Sudbina jedne porodice u kontekstu istorije regiona i države – o porodici Sremac iz Vašice

Za istraživanje genealogije, odnosno porekla jedne porodice ili osobe, može se reći da spada u poslove koji se nikad ne mogu završiti. Tom istraživanju možemo pristupiti na tradiocionalan način, korišćenjem istorijskih izvora poput matičnih knjiga, domovnih protokola, grobalja, popisa stanovništva itd. Drugi pristup je savremen, nov, još u povoju i još uvek često podložan pogrešnim tumačenjima. U svom istraživanju sam primenjivao oba pristupa. Onaj prvi pristup do sada je rezultirao otkrićem (i potvrdom u istorijskim izvorima) 115 predaka sa očeve strane i 94 pretka sa majčine strane iz ukupno 47 predačke porodice poznate po prezimenu. Na žalost, za velik broj pretkinja nije poznato prezime. Kako ne bih upadao u neke istraživačke “zamke”, porodična predanja kao nepouzdana nisam uzimao u obzir, kao ni neke opšte momentu u istoriji koji pominju određene seobe rodova itd. a sa kojima istorijski izvori ne mogu pouzdano i direktno da me vežu.

DNK analiza je otkrila da pripadam R1a haplogrupi. Analiza je utvrdila da pre oko 1200 godina imam zajedničku mutaciju odnosno zajedničkog pretka sa jednim Šveđaninom srpskog porekla, pre oko 1250 godina zajedničkog pretka sa jednim Rumunom i jednim Bugarinom, a pre oko 1450 godina svi pomenuti smo imali zajedničkog pretka sa tri Rusa itd. Smeštanjem rezultata moje DNK analize u istorijski kontekst, može se pretpostaviti da je jedan od mojih predaka kojeg delim sa Rumunom i Bugarom počeo da se spušta ka jugu u periodu između sredine 6. i sredine 8. veka što odgovara periodu Avarskog kaganata i masovnijeg doseljavanja Slovena u ove krajeve. Najverovatnije tokom 8. veka rođen je pomenuti poslednji zajednički predak mene, jednog testiranog Šveđanina, Rumuna i Bugara, a već njegovog sin ili unuk (u pitanju je zaokružen period od 50 godina) je predak mene i Šveđanina i njega ne delimo sa pomenutim osobama iz Rumunije i Bugarske. Moguće je da se ova porodična deoba desila tokom Prvog bugarskog carstva i ponovne ekspanzije bugarske države u prvoj deceniji 9. veka. Naravno, sve ovo je samo jedno od mogućih tumačenja dobijenih rezultata.

Novovekovna istorija porodice Sremac započinje početkom 18. veka. Porodica je prvi put zabeležena 1736/1737. godine u selu (Mala) Vašica u Opštini Šid.

Vašica (Malvasa) se kao selo prvi put pominje 1430. godine kada je pripadala Erdeviku (Erdewzad), koji je, opet, spadao pod Herman-grad. Vašica je nekoliko puta zabeležena u papskim bulama, a nešto kasnije i na jednoj karti Srema iz 16. veka, na kojoj je u blizini reke Bosut ucrtano selo pod Wazha. Selo se tokom kasnog srednjeg veka pominje i kao Vasca, Vascze, Malovascza, Malovacium, i u crkvenim knjigama pravoslavne parohije tokom 18. veka – Vašca.

O nazivu sela postoji lokalna legenda kako je nastalo po osnivaču sela izvesnom „malom Vasi (Vasici)“. Naučno potkrepljeno tumačenje ovog toponima (i njemu sličnih) dao je Stanko Andrić iz Hrvatskog instituta za povijest. Prema njemu je toponim Vašica jedan od oblika slovenske reči ves/vas u značenju selo, a koja je opet u vezi sa antičkim terminom vicus. Dakle, naziv sela Vašica bi bio deminutiv reči vas i znači seoce.

Vašica je osnovana na obali reke Bosut, na arheološkom lokalitetu Gradina. Gradina je višeslojni lokalitet sa potvrđenim naseobinskim slojevima od finalnog neolita do kasnog srednjeg veka. Arheološka istraživanja Gradine otkrila su nekropole datovane u period od kraja 16. do sredine 19. veka, kao i hronološki istovetna staništa u odbrambenom rovu. Ovde se verovatno radi upravo o Vašici. Prema dokumentima iz arhiva rimokatoličke crkve, Vašica je preseljena sa Gradine oko 4 km južno na današnju lokaciju oko 1713. godine za vreme župnika Pavla Blaževića. Kuća porodice Sremac se pre preseljenja sela možda nalazila na lokaciji Sremčevog gumna koje se pominje kao deo atara 1736. godine, a što bi mogla biti obala Bosuta južno od lokaliteta Gradina, uz šumu Kablarovac.

