Autor: Miodrag M. Vulin
Oblast Zmijanje (centralni deo Bosanske Krajine) zauzima još od polovine 16. veka sav prostor izmeću krajiških reka Vrbasa na istoku i Sane na zapadu, planine Kozare na severu i Mrkonjić-grada i Ključa na jugu. Na ovom prostoru u srednjem veku postojala je župa Zemljanik u sastavu Donjih Krajeva, docnije Krajine.
Padom pod tursku vlast 1528. na terenu Zemljanika nastaje nahija Zmijanje sa neznatno različitim granicama. Njeno ime prvi put se spominje u turskim popisnim defterima 1541. Od najstarijih vremena do danas Zmijanje je naseljeno Srbima pravoslavne vere. Islamizacija u ovom kraju nikada nije uspela, niti imala pristalica za sve vreme otomanske uprave. Stanovništvo se od vajkada bavilo stočarstvom, prvenstveno ovčarstvom. Pod Turcima Zmijanjci su uživali određenu autonomiju na osnovu martološke službe i imali su status filuridžija. Periferijom Zmijanja je prošao poznati putopisac Benedikt Kuripešić i zapisao da ovde „stanuje mnogo martolosa i ovčara“. Unutar nahije Zmijanje upravljali su domaći knezovi. Prvi je knez Ratkoiz polovine 16. veka sa sedištem u Donjem Ratkovu, kod Sredenika, po kome je i Ratkovo dobilo svoje ime, najveće srpsko selo u celoj Bosanskoj Krajini. Iz njegove porodice potiču svi Zmijanjski knezovi tokom turske vladavine. Kraj ima bogatu epsku tradiciju i svoga junaka od Zmijanja Rajka koji je opevan u narodnoj pesmi ovoga kraja.
UVODNA REČ
Poimanje Zmijanja je neodvojivo od Kočićevepojave u našoj književnosti. Ovakvo shvatanje uslovljeno je i određeno saznanjem da je pisac s planine i ispod planine motive i gradnju za svoja dela crpeo utlavnom iz užeg i šireg zavičaja, uvodeći ga tako prvi u našu literaturu i kulturu. Njegovim podsticajem započelo je interesovanje za jednu veoma zanimljivu i etnografski svežu oblast, koja u poslednje vreme zaokuplja pažnju sve širih naučnih istraživanja uobličenih u vidu doktorskih disertacija i magistaraskih teza. Podstaknut od Cvijića, Kočić je u leto 1909. obavio početna antropogeografska istraživanja Zmijanja, koja su sa puno volje nastavili Milan Karanović, Vladislav Skarići drugi, ali ga on nije „otkrio” u smislu rasprostranjenog verovanja kod nas i na strani, nego je samo skrenuo pažnju naše šire kulturne javnosti na ovu dotle malo poznatu oblast naše zemlje. Poreklo imena i nastanka ovog kraja seže u daleku prošlost pokrivenu senkama tmine i neminovnog ljudskog zaborava. Otuda saznanje o potrebi njenog osvetljavanja i uspostavljanja istorijskog kontinuiteta na razvojnoj liniji ovog dela Bosanske Krajine, podgreva naučnu radoznalost i upućuje na odgovarajući istraživački posao.
OTKUDA I OTKADA ZMIJANJE?
Pouzdano se zna da je Zmijanje u srednjem veku bilo u sastavu stare bosanske župe Zemljanik, koja se prvi put pominje u Prijezdinoj povelji 1287, sa selima u svom sastavu (Pavlovci, Sutrašnjica, Donja i Gornja Kola, Rekavice, Krupa na Vrbasu, Krmine, Agino Selo, Bočac, Baljvine, Podrašnica, Šehovci, Dubička Gora, Ponor, Dubica, Orahovljani, Stražice, Močioci [Gornje Ratkovo], Gomionica sa Kmećanima, Pavići, Hazići, Vilusi, Stražice, Orahovljani, Bronzani Majdan, Borkovići i Bistrica), a poslednji 1434. godine u jednom dokumentu vojvode Jurja, starešine oblasti Donji kraji. Ova župa je oko 1287. predstavljala najseverozapadniji deo srednjovokovne bosanske države i zauzimala je prostor od Vrbasa, s jedne, te Majdana, Kmećana, Vilusa, Hazića, Pavića, Sokolova na domak Sane, Stražica, Orahovljana i Ponikvi (Ponora), sa drute strane.
