Poreklo stanovništva sela Banjani, opština Čučer-Sandovo, Severna Makedonija. Prema knjizi Dr Jovana F. Trifunoskog „Skopska Crna Gora“, izdanje Skoplje 1971. godine. Priredio saradnik Porekla Milodan.
Položaj sela i vode.
Banjani leži na ekonomski veoma povoljnom položaju, jer koristi raznolike prirodne uslove. Severni deo atara pretstavlja šumsko–pašnjačku zonu za iskorišćavanje šume i stočarstva. Na jugu je niže neogeno zemljište podesno za zemljoradnju. Sredinom naselja protiče Banjanska reka. Stanovnici se služe vodom iz bunara, pumpi i sa česama.
Zemlje i šume.
Brojni potesi na ataru Banjana nose ove nazive. Na planinskom delu atara su: Krepje ili Rid, Varnica, Sredni rid, Slivović, Sastanci, Spas, Šuplji kamen, Donji zabel, Svinjački dol, Krna glava, Jama, Pojata, Brdarica, Trnika, Markov kamen, Petrov kamen, Mojsovac, Đorđijov grob, Gnojine, Široka niva, Kapavac.
Na nižem delu atara su: Krs, Mavala, Rupa, Gramada, Banja, Podselac, Jaz.
Tip sela.
Banjani ima zbijeni tip. Veći broj kuća je tako zbijen da se jedna na drugu naslanjaju. Stoga oko kuća nema pravih okućnica. Na zbijanje naselja uticala je i težnja za lakšom odbranom. Između kuća su krivi sokaci koji ne unose pravilnost u rasporedu kuća. Kuće u mahalama pripadaju porodicama ajedničkog porekla. Stoga se u Banjanu za rod kaže i „mavala“ ili maala. Ukupno selo ima 141 domaćinstvo.
Prošlost i starine.
Banjani spadaju u stara sela Skopske Crne Gore. Prvi put se pominje početkom 14. veka: po darovnici kralja Milutina između 1302. i 1308. g. Banjani je činilo deo vlastelinstva poznatog susednog manastira Sv. Nikite. Pomenuto vlastelinstvo oko 1308. g. Milutin je priložio hilandarskom pirgu Hrusiji.
Drugi pomen Banjana potiče iz 15. veka: Isa-beg 9. februara 1445. g. priložio ga je svojoj Aladži-džamiji y Skoplju. Atar sela graničio se sa mezrom Grkovac, selom Mirkovce, planinom Provend, drvetima poznatim pod imenom Veliki orasi i rekom Lepenac.
Predanje navodi da je Banjini najpre ležalo hiljadu metara istočnije od današnjeg položaja, oko karsnog vrela Banja ili Dulo. To je ispod brda Krepje ili Rid. Tamo je postojalo veliko naselje sa oko 500 slovenskih hrišćanskih kuća. Stariji seljaci kažu: „toa bilo za cara Dušana, koga nemalo Turci“. Ime sela dovode u vezu c tim izvorom.
Selo na tom položaju jednom su stanovnici morali napustiti: „Bil golem zulum so kolenje i turčenje, pa narodot se rasturil“ (verovatno krajem 17. veka). Izgleda da je raseljavanje vršeno u više mahova: pojedine grupe napuštale su ga dok nije sasvim iščezlo. Preci današnjih starinačkih rodova Banjana ranije su živeli na pomenutom selištu. Takvi rodovi su: Kovačevi, Vujovi, Baščićevi i drugi.
Neki hrišćani iz starog Banjana iselili su se y susednu Kačaničku klisuru — y današnje arbanaško selo Blace, koje je ranije imalo slovensko stanovništvo. Tamo od njih postoji veliki poarbanašen rod Kovače. Osim toga u prvoj polovini 18. veka u selu Klenju u Požarevačkom okrugu pominje se sveštenik Petar, rodom „iz sela Banjanskoga“ blizu Skoplja. To takođe ukazuje na raseljavanje stanovništva starog Banjana u poznatoj velikoj seobi krajem 17. veka.
Na selištu oko karsnog vrela Banja ima ostataka od starina, najviše od kuća i grobova. Tamo postoji i crkvište Sv. Mina – „imat deljani kamenja“. Za vreme Rimljana poznati grad Skupi kraj ušća Lepenca u Vardar snabdevao se vodom pomoću vodovoda sa izvora Banja.
U selu i na ataru postoji znatan broj hramova – manastirskih i crkvenih. Najstariji su manastirski hramovi Sv. Ilija banjanski i Sv. Blagoveštenje, kao i crkva u selu Sv. Đorđa. Mlađi su hramovi-kapele (manastirići) Sv. Spasa i Sv. Bogorodice.
Manastir Sv. Ilija leži 3 km severno od sela u dolini Banjanske reke. Stariji je od 14. veka. Hram je lep, ne veliki, sa živopisom jednim od najstarijih u Skopskoj Crnoj gori. Živopis se vidi i na spoljnim stranama zidova. Kod ovog manastira drugog avgusta održava se veliki sabor. Tada se okuplja narod „od sve sela“. U ranije vreme u ovom hramu bilo je i starih rukopisa, ali su ih pokupile bugarske vladike. Za vreme turske vladavine manastir je bio jedna od kulturnih žiža podjarmljenog naroda. Naokolo je prostran Zabsl sa očuvanom starom hrastovom šumom.
Kraj manastira Sv. Ilije je grob sa natpisom: „Vojvoda Spasa Prizrenac, poginuo 1904. g.“. Na nadgrobnom spomeniku primećuje se oštećenje, koje su izvršili Bugari u drugom svetskom ratu. Govori se da je Spasa Prizrenac imao glavnu zaslugu što je kod manastira sagrađen jedan od najvećih i najlepših konaka y Skopskoj Crnoj gori.
Manastir Sv. Blagoveštenje podignut je na padini Crne gore, severozapadno od Banjana. Teže je pristupačan: do njega se stiže za oko jedan sat hoda. Seljaci ga posećuju samo na dan manastirske slave (u aprilu). Manastir je star, pouzdano srednjevekovni. Oko njega takođe je prostran kompleks sa očuvanom hrastovom šumom. Ta šuma ranije je bila svojina manastirska. Manastir su posećivali i hrišćanski stanovnici iz sadašnjeg susednog muslimansko–arbanaškog sela Blaca u Kačaničkoj klisuri. Selo Nikištane, sada takođe arbanaško (desno od Lepenca), ranije je bio metoh manastira Blagoveštanja.
Crkva Sv. Đorđa nalazi se u samom selu. Na osnovu natpisa nad ulaznim vratima (sa unutrašnje strane) vidi se da je sagrađena 1549. g. Unutrašnje dimenzije sve dobro očuvane crkve su 7,20X 3,90 m. Pretstavlja spomenik naše srednjevekovne arhitekture, koja je bila nastavljena i u prvom periodu turske vladavine. Na dan crkvene slave održava se sabor. Kraj crkve je stara škola u kojoj se radilo do 1964. g. Sada učenici Banjana pohađaju školu y susednom Sandevu.
Mlađi hramovi – kapele ili manastirići — Sv. Spas (ili Voznesenje) i Sv. Bogorodica (ili Prečista) — nalaze se u planinskom delu atara, severno od Banjana. Sv. Spas je neposredno iznad manastira Sv. Ilije. Sagrađeni su u toku drugog svetskog rata i nešto iza toga na temeljima srušenih srednjevekovnih hramova. Za hram Sv. Spasa zna se da je poticao iz oko 1320. godinr. Prilikom zidanja hrama Sv. Bogorodice iskopano je oko 80 starih grobova. U narodu se govori da su to grobovi za vreme Turaka pobijenih kaluđera. O ovom hramu sada se brine Miloš iz sela Kučevišta. On tamo gaji i 60 ovaca.