Po premeštanju sela na novu lokaciju, pravoslavni meštani su 1731. godine sagradili sebi crkvu pletaru. U to vreme selo je imalo 50 srpskih pravoslavnih domova. Ta crkva se nalazila u Crkvenom šoru (danas Vojvođanska ulica) sve do kraja 18. veka kada je na početku ulice (današnji centar sela) sagrađen sadašnji hram od čvrstog materijala. Preko puta te prvobitne crkve pletare nalazio se parohijski dom, a pored njega kuća porodice Sremac.

Vašica se od početka 18. veka do 1745. godine nalazila u okviru Vukovarskog vlastelinstva, a te godine prelazi u Vojnu granicu. Vojna uprava nad selom je ostala sve do razvojačenja Vojne granice.

Zašto je i kada porodica dobila prezime Sremac nije moguće utvrditi. Da bih donekle objasnio poreklo prezimena moram da navedem jednu anegdotu. Prilikom polaganja ispita iz srednjovekovne arheologije profesor me je upitao odakle sam. Kada sam odgovorio, on je gotovo šeretski rekao: „Otkud Sremac a iz Srema?!“. U početku sam ovaj odgovor smatrao šalom, da bih ubrzo shvatio poentu – „Sremac“ je demonim, „Sremac“ je u drugim područjima bio onaj koji se doselio iz Srema. Tada sam profesoru u šali odgovorio da smo mi već bili u selu kada su se ostali doselili u seobama Srba pa su nas kao domoroce tako prozvali. Prelom 17. na 18. vek je bio izuzetno turbulentan za srpsko stanovništvo koje je tada karakterisala i česta mikromigracija. Porodice su se više puta selile iz mesta u mesto, iz područja u područje. Porodica koja se iz Srema odselila u, na primer Bačku, mogla je biti prozvana „Sremci“, a po povratku u Srem mogli su da zadrže to prezime. Najstariji novovekovni pomen prezimena Sremac je u austrijskim popisima stanovništva Vojvodine sa kraja 17. veka. Prezime je pisano u raznim oblicima: Sremic, Zrimecz, Szremacz, Szrimacz, Sremaz, Sremac, Sremczin, Sriemaz, Sryemaz itd. Tako se prezime pominje 1696. godine u Čepinu,  Baču i Futogu; 1702. godine u Bukovcu i Sremskoj Kamenici, 1715. godine u Tovariševu, 1722. godine u Šidu, a 1736/1737. godine u Šarengradu, Pačetinu, Grgurevcima, Čortanovcima, Maloj Vašici i Ilincima.

Kao porodičnog zaštitnika tj. krsnu slavu, porodica Sremac iz Vašice je uzela prvog zvaničnog stradalnika za Hristovu veru – arhiđakona Stefana.

Kao što je navedeno najstariji pomen porodice Sremac u Maloj Vašici je iz 1736/7. godine. Tada se kao porodični starešina pominje Stanko Sremac. On se spominje još jednom, 6. marta 1769. godine. U protokolu krštenih hrama Sv. velikomučenika Georgija u Maloj Vašici (1766-1772), upisano je krštenje Jovanke Đačanin, a kum je bio Pavel, sin Stanka Sremačkog. Ovaj datum se može uzeti i kao terminus post quem smrti Stanka Sremca.

Prema dostupnim podacima Stanko Sremac je imao dva sina: Davida i Pavela. Podatak o sinu Pavelu je naveden u prethodnom pasusu. Srodnički odnos Stanka i Davida potvrđen je posredno iz jednog kasnijeg dokumenta. Ostareli vaščanski paroh Petar Popović je posle pola veka svoje službe odlučio da svog sina postavi na svoje parohijsko mesto. Istovremeno je mitropolit karlovački imenovao za paroha sveštenika Iliju Obrenčevića. To je dovelo do velikog sukoba između oca i sina Popovića i novopridošlog sveštenika Obrenčevića. Na Cveti 1805. godine među ispoveđenim parohijanima kod sveštenika Obrenčevića bili su i Pavel i Gligorije Sremac. U momentu kad su došli kod sveštenika Petra Popovića, inače porodičnog kuma i prvog komšije, on im je zatražio ispovednu cedulju. Kako u svojoj tužbi navodi Gligorije sin Davida Sremca, on je izvadio iz džepa cedulju za sebe i svog strica Pavela i dao svešteniku. Kada je sveštenik video da su se ispovedili kod Obrenčevića, a ne kod njega on im je uskratio pričešće. Zbog toga su se Gligorije i Pavel žalili mitropolitu karlovačkom 1. maja 1805. godine. Ovaj dokument je od izuzetne važnosti zbog utvrđivanja srodstva između Pavela i Gligorija. Za Gligorija se  na osnovu matične knjige zna da je sin Davida Sremca, što znači da je David Pavelov brat, a Stankov sin.