Padom pod tursku vladavinu ovih krajeva (1528) veći deo župe Zemljanik ulazi u sastav novoosnovane nahije Zmijanje, a manji u susedne sa njom granične. Prema nekim istoričarima, ova srednjovekovna župska oblast se jednostavno asimilovala u tek osnovanu nahiju. Veoma je zanimljivo podsetiti da su se granice Zemljanika proširivale i preko Vrbasa i zahvatale sela uz njegovu desnu obalu od Milana Knežine sve do Rekavica (Baljvine, Bočac sa okolinom, Apino selo, Krmine i naselja Zvečaj). Zmijanje nikad nije izlazilo iz mećuvoda Sane i Vrbasa pa su granice srednjovekovne župe kojoj je do njenog postajanja priključeno, bile nešto šire. Izvesne delove starog Zmijanja zahvatale su: Pliva, Banjica i Sana, ali je sa najvećim prostorom teritorije bilo uključeno u Zemljanik.
Vredno je podsetiti da su početkom XIV veka u sastav oblasti Donji kraji, uz Zemljanik, ulazile i župe: vrbanjska, s desne strane Vrbanje i oko njenog donjeg toka, banjička, uz gornji tok Sane do Ključa, plivska, s leve strane Vrbasa i gornjeg toka Plive sa Jajcem, sanska, srednji tok Sane prema Kozari, dubička, s donje strane donjeg toka Une do Knežice, vrbaska, uz levu stranu Vrbasa prema ušću u Savu, sa Banjom Lukom, kobaška, desno od ušća u Savu, glaška, sa osloncem na Vrbašku niz Vrbas od Motika prema Kozari, mrenska, dolinom Sane od Ključa prema Mrenu. Većina od njih postojale su u XIII veku, neke su nastale docnije, a dubička je samo privremeno pripadala Donjim krajima.
Moćna porodica Hrvatinića„utvrdila je svoju vlast nad župama i gradovima Donjih krajeva još pod Šubićimai ban Stjepan je svojim poveljama samo sankcionisao postojeće stanje i odnose“. Svi dosadašnji ispitivači Zmijanja, istoričari, etnolozi i antropolozi, sporili su se i spoticali oko nekoliko nedovoljno osvetljenih iitanja vezanih za nastanak i razvoj ove oblasti, posebno njene rasprostranjenosti, starosti, statusa stanovništva i motiva ostvarene autonomije u vreme turske vladavine. Oslanjanja na putopisna saznanja Kuripešićai Hadži Kalfepokazala su se sasvim nepotpuna i manjkava, pogotovo pri utvrđivanju vremena naseljavanja, etničkih promena, populacije i ostalih demografskih osobenosti kraja i ljudi.
Više jasnoće u tumačenju pomenutih spornih pojava uneli su rezultati najnovijih ispitivanja nekih naših istoričara ovoga perioda, naročito prevođenjem izvornih popisnih deftera iz XVI veka i kasnije koji se odnose na Bosansku Krajinu. Za žaljenje je što su neke od ovih tvrdnji ostale bez potpunije i svestranije razrade, ili u vidu pretpostavki i otvorenih pitanja. Sasvim je izvesno da će savremena istoriografija, na osnovu dostupnih turskih izvora, dati odgovore na njih i time izvršiti svoju naučnu i nacionalnu dužnost i obavezu.
Zmijanje se prvi put pominje u turskim popisnim defterima 1541. godine kao nahija sa dve varošice (Bočac i Krupa na Vrbasu), dvadeset i jednim selom, sa šest naseljenih mezri i jednim čitlukom. Ranija navođenja imena podrazumevaju prostore oblasti pod drugim administrativnim obeležjima. Savremeni istoričari ovoga perioda ukazuju na znatnu stabilnost naselja oblasti, kao i sačuvane etničke i verske osobenosti koje su respektovane od osvajača za sve vreme turske vladavine.
Značajno je podsetiti da islamizacija nije prodrla u sela nahije Zmijanje naseljene u celosti srpskim stanovništvom. U najvećem jeku njenog provođenja u ostalim delovima Bosne i Hercegovine, u Gomionici se podiže pravoslavni manastir prvobitno obeležen lokalitetom Zaslužje, a u Banjici crkva uz punu saglasnost domaće i centralne osmanske uprave. Osim prava da ostanu u svojoj veri i podižu svoje institucije u kojima će je negovati i čuvati, Zmijanjci su uživali i druge olakšice, o kojima ćemo kazati nešto više u okviru autonomije oblasti.
Raniji istraživači Zmijanja ostavili su veoma različite podatke o pojavi njegovog imena i starosti stanovništva. Milan Karanović i Vladislav Skarić, posle izvesnih polemičkih objašnjenja, saglasni su da se Zmijanje prvi put javlja u delu turskog putopisca iz polovine XVII veka Hadži Kalfe (Ćatib Čelebije) Rumelija i Bosna, u kome piše da se Osmijannalazi dan hoda od Banje Luke prema jugu. Šest godina docnije Karanovićje ispravio obojicu da se naziv istoimene nahije javlja ranije (1587) u Vakufnami banjalučke ferhadije u čijoj darovnoj povelji je navedena kao čitluk.
Ćiro Truhelka piše da je Zmijanje našao na više mesta u turskim spisima pod nazivom Zmijan, ukazujući posebno na jajački sidžil iz 1693. godšne. Zanimljivo je da bosanski vezir Mehmed-paša28. novembra 1692. naređuje svim kadilucima da pripreme tovare konja sa municijom od „Travnika do čardaka Sitnice“. Jedan austrijski vojni špijun je proputovao celom oblasti početkom XVIII veka i u svom izveštaju zapisao da u njoj žive samo hrišćani, osim u utvrćenju Sitnica, kojim zapoveda beg Čolaković.
Prema nekim istoričarima, nahija Zmijanje je bila u sastavu kadiluka Kobaš, kao i Vrhovine, sve dok se nije osamostalila 1540, dok je po drugima jedno vreme pripadala Omaškom, ili je bar ovde bilo zajedničko administrativno sedište, što se vidi iz tužbe Zmijanjaca koju su polovinom septembra 1633. uputili kadiji u Kostajnici protiv omaškog nahijskog kneza Đurezbog zavođenja nezakonitog danka. Spor je okončan kod banjalučkog ćehaje, koji je o njemu dobio i pismeni izveštaj od kostajničkog kadije. Za nas je ovde posebno zanimljiva činjenica da Zmijanjci brane svoja autonomna prava i od svog sunarodnika koji je dospeo i do uglednog starešine u sistemu osmanske uprave u ovim našim krajevima.
Poreklo imena oblasti Zmijanje takođe zaslužuje punu pažnju. Ranije smo naveli da se kao nahija pominje prvi put u turskim popisnim defterima 1514. godine, a potom u Hadži Kalfinom delu Rumelija i Bosna na više mesta obeležena sa Osmijan. Kasnije se javlja u mnogim izvorima sa dodatnom odrednicom Kol-Zmijanje, čije značanje odrećuje Kočiću svom poznatom saborskom govoru o agrarnom pitanju aprila 1911.
Nije suvišno ukazati na semantičko i filološko značenje ovih pojmova. Pominjani istraživači Skarić, Karanović, Truhelka i drugi su u mnogim dokumentima osmanskog perioda našli reči zilš i zimija turskog i arapskog porekla sa značenjem hrišćanin-podanik carevine. Turska reč zimet znači nemuslimani iz nje je izvedeno zimi. Šire poimanje može se tumačiti u smislu pristajanja uz nekoga i preuzimanja obaveze za bezbednost onoga koji se priklanja moćnijem. Tako se došlo do reda povlašćenih hrišćana u Turskoj Imperiji sa određenim vojnim obavezam. Kako je Podrašnica bila zborno mesto vezirskih askera koji su se kretali carskim drumom prema Banjoj Luci, bili su potrebni i domaći iaoružani odredi koji su čuvali prolaze kroz planine. Njih su sačinjavali matrolosi, o čijoj službi je ostalo trajno svedočanstvo, mesto i selo Stražice u podnožju Kuka na Banjici. U pesmi bega Kapetanovića – Ljubuški Boj pod Banjom Lukom 1737. nalazimo stihove:
Ko god može pušku podignuti
Nek sve ide na carevu vojsku,
Na zeleno polje Podrašnicu,
Ondje ćemo tertib učiniti,
Kako ćemo na Vlahe udriti…
Nastanak imena Zmijanje utkano je u tkivo mnogih legendi koje su tamo nastale i sačuvale se u usmenoj tradiciji kraja i ljudi. Podstaknut od Kočića, M. Karanović je 1921. zabeležio kazivanje starca Stevana Blagojevića iz Gornjeg Ratkova: „Kad su Turci osvojili ove krajeve, tada je pobegao kralj sa grčke granice… Tom prilikom su mu ugrabili kćer i silovali. Čuo otac njeno jaukanje . . . zapita šta joj bi? Ona reče: „Ujede me zmija.“ Odatle se, vele, prozvalo Zmijanje.“ Podsetimo samo na još jednu, koju je zabeležio sveštenik lisićke parohije Jovo Lazičićsa Manjače: Poslednja grčka kraljica prozvala je Kol-Zmijanje Zmijanjem ovim rečima: „Ala, Jelena, Jelena, ala me je jutros zmija ujela!“
POLOŽAJ I GRANICE ZMIJANJA
Iz dosadašnjeg izlaganja se lako zapaža da je Zmijanje nastalo kao nahija na prostoru srednjevekovne župe Zemljanik, najpre u sastavu kostajniičkog, a potom banjalučkog kadiluka i sandžaka Bosna. Hadži Kalfa, u već pomenutom delu, piše o udaljenosti ove oblasti od kadijskog administrativnot sedišta u Banjoj Luci. Od polovine XVI veka pa nadalje Zmijanje je zauzimao sav prostor između Vrbasa na istoku, Sane na zapadu, Kozare na severu i približno Ključa i Mrkonjića na jugu. Pozivajući se na turske spise V. Skarića tvrdi se da su sela u podnožjima planina Osmače, Tisovca i Čemernice, Krmine, Agino Selo i Bočac, pripadala nahiji Zmijanje, kao i u predosmanskom periodu župi Zemljalšk. Nije teško primetiti da su u pitanju naseljeni tereni na desnoj strani reke Vrbas koji ne pripadaju današnjem Zmijanju.
Prvorazredni izvori, turski popisni defteri iz 1541, na čijim dokazima istoričar Milan Vasić zasniva svoje tvrdnje, neosporno potvrđuju da nahiji Zmijanje, uz 21 selo, šest naseljenih mezri i jednog čitluka, pripadaju i dve varoši Bočac i Krupa na Vrbasu. Teritorija Zmijanja, koja se do pojave Turaka u osnovnim okvirima podudarala sa prostorom srednjovekovne bosanske župe Zemljanik, a kasnije, nakon konačnog uspostavljanja osmanske vlasti u ovim krajevima sa granicama novoosnovane istoimene nahije, nešto je uža od Kočićeve koju je obeležio prema živoj narodnoj tradiciji od starca iz Gornjeg Ratkova Milića Vujinovića. U njegovoj viziji celo geografsko područje smešteno između najznačajnijih krajiških planina: Dimitora, Lisine i Mliništa na jugu, Kozare na severu, Osmače, Tisovca i Čemernice na istoku i gornjim tokom Sane na zapadu, od izvora do spoja sa pritokom Gomionicom, pa i po poimanju svakog drugog planinca, jeste staro Zmijanje, od Kosova, a i posle njega. Isti junak će, odmah zatim, obeležiti i uže granice oblasti, nazivajući je, u svoje i Kočićevo ime, najbližom odrednicom: „Mi, težaci, kad ovako između se povedemo eglen, kažemo da su sva sela od Kadine Vode do Čađavice, Zmijanje, srce Zmijanja starinsko.“
Milić Vujinović određuje uže poimanje oblasti, za razliku od ranije ispoljenog šireg koje je u osnovi podudarno sa bosanskom starom župom i postosmanskom nahijom. Odmah se zapaža da je iz potonjeg ograničenja isključena Podrašnica, koja je i u tursko vreme pripadala kasnije osnovanoj nahiji Trijebovo. Isto tako je uočljivo da ni Kočić u vreme rada na antropogeografskom ispitivanju Zmijanja po Cvijićevoj metodi u leto 1909. iije bio sasvim siguran u granice oblasti prema iarodnoj tradiciji, što se rečito vidi iz pisma poznatom istoričaru Ferdi Šišiću 7. maja 1909, u kome mu između ostalog postavlja ceo niz pitanja: „Da li se Ratkovo tako i u svoje vrijeme zvalo? Da li Vam je šta o Ratkovu poznato iz turskog vremena? Da li ima o njemu nešto zabilježeno u starim spomenicima? Da to nije stara župa Banica?“
Nadalje mu saopštava i svoja saznanja: ,,To je danas jedno veliko selo sa dvije pravoslavne parohije: Donje i Gornje Ratkovo. Pod Turcima, ovo je selo imalo neku svoju zasebnu upravu, kao Šarenci u Hercegovini, selo Timar u prijedorskom kotaru. Imalo je svoju zemlju koju je sa silnim žrtvama u krvi od Turaka očuvalo do dana današnjeg, a Timar je izgubio….“ Kao što vidimo, šire i uže poimanje Zmijanja održalo se od najstarijih vremena do naših dana, u istorijskim izvorima, literaturi i narodnom usmenom predanju gotovo podjednako. Otuda je neosnovano zanemarivati ovu realnost, a još manje je dopustivo svoditi ovaj teritorij na nekoliko planinskih sela „sa lokalnim centrima u Stričićima i Sitnici”.
U nekim našim enciklopedijama može se pogrešno pročitati upropašćena paušalna odrednica prema kojoj je „današnje Zmijanje ograničeno na nekoliko sela u području planine Manjače.“ Nužno je podsetiti da je više savremenih terenskih ispitivanja potvrdilo stvarno stanje prema kome stanovnici sela: Ratkova Gornjeg i Donjeg, Dujakovaca, Stričića, Luića, Lokvara, Stublova, Dubice, Stražica, Sitnice, Gornjeg i Donjeg Sokolova, Pavića, Gornjeg i Donjeg Hazića, Vilusa, Radmanića i Meline sa Gomionicom, smatraju da su Zmijanjci i osećaju se tako pri izražavanju svojih zavičajnih raspoloženja. Valja napomenuti da žitelji pograničnih sela oblasti obeležavaju i nešto udaljenije susede izvan navedenih ? imenom. Tako ljudi u dolini Sane nazivaju Zmijanjcima i Ljubince, iako se oni tako ne osećaju.
Današnje Zmijanje je administrativno podeljeno izmeću četiri opštine: Banje Luke, Sanskog Mosta, Mrkonjića i Ključa, i obuhvata sela i naselja: Ratkovo Gornje i Donje, Dujakovce, Lokvare, Lusiće, Stričiće, Sokolovo Gornje i Donje, Sitnicu, Stražice, Dubicu, Stublove, Čađevicu, Paviće, Radmaniće, Šljivno, Haziće, Viluse, Dobrnju, Kadinu Vodu i predstavljaju centralni deo oblasti. Svojom reljefnom konfiguracijom Zmijanje predstavlja oveću dolovitu i brežuljastu visoravan, nastanjenu po razbacanim selima, sa blagim naginjanjem i postepenim spuštanjem od jugoistoka prema severozapadu. Njena relativna nadmorska visina je između 700 i 800 metara, izuzimajući najviše planinske vrhunce Lunjevca, Manjače, Bataruše, Grčke gradine i Vodičkog vrha, koji su daleko viši.
U smislu Cvijićevih određenja, geografskom položaju i etnografsko-antropološkim osobenostima, oblast pripada dinarskoj zoni. U njoj se osećao znatan porast stanoviištva sve do početka drugog svetskog rata, kada je naglo smanjen i nadalje usporen. Po svršetku rata nastalo je opadanje koje je poslednjih decenija naglo ubrzano procesom iseljavanja u druge krajeve zemlje. Svedoci smo jedne pojave koja mora da zabrinjava, ne toliko zbog smanjivanja broja stanovništva koliko zbog potpunog iseljavanja Dobrnje, Radmanića, Šljivna i Vilusa. „Bolno je svako premeštanje iz zavičajnog u drugi kraj. Kao iščupana i presađena biljka, i čovek mora odbolovati prilagođavanje drugoj sredini. Neposredni odlazak u daleke oblasti praćen je čežnjom. Čak su takvu kuću smatrali i izgubljenom. Iseljavanje je bilo praćeno žalbom kao da je iseljenik umro. Ovakvom ispraćaju koji je ličio na pogrebni prizor, prisustvovao sam kao dete.“
ZMIJANJE U SVETLU TRADICIJE I ISTORIJE
Ratkovo je najveće selo Zmijanja i mezre Obrovac, kako to piše u turskim popisnim defterima iz 1541. godine. Tek nešto kasnije cetralno selo Zmijanja dobiće ime po svome zaslužnom knezu koji će za svoju postojbinu izabrati Sredenik, pitomu uvalu koju zatvaraju strme kose okolnih visova, vekovima natapanu kristalno bistrom rečicom Banjicom. Ovo skrovito mesto je tako postalo i ostalo sedište i prebivalište svih zmijanjskih knezova iz nasledne porodice Kneževića. Pravo je zadovoljstvo posmatrati tihi zeleni proplanak u letnje sunčane dane i osluškivati zanosni šum Sredenika, koji „stotinama godina vratolomno skače i natapa ovaj jedinstveni kutak prirodne lepote.“
Posle Ratkaknezovao je njegov sin Vuk, koji se pominje u pomenutim defterima iste godine, zatim cela plejada naslednih knezova iz te loze: Obrad, Grujica, Vukobrad, Marko, Vasilj, Rade, Stojan, Vaso, Rade i Blagoje. Kao što se vidi, knez Ratko je istorijska ličnost iz polovine XVI veka koji ima i određene zasluge u uspostavljanju autonomije oblasti. U narodnom predanju ovoga kraja živi veoma poučna leganda o postanku sela Ratkova na prostoru Banjice, u kojoj je 1541. turskim popisom zabeležen knez Vuk. Njegov otac Ratko je imao u najmu nekog Husu, koji mu je čuvao goveda oko Sredenika i uživao svu pažnju svog gospodara. Bojeći se kazne zbog držanja najamnika carske vere, Ratko Husu opremi i pošalje u svet za boljim hlebom. Posluži ga sreća i vremenom postane vezir, naiđe sa vojskom u Podrašnicu, smesti se u čardak Sitnicu i pozove kneza Ratka da mu ispuni svaku želju. Ovaj zatraži dozvolu da sagradi crkvu i buruntiju za uspostavljanje granica sela i knežine na prostoru koji obleti konjem od izlaska do zalaska sunca. Husein-paša mu dozvoli i on krene sutradan u svitanje sa Sitnice preko Dopropolja, Bunareva, niz današnje Ratkovačko polje, zaobiće Grčku gradinu, spusti se niz Korita, zahvati Sokolovo, dojaše do planine Muleža, zaobiđe Ljubine nadomak Ključa, pređe Banjicu i blizu Sitnice ugine mu konj od umora pre nego je zatvorio kružni put. Ratko se doseti, skoči na noge, zgrabi kamen i taj preostali deo puta prebaci govoreći: „I ovo je moje!“ Tako je nastalo najveće zmijanjsko i krajiško selo koje nosi me svoga kneza koji mu je odredio granice.
Ratkovo se prostire po dužini dvadesetak kilometara, od Grčke gradine do Ljubina, a u širinu oko desetak, od podnožja Previje do Svetigore i Voganca. Uz knežinu Ratko je dobio mezru Obrovac da rakiju peče, Timar da kobile ždrebi i pravo da u Lijevče-polju ovce janji. Od tada je započela jedna duga i velika čobanska tradicija na Zmijanju koja traje sve do naših dana. Pišući o janjilima i plandištima Konstantin Hireček u ovojoj Istoriji Srba kaže: „Pravo prolaza za stada kod izmene letnjih i zimskih pašnjaka bilo je, isto onako kao u čitavoj Evropi, regulisano starim običajima; ono se starosrpski zvalo progon.“ Kočić je u leto 1909. zabeležio narodno kazivanje u vidu legende koja se vekovima održala u ovom kraju: „Na Zmijanju je sudio od Zmijanja Rajko. Zar ti to ne znaš?” — začudi se Milić. — „To zna u nas i malo dijete. On je vodio Zmijance i na Kosovo.” Isti pritpovedač dalje kazuje kako se vojvoda Rajko odazvao poznatom kneževom pozivu iz narodne pesme, sakupio 12.000 Zmijanjaca, poveo ih, sreo se na putu sa Troglav Arapinom, zametnuo kavgu i zakasnio na kneževu večeru. Stari Milić Vujinović je naveo i stihove iz narodne pesme koja je opevala ovaj susret Zmijanjaca sa Turcima:
Kad dođoše na vodu Maricu,
Al’ povika Troglav Arapine:
„Kurvin sine, od Zmijanja Rajko,
Zar ćeš proći, provest Zmijanjce,
Brez junačke posječene glave
I brez srpske prolivene krvce?“
Odmah valja podsetiti da je vojvoda od Zmijanja Rajko izrazito legendarna ličnost kakve su imali i drugi srpski krajevi koji su sačuvali bogatu epsku tradiciju. Otuda se i njegovo upravljanje oblašću vezuje za predkosovsko i kosovsko vreme. Stari Milić i kaže svome sabesedniku da su granice o kojima govori predkosovskog Zmijanja. Retki su naši krajevi u kojima je kosovska tradicija tako jaka u legendama i epskim deseteračkim guslarskim pesmama. U njoj nema ni pomena o postojanju srednjovekovne bosanske države koja je u svesti Krajišnika ostala samo kao jedan geografski pojam na našim prostorima. I ovo saznanje govori o starosti kraja i ljudi. Epska narodna pesma ovoga kraja kazuje da je knez Lazarza večerom upitao prisutne vojvode:
„Mili bože, na svemu ti hvala,
Što nam nema od Zmijanja Rajka?“
Odgovor daje Miloš Obilić, pomalo u šaljivom tonu:
„Rodila je zmijanjska rakija,
Rajko pije zmijanjsku rakiju.“
Navedene stihove „samo malo drukčije“, nalazimo u Vukovom Srpskom rečniku:
„A nema nam sa Zmijanja Rajka
puno mu je zmijanjske rakije…“
Prema pričanju osamdesetogodišnjeg Blagoja Kneževića iz Banjice, Rajko je našao kneza Lazara u sultanovom šatoru i tražio od njega da ga oslobodi kletve zbog zakašnjenja u boj:
„Hajde, Rajko, ni na tebi ne ostala kletva!“
Potomak kneževske porodice naveo je stihove:
Niