubrovačkog arhiva, Prilozi istoriji svakodnevnog života na tromeđi Dubrovnika, Trebinja i Novog, 1504-1795, drugo dopunjeno izdanje, Herceg-Novi 2011.

Komar 2018 – Goran Ž. Komar: Drobnjačka ćirilična dokumenta. Prilozi istoriji Drobnjaka u Morejskom ratu, Nikšić 2018.

Kurtović 2009 – Esad Kurtović: Veliki vojvoda bosanski Sandalj Hranić, Sarajevo 2009.

Kurtović 2010 – Esad Kurtović: „Poslednji Pavlovići u opusu Borisa Nilevića“, Historijska traganja 5 (2010), 155-164.

Lovrić 1776/1948 – Ivan Lovrić: Bilješke o putu po Dalmaciji opata Alberta Fortisa i život Stanislava Sočivice (prevod italijanskog originala iz 1776: Mihovil Kombol), Zagreb 1948.

Luburić 1930/1999 – Andrija Luburić: Drobnjaci. Pleme u Hercegovini. Poreklo, prošlost i etnička uloga u našem narodu, Beograd 1930, reprint 1999.

Medenica 1975 – Radosav Medenica: Naša narodna epika i njeni tvorci. Crnogorsko-hercegovačka planinska oblast, postojbina patrijarhalne kulture i epske pesme dinaraca, Cetinje 1975.

Milović i Perišić 2017 – Radomir Ristov Milović i Kosto Vasov Perišić: Rudine i Banjani. Istorijski, antropogeografski i onomastički doticaji, Podgorica 2017. (= Posebna izdanja, knj. 126)

 Miljanić i Miljanić 2007 – Vukota Miljanić, Akim Miljanić: Prezimena u Crnoj Gori, Beograd 2007.

Mićić 1925 – Ljubomir Ž. Mićić: Zlatibor. Antropogeografska ispitivanja, Beograd 1925.

Nikolić 2018 – Radojko Nikolić: Kamena knjiga predaka. O natpisima sa nadgrobnih spomenika zapadne Srbije, drugo, dopunjeno izdanje, Čačak 2018.

Njegoš 1845 – Petar Petrović Njegoš: Ogledalo srbsko, Beograd 1845. Digitalizovana verzija prvog izdanja u biblioteci Matice srpske: Biblioteka Matice srpske (bms.rs) posećena 18.7.2021. u 12:13 časova.

Onganija 1896 – Ferd. Ongania (izdavač): Il Montenegro da relazioni dei Provveditori Veneti 1687-1735, Rim 1896.

Petrović 2014 – Svetislav Petrović: Dobrače. Istorija sela i rodoslovi, drugo dopunjeno izdanje, Beograd 2014.

Pećinar 2012 – Pero Pećinar: Seobe kroz užički okrug u 19. veku (od 1800. do Babinske bune), I knjiga, Užice 2012.

Popara i Popara 1978 – Mitar Popara i Dušan Popara: Tragom jedne porodice, Novi Sad 1978.

Popović 1950 – Dušan J. Popović: Srbija i Beograd. Od Beogradskog do Požarevačkog mira (1718-1739), Beograd 1950.

Radušev i Baš 2020 – Evgeni Radushev, Göksel Bas: EarlyOttomanMilitaryandAdministrativeOrderintheBalkans (…), Budimpešta 2020.

Rudić 2013 – Srđan Rudić: „Potvrda braće Dragišića da su podigli svoj deo od poklada Sandalja Hranića“, Građa o prošlosti Bosne 6 (2013), 103-11.

Sanuto 1880 – Marino Sanuto: Diarii (Dnevnici), tom III (1. oktobar 1499. – 31. mart 1501), priredio Rinaldo Fulin, Venecija 1880, 490.

Sindik 1996 – Nadežda R. Sindik (priređivač): Književnost Crne Gore od XII do XIX vijeka. Izdavači, štampari, prepisivači, Cetinje 1996.

Stojanović 1923 – Ljubomir Stojanović: Stari srpski zapisi i napisi, knjiga IV, Sremski Karlovci 1923.