Meštani Vašice su odlučili da grade novu crkvu 1792. godine. Međutim, svetovna vlast im je naredila da novu crkvu moraju da sagrade na mestu planiranog novog centra sela, a ne na mestu postojeće crkve. Parohijani su zbog toga poslali dopis-žalbu mitropolitu. Na njihovu žalost, žalba je odbijena. Među potpisnicima ovde molbe bio je i David Sremac. Zanimljivo je da su se sve porodične starešine u selu potpisale znakom krsta.

David Sremac je imao Adama, Nestora Neška, Gligorija (1767-1817) i Anicu udatu 1784. godine. Moj predak je Adam Sremac koji je u braku sa Roksom († 1811) imao Jakova († 1818), Satu († 1811) udatu 1796. godine, Pelku (*1780), Despinju (1783-1784), Jevimiju (1785-1786), Živanu (*1787) udatu 1805. godine, Živka (1791-1824), Nerandžu (*1794) udatu 1816. godine i Dafinu († 1813).

U kontekstu druge polovine 18. veka mora se pomenuti još jedan član porodice čije tačno srodstvo sa mnom  nisam uspeo da utvrdim na osnovu dosadašnjeg stepena istraženosti. U pitanju je Petar Sremac (Sremčević). Ono što je bitno jeste da je sa suprugom Katarinom imao sina Jovana. Jovan se 1788. godine spominje kao učitelj u Vašici, 1795. u Grku, 1803. ponovo u Vašici. U periodu od 1796-1806. godine pohađao je Bogosloviju u Sremskim Karlovcima. Preminuo je 1810. godine.

Moj rodoslov se dalje može pratiti preko Jakova († 1818), sina Adama Sremca. Jakov je sa suprugom Anom († 1832) zasnovao brojnu porodicu. Imali su Damjana (1800-1833), Kuzmana (1801-1849), Trifuna (*1804), Savu (1805-1873), Samuila (1808-1873), Aleksiju (*1810), Katu (1813-1814) i Đorđa (1815-1836).

Kuzman Sremac (1801-1849) je sa suprugom Dafinom (1801-1867) imao pet ćerki i četiri sina: Draginja (*1829), Pava (1831-1835), Đorđe (1833-1861), Stojan (1836-1836), Vemija (*1837), Pava (1839-1916), Lazar (1841-1841), Samuil (1842-1849), Alba (1845-1849).

Porodica je prema podacima iz domovnog protokola 1836. godine posedovala 50 jutara zemlje.

Kuzmanov sin Georgije Đorđe je umro 1861. godine sa tek 28 godina. Ženio dva puta, ali ime njegove prve žene nije poznato. Drugi brak je sklopio 1856. godine sa Kumrijom Mihajlović iz Šida. Sa njom je imao sina Radovana (1859-1931) i ćerku Slavujku (1860-1860). Nakon muževljeve smrti Kumrija se prema tadašnjim običajima ponovo udala, a sina ostavila na brigu svekrvi.

Moj čukundeda Radovan Rada Sremac (1859-1931) je najstariji predak koji je ostao u sećanju porodice. Razlog tome je svakako prerana smrt njegovih roditelja. U porodičnom sećanju je ostala upravo priča o smrti njegovih roditelja i činjenica da je rano ostao siroče. Radovan je u braku sa Gospavom Avom Stojković (1859-1931) imao Negovana (1882-1936), Slavnu (1889-1921), Vladimira (1895-1944) i Zoricu (1899-1901). Rada je sa svojom porodicom živeo na porodičnom „temelju“ do 1912. godine, kada se zadruga podelila a on napravio novu kuću na sredini  placa.

U vreme venčanja Radovana i Gospave Sremac 1878. godine porodica je posedovala 177 jutara zemlje.

Zanimljivo je pomenuti da su tri člana porodice Sremac emigrirala u Sjedinjene američke države – 1912. godine Emanuil (Manojlo) i 1920. godine Ilija i Ruža, i tri u Južnu Ameriku – Radovan, Jovan i Svetozar.