Planinska padina iznad Banjana mestimično je dosta blaga i sa produktivnim pokrivačem. Zbog toga je u prošlosti tamo zemljište bilo iskrčeno i preobraćeno u njive. Na tim površinama ležala su i mala naselja Bukoo–ramno (kažu i Bukarana) i Sv. Spas. Stanovnici tih naselja — Popovi, Kolarovi, Pavčevići, Vukanovi — kasnije su se preselili y Banjane. Na selištu Bukoo–ramno (daleko je od Banjana 4 km) je crkvište Sv. Jovan.
Banjani je jedno od najvažnijih naselja Skopske Crne gore, posle Kučevišta i Ljubanca. Spada u najlepša sela u ovoj župi. Žeđ za pismenošću i čitanjem knjiga kod njeg-ovog stanovništva bila je razvijena još u 19. veku. Stoga je y selu otvorena škola 1864. g. — Banjani ima i nekoliko trgovina. U njima se snabdevaju robom seljaci i iz najbližih naselja — Gornjana i Čučera.
Severno od Banjana izdiže se osobito prostrana padina planine Crne gore. To je tzv. „Banjanska planina“ u gornjem slivu Banjanske reke. Tamo se nalaze prostori sa šumom i pašom još za sledeća okolna sela: Brazde, Gluva, Čučera, Gornjana, Orizara (Skpsko polje) i Blaca (Kačanička klisura). Podela planine potiče iz daleke pro-šlosti, svakako iz srednjeg veka.
Do kraja turske vladavine u selima Banjanu, Gornjanu i Čučeru nije bilo čiflika. Ipak su njihovi stanovnici povremeno radili u selima Skopskog polja „kako argati pri begleri’ – u Vizbegovu, Ormanu, Vučidolu. Iza prvog svetskog rata oni su dobili agrarnu zemlju u tim selima i u Bardovcu. Tu plodniju zemlju i sada imaju.
Život banjanskog stanovništva do oslobođenja od Turaka 1912. g. bio je veoma težak. Na njihovu stoku i čobane na planini napadali su muslimanski Arbanasi iz sela Blaca, Korbulića, Taniševca. Više seljaka na planini je ubijeno – na primer, neki Ilija od. roda Rajkovčani i drugi. Zbog toga seljaci kažu: „ozdola (sa juga) bile agite, a ozgora (sa severa) Šiptarite“. Godine 1916. bugarski okupatori hteli su da zapale Banjani. Međutim, to su sprečile žene „so banici i kokoški“. –– Skopska Crna gora rudama je siromašna. Ima ih samo u Momčinom dolu severno od Banjana. Tamo se nalaze četiri nekadašnja rudarska okna (jedno okno zove se Jama). Iz njih se vadila gvozdena ruda.
Poreklo rodova.
Stanovnici Banjana sastoje se od dve komponente: starinačke i doseljeničko. Stanovnici prve komponente ranije su živeli na starom banjanskom selištu, koje je bilo oko izvora Banja. Starinci imaju 72, a doseljenici 69 domaćinstava.
Starinci:
-Baščićevi – dele se na:
-Rajkovčevi (8 k),
-Žežovi (6 k) i:
-Vasilkovi (5 k). Slave Sv. Petku — 8. avgusta. Od ovog roda sredinom 19. veka poticao je poznati seoski starešina („kmet“) Đorđija Baščićevski.
-Kovačevi (3 k), slave „Sv. Đorđiju“ — 16. novembra. U ovom rodu računata je i jedna domazetska porodica.
-Kirovi (6 k), slave „Sv. Đorđija mrsen” (16. IH).
-Jazadžini (6 k),
-Paunkovi (3 k),
-Carevi (3 k) i
-Cigovi (1 k), ranije su činili jedan rod. Slave Sv. Nikolu.
-Čakalovi (8 k), slave Sv. Petku.
-Miličini (5 k), slave Sv. Petku.
-Vujovi (6 k), slave Sv. Petku.
-Šopkini (6 k),
-Šagovi (5 k) i:
-Ljubovčevi (2 k), i oni su ranije činili jedan rod. Slave Sv. Petku.
Doseljenici:
-Popovi (10 k, Sv. Nikola), doseljeni sa mesta Bukoo–ramno na planini Crnoj gori.
-Pavčevići ili Pavčevi (5 k), slave Sv. Petku. I oni su ranije živeli na pomenutom mestu Bukov-ramno. Jedna njihova grana u selu zove se:
-Vukanovi. U rodu Pavčevići zna se sledeća genealogija: Rade (star 64 godine) – Pero – Dodo – Stojko, sa Bukoo–ramna doselio se njegov otac. Znači to je bilo pre oko 155 godina, odnosno na samom početku 19. veka.
-Kolarovi (9 k), slave „Sv. Đorđiju“ 16. IX. Doseljeni su sa mesta Sv. Spas takođe na planini Crnoj gori. To je iznad Banjana.
-Gorančani (7 k, Sv. Petka), doseljeni su iz danas arbanaškog sela Goranca u Kačaničkoj klisuri: „Tamo ubile Šiptar, ostavile imanje i došle ovde?“
-Kragujevi (5 k, Sv. Nikola), za njih neki navode da su doseljeni iz okoline Kragujevca u Srbiji. Međutim, oni imaju njive na selištu Sv. Spas, pa je verovatnije da su odatle došli.
-Boškovi (8 k, Sv. Nikola), za njih se govori da su doseljeni „od Veleško“. Do 1945. g. bili su najjači stočari u Banjanu. Jedna njihova zadruga sa 25 duša imala je po oko 130 koza i ovaca, i 30 goveda.
-Stankovčevi (4 k, „Sv. Đorđija“), došli su iz susednog Čučera. Naselili su se „na majčino imanje“. Dalje poreklo kod njih nisam utvrdio.
-Vasilevi (3 k, Sv. Pantelejmon — 9. avgust), doseljeni su iz susednog Gornjana. Tamo su pripadali rodu Marinkovi čije je dalje poreklo iz današnjeg arbanaškog sela Đurđevdola u Kačaničkoj klisuri.
-Mutovi (4 k, Sv. Arhanđeo), doseljeni od nekuda. Imaju dosta iseljenika u Skoplju.
-Kajovi (13 k, „Sv. Đorđija“), poreklom iz sela Đerekara u oblasti Binačke Morave. U tom selu, po pričanju, bila su tri brata. Međutim, jednom se tamo vršilo „poturčavanje“. Dva brata primila su islam i ostala u Đerekaru: njihov poarbanašen rod Kajovci i sada tamo postoji. Treći brat preselio se y skopsko–crnogorsko selo Gornjani. Međutim, njegova kuća u Gornjanu je izgorela i zato se on sa ukućanima preselio u susedni Čučer. U Čučeru ostala su dva njegova sina (sada 20 kuća), dok je treći prešao u Banjane.
Pravoslavni Cigani-Romi su:
-Kostići (l k), doseljeni 1968. g. iz Mogile u oblasti Binačke Morave. Starešina domaćinstva Živojin Kostić čuva seoska goveda i svinje.
Iseljenici.
Usled privlačne snage industrije i škola iza drugog svetskog rata iselilo se u Skoplje oko 10 banjanskih porodica. Ima nešto iseljenika i u drugim naseljima Skopske kotline: Ormanu (Kajovci 3 k), Đorče—Petrovu (3 k), Butelju (3 k), Vučidolu (1 k) i Bardovcu (Jazadžini 1 k). Tri banjanska domaćinstva (Čakalovi 2 i Kolarići 1) kolonizovani su u Glogonju kod Pančeva.
IZVOR: Prema knjizi Dr Jovana F. Trifunoskog „Skopska Crna Gora“, izdanje Skoplje 1971. godine. Priredio saradnik Porekla Milodan.
Komentari (0)