Stojanović 1925 – Ljubomir Stojanović: Stari srpski zapisi i napisi, knjiga V, Sremski Karlovci 1925.

Tomić 1949 – Svetozar Tomić: Banjani. Beograd 1949. (Srpski etnografski zbornik, knj. LIX).

Tomić 2000 – Svetozar Tomić: Drobnjak. Piva. Banjani, Podgorica 2000.

Tošić 2000 – Đuro Tošić: „Dio Sandaljevog depozita za pobočnu granu plemena Kosača“, Ruža Ćuk i Đuro Tošić (priređivači): Srpska proza danas. Kosače – osnivači Hercegovine, Gacko 2000, 261-268.

Tošić 2002 – Đuro Tošić: „Sporedna grana plemena Kosača“, Zbornik za istoriju BiH 3 (2002), 61-77.

Ćirković 1964 – Sima M. Ćirković: Herceg Stefan Vukčić Kosača i njegovo doba, Beograd 1964.

Ćorović 2012 – Tomaš Ćorović: „Jedan osvrt na pisanje Tomića i Luburića o strukturi najstarijeg stanovništva u Drobnjaku“, Fondacija Vukove zadužbine Žabljak – Šavnik – Plužine (izdavač): Na izvoru Vukova jezika. Zbornik radova sa VII naučnog skupa, Žabljak 30-31. jul 2012, 299-310.

Filipović 1955 – Milenko Filipović: Rama u Bosni, Beograd 1955 (= Srpski etnografski zbornik, knj. LXIX)

Švajkard 2012 – Wolfgang Schweickard: „Cherzego / Chersego“, Rivista Italiana di Onomastica, RIOn, XVIII, 2012/1, 13-18.

* * *

[i] Ove Đuriće ne treba brkati s drugim poznatim Đurićima Zlatiborskog okruga koji su takođe iz Drobnjaka, ali od bratstva Karadžića: o njima v. monografiju Đurić 1997.

[ii] Đurić 1987.

[iii] Izvor: Ignjić 1994, 115.

[iv] Đurić 1987, Luburić 1930/1999, 135-138, Karadžić i Šibalić 1997, 618-648; o Kalabićima v. i članak na ovom portalu (stranica posećena 8.8.2021. u 20:50 časova) baziran na podacima Karadžića i Šibalića (1997).

[v] Đurić 1987, 1, Luburić 1930/1999, 137, Karadžić i Šibalić 1997, 623-624.

[vi] Đurić 1987, 2, Luburić 1930/1999, 137, Karadžić i Šibalić 1997, 623.

[vii] Đurić 1987, 2.

[viii] Đurić 1987, 1-2.

[ix] U porodičnoj hronici se pominju kako Žabljak, tako i planina Durmitor (Đurić 1987, 2), dakle drobnjačka teritorija.

[x] Rod „Kalebića“ u kontekstu Drobnjaka ne pominju ni Luburić 1930/1999, Karadžić i Šibalić 1997, Tomić 2000, ni Miljanić i Miljanić 2007, 204. Prezime „Kalević“ poznato je iz zetskog kraja (Miljanić i Miljanić 2007, 204) koji se ne pominje u hronici Đurića, već se u tamo izričito pominju toponimi iz Drobnjaka (Đurić 1987, 2).

[xi] To proizilazi iz kontakata sa drobnjačkim Radonjićima eksplicitno navedenih u samoj hronici (Đurić 1987, 2-3), a dodatno je potvrđeno autoru od Željka Radonjića iz Beograda.

[xii] Đurić 1987, 2.

[xiii] O Slavama ovih rodova najdetaljnije kod Karadžića i Šibalića (1997, 618-648), v. i Tomić 2000, 101.

[xiv] Ćorović 2012, 299-310, uz pozivanje na radove Bohumila Hrabaka.

[xv] Đurić 1987, 1-2.

[xvi] Iz obilja literature o ovoj porodici može se pomenuti za svrhe ovoga rada jedan noviji pregled Nilevićevih radova o poslednjim Pavlovićima (Kurtović 2010). O hercegu Stefanu i vojvodi Radoslavu v. između ostalog Ćirković 1964, passim.

[xvii] Dragičević 2015, 47-48.

[xviii] Tošić 2000 i 2002, Kurtović 2009, 67-74, Rudić 2013.

[xix] O ovim rodovima u kontekstu vladavine hercega Stefana v. Ćirković 1964, 18, fusnota 53.

[xx] Foto: Danko Zelić; izvor: grbovnik Društva srpskih rodoslovaca „Poreklo“.

[xxi] Izvor: grbovnik Društva srpskih rodoslovaca „Poreklo“.

[xxii] Komar 2018, 15.

[xxiii] O hercegu Stefanu i njegovoj vladavini uopšte v. Ćirković 1964.

[xxiv] Luburić 1930/1999, 135, Karadžić i Šibalić 1999, 619.

[xxv] Izvor: porodični album Radonjića.

[xxvi] Izvor: Varja, Vikipedija na srpskom. Link za ilustraciju: File:AdministrativnaCG.PNG – Wikimedia Commons. Licenca:  Commons:GNU Free Documentation License, version 1.2 – Wikimedia Commons, stranica posećena 1.8.2021. u 13:21.

[xxvii] Luburić 1930/1999, 135-136.

[xxviii] Luburić 1930/1999, 135.

[xxix] O venecijanskom plemstvu, odnosno patricijatu 15. i 16. veka, v. Ventura 1993.

[xxx] Izvor ovoga i sledećeg citata: Sanuto 1880, 490. Citat se pominje i kod Luburića (Luburić 1930/1999, 135).

[xxxi] Švajkard 2012.

[xxxii] Izvor: porodični album Popovića.

[xxxiii] Luburić 1930/1999, 23.

[xxxiv] Izvor: Vikipedija. File:Portrait of Sultan Bayezid II of the Ottoman Empire.jpg – Wikimedia Commons, stranica posećena 1.8.2021. 8 14:10 časova.

[xxxv] Tomić 1949, 6, fusnota 2.

[xxxvi] Aličić 1985, 55-66.

[xxxvii] Aličić 1985, 55.

[xxxviii] Primera radi uporediti teze iznete u radovima Aleksić 2011, te Radušev i Baš 2020.

[xxxix] Aličić 1985, passim.

[xl] Aličić 1985, III-IV.

[xli] Aličić 1985, 77.

[xlii] Aličić 1985, 110.

[xliii] Milović i Perišić 2017, 39, fusnota 14.

[xliv] Luburić 1930/1999, 136-137, Karadžić i Šibalić 1999, 619.

[xlv] Onganija 1896.

[xlvi] Komar 2011 i 2018.

[xlvii] Komar 2018, 29, u zbirci nije naveden datum, ali je jasno da je dokument iz doba Morejskog rata; s obzirom da je „ćesarova“ vojska na Kosovu radi se o 1689. godini; dopune u malim zagradama su Komarove, a objašnjenja u srednjim zagradama autorova. Osavremenjena i pojednostavljena transkripcija za svrhe ovog članka je autorova.

[xlviii] Izvor: usefultravelarticles.info: Prince’s Palace (Knezeva Palata) description and photos – Montenegro: Kotor | UsefulTravelArticles.com, stranica posećena 1.8.2021. u 13:41 časova.

[xlix] Stojanović 1925, 76, zapis 7777.

[l] Luburić 1930/1999, 136.

[li] Sindik 1996, 486. Fusnota posle prve rečenice tvrdi da se radi o Bigovskom manastiru.

[lii] Ovaj podatak iznosi i sama pravoslavna Mitropolija crnogorsko-primorska (MANASTIRIŠTA U MITROPOLIJI | Pravoslavna Mitropolija crnogorsko-primorska (Zvanični sajt) (mitropolija.com), stranica posećena 28.7.2021. u 22:05 časova).

[liii] Transkript naveden u delu: Sindik 1996, 485. Fusnota na kraju teksta „Ispod svakog imena je otisak prsta. Cetinje, Manastir Svete Bogorodice, psaltir. ZIN V 7777.“

[liv] Izvor: putevimapravoslavlja.info; Manastir Bijela kod Šavnika | Putevima Pravoslavlja, stranica posećena 31.7.2021. u 22.01. časova.

[lv] Izvor: porodični album Radonjića.

[lvi] Svi podaci dati su po Luburiću (Luburić 1930/1999, 136).

[lvii] Popović 1950, 97. Treba uzeti u obzir da su početkom 18. veka postojale obične, tzv. čuruk aspre i zdrave aspre koje su bile dvostruko vrednije (Popović 1950, 95).

[lviii] Stojanović 1923, 206, zapis 7145.

[lix] Luburić 130/1999, 137.

[lx] Ovaj i naredni podaci navedeni su na osnovu izvora Đurić 1987, 1.

[lxi] Popara i Popara 1978, 155, Lovrić 1776/1948.

[lxii] Za sve navedene podatke v. Luburić 1930/1999, 137, Šibalić i Karadžić 1997, 332-333, 619, 620-622.

[lxiii] Njegoš 1845, 155-161 (u originalu prva stranica pogrešno označena sa „551“ a u sadržaju „151“).

[lxiv]Epska narodna poezija Crne Gore (njegos.org), stranica posećena 31.7.2021. u 22:02. časova. O ovoj pesmi Vidaka Batakovića v. Medenica 1975, 135.

[lxv] Đurić 1987, 2.

[lxvi] Filipović 1955, 161.

[lxvii] Foto: Tomislav Popović, izvor: porodični album Popovića.

[lxviii] Đurić 1987, 2-3.

[lxix] Luburić 1930/1999, 70. O vojvodi Iliji uopšte vidi i Luburić 1930/199, 70-73, te Karadžić i Šibalić 1997, 169, 184-188, 554. Za konkretna pominjanja u izvorima v. Komar 2018, passim.

[lxx][lxx] Luburić 1930/1999, 81, Karadžić i Šibalić 1997, 184, Komar 2018, passim.

[lxxi] Onganija 1896, passim, Komar 2018, passim, Luburić 1930/1999, 81.

[lxxii] Luburić 1930/1999, 49-50. O vojvodi Đurjanu vidi i na ovome portalu članak Rista Starovića: Preci i stećci Drobnjaka, selo Pošćenje (Šavnik – Crna Gora) – Poreklo, stranica posećena 30.7.2021. u 1:30 časova.

[lxxiii] O Kalabićima u Prnjavoru v. Vasiljević 1996, 184; zahvaljujem se istraživaču drobnjačkog plemena Tomašu Ćoroviću na informaciji da se i deo Kosovčića – „zajednica Pavla Grbovića od 27 članova“ – 1780. iselio u Mačvu. Po Ćorovićevim podacima, članovi ove porodice su se delom, posle 14 godina, vratili u Drobnjak, a delom su oboleli od kuge i umrli, (e-mail poruka Tomaša Ćorovića autoru od 22.7.2021).

[lxxiv] Luburić 1930/1999, passim, Karadžić i Šibalić 1997, passim.

[lxxv] Đurić 1987, 3 i 6.

[lxxvi] Đurić 1987, 3.

[lxxvii] Đurić 1987, 7.

[lxxviii] Izvor: Eparhija žička: „Ko tebe nije video, taj ne zna za sebe“ – Crkva Svetog Ahilija u Arilju – Eparhija žička (eparhija-zicka.rs), stranica posećena 1.8.2021. u 19:52. časa.

[lxxix] Izvor: porodični album Popovića.

[lxxx] Đurić 1989, 9.

[lxxxi] Ovi i sledeći podaci navedeni su po porodičnoj hronici (Đurić 1987, 9).

[lxxxii] Izvor: Vikipedija: Aleksandar Obrenović — Vikipedija (wikipedia.org), stranica posećena 1.8.2021. u 18:31. čas.

[lxxxiii] Đurić 1987, 7. Svi podaci o Obrenu Đuriću navedeni su po porodičnoj hronici.

[lxxxiv] Đurić 1987, 45.

[lxxxv] O istorije porodice Mićić v. Borčić 2014, 207-257.

[lxxxvi] Pećinar 2012, 21-22.

[lxxxvii] Pećinar 2012, 22.

[lxxxviii] U porodičnoj hronici je navedeno da se radi o bratu serdara Jovana Mićića (Đurić 1987, 45), ali njegova braća zvala su se Joksim i Pero, dok je Jevrem bio serdarev sin (Pećinar 2012, 21-22).

[lxxxix] Citirano po porodičnoj hronici (Đurić 1987, 46): velika slova i objašnjenja u zagradi takođe su ovako navedena u hronici.

[xc] Đurić 1987, 46.

[xci] Đurić 1987, 46.

[xcii] Đurić 1987, 7.

[xciii] Đurić 1987, 13.

[xciv] Đurić 1987, 13.

[xcv] Đurić 1987, 12.

[xcvi] Đurić 1987, 11.

[xcvii] Podaci o rođenju po porodičnoj hronici (Đurić 1987, 11), podaci o smrti: usmene informacije članova porodice.

[xcviii] O biografiji Gavrila F. Đurića detaljno u porodičnoj hronici (Đurić 1987, 21-33).

[xcix] V. zapis na ovom spomeniku u porti hrama u Brekovu.

[c] Đurić 1987, 22.

[ci] Izvor: Vikipedija: File:Kralj aleksandar1.jpg – Wikimedia Commons, stranica posećena 7.8.2021. u 19:30 časova.

[cii] Izvor: porodični album Popovića.

[ciii] Đurić 1987, 33-37.

[civ] Đurić 1987, 6.

[cv] Đurić 1987, 6, 13.

[cvi] Đurić 1987, 49.

[cvii] Đurić 1987, 49.

[cviii] Foto: Tomislav Popović; izvor: porodični album Popovića.

[cix]  Foto: Predrag Đurić; izvor: porodični album Đurića.

[cx]  Izvor: porodični album Đurića. Desna fotografija: Predrag Đurić.

[cxi] Izvor: Rosa Smojver.

[cxii] Đurić 1987, 16.

[cxiii] Đenić 2014, 13. Podaci koji slede u tekstu su takođe preuzeti iz ove studije.

[cxiv] Đenić 2014, 220.

[cxv] V. monografije Đenić 2008 i 2014, kao i link Izložba „Armijski đeneral Krsta Smiljanić“ (zlatarinfo.rs), stranica posećena 17.7.2021. u 12:12 časova. Slika spomenika: Zlatibor – Monument to Krsta Smiljanić, stranica posećena 27.7.2021. u 12:50 časova.

[cxvi] Đenić 2008, 7, Đenić 2014, 12-13, Mićić 1925, 459. V. i priređeni tekst Ljubomira Ž. Mićića u okviru ovog portala: Poreklo prezimena, selo Ljubiš (Čajetina) – Poreklo , stranica posećena 17.7.2021. u 15:29 časova.

[cxvii] Erdeljanović 1994, o Brankovićima 494, 498-504, o Obrenovićima 504.

[cxviii] Erdeljanović 1909, 505. Autor zahvaljuje Božidaru Kljajeviću što ga uputio na potragu u ovom smeru.

[cxix] Đenić 2008, 7 i 2014, 12-13.

[cxx] Izvor: stranica „zlatarinfo“: Izložba „Armijski đeneral Krsta Smiljanić“ (zlatarinfo.rs) , stranica posećena 17.7.2021. u 12:12 časova.

[cxxi] V. Ignjić 1994, 8-9, gde se nalaze kolaž faksimila peticije i faksimil rešenja kralja Milana o proglašenju Arilja za varošicu.

[cxxii] Petrović 2014, 133.

[cxxiii] Nikolić 2018, 146.

[cxxiv] Izvor: Vikipedija: Knez Mihajlo III Obrenovic – Mihailo Obrenović — Vikipedija (wikipedia.org), stranica posećena 1.8.2021. u 21:09 časova.

[cxxv] Nikolić 2018, 143.

[cxxvi] Foto: Predrag Đurić; izvor: porodični album Đurića.

[cxxvii] Kopija Presude nalazi se u vlasništvu autora.

[cxxviii] Foto: Tomislav Popović; izvor: porodični album Popovića.

[cxxix] Foto: Tomislav Popović; izvor: porodični album Popovića.