Moj pradeda Vladimir Brata Sremac je rođen 1895. godine. Oženio se Vasilijom Petrović iz Vašice u osvit Velikog rata 1914. godine. U braku su imali ćerku Ružu (1914-1963) i sina Radovana Radicu (1921-1972). Vladimir je bio velik poklonik pravoslavlja. Godinama je bio član crkvenog odbora u Vašici, a u samoj crkvi je imao zakupljen sto za dve decenije. Imao je određeno stolarsko znanje pa je danas sačuvano nekoliko predmeta koje je on napravio – sto, merdevine itd. Početkom Velikog rata zajedno sa ostalim srpskim mladićima iz sela regrutovan je u austrijsku vojsku i odveden najpre u Mađarsku, a potom i u Rusiju gde je uspeo da dezertira 1917. godine. U toku rata je uspeo da savlada ruski i nemački jezik. Danas je sačuvana jedna Vladimirova fotografija sa ratišta poslata roditeljima kao dopisnica avgusta 1916. godine. Tekst na dopisnici je veoma zanimljiv budući da odiše patrijarhalnim vaspitanjem tadašnjih ljudi. Vladimir u dopisnici ni jednom rečju ne pominje suprugu i ćerku budući da to nije priličilo, nego se samo obraća roditeljima uz molitvu Bogu da se rat što pre završi. Poslednji Vladimirov trag u istorijskim izvorima je njegov potpis na finanijskom izveštaju Srpske pravoslavne crkvene opštine u Vašici za 1941. godinu.

Proleća krvave 1942. godine moj deda Radovan Radica Sremac (1921-1973) je odlučio da se oženi Veselinkom Mišković (1924-2008), devojkom iz sela Molovin, koju je do tada video samo dva puta. Na žalost, nisu dugo živeli zajedno. Radovan je slično svom ocu 1914. godine, mobilisan u neprijateljske, domobranske jedinice i odveden u Podsused na službu. Kući sa roditeljima je ostavio trudnu suprugu. U Podsusedu je bio do avgusta meseca kada je prebegao na Frušku goru u partizanski odred, gde je opet ostao do prelaska sremskih partizana u istočnu Bosnu.

Porodica u Vašici je trpela sve žešći ustaški teror: stalne racije, odvođenje muškaraca na prisilan rad, teranje žena i devojaka da svakodnevno marširaju selom uz pevanje pesama Paveliću u čast itd. Jeseni 1943. godine zbog dolaska beloruskih jedinica žitelji Vašice su pobegli preko reke Bosut u šume. Tu su ih ubrzo zatekli beloruski vojnici i počeli da pucaju po njima misleći da su u pitanju partizani. Moj pradeda Vladimir je tada izašao pred njih dignutih ruku vičući na ruskom da su u pitanju civili. Vojnici su ih tada pustili kućama, a u znak zahvalnosti za spasavanje Vladimirova porodica u zaprežnim kolima je prva prešla skelu na Bosutu i ušla u selo. Pola godine kasnije, uveče 2. marta 1944. godine grupa ustaša iz Šida je upala u kuću i odvela Vladimira pod optužbom da je sarađivao sa „neprijateljem“ (partizanima). Nakon zlostavljanja u bivšem Sokolskom domu u Šidu, odveden je u Vinkovce gde je ubijen. Prema izjavama nekih svedoka Vladimir je živ spaljen u peći vinkovačke ciglane, dok je prema izveštaju Anketne komisije obešen u selu Garčin. Nekako zajedno sa njim otišla je i crkva u Vašici, ustaše su je minirale 1944. godine.

Prilikom pomeranja partizanskih jedinica prema Beogradu, jedinica mog dede Radovana je naišla na nemačku zasedu u blizini Šapca i tom prilikom je on teško ranjen. Zbog nastalih komplikacija odsečena mu je desna noga. Imao je 23 godine. Bio je prva osoba iz sela koja je otišla u partizane. Posle rata je dobio ordenje, minimalnu invalidninu i posetu agenata OZNA koji su ga trebali odvesti na Goli otok zbog otvorenog rusofilstva. Činjenica da je agente dočekao na dve štake i sa drvenom nogom spasila ga je Golog otoka. Njemu u čast Kulturno-umetničko društvo i Udruženje planinara iz Vašice nazvani su „Radica Sremac“, a generacije školske dece odrasle su pevajući pesmicu „Uz uzvike vesele malih pionira i Radicu Sremca, Vašica maršira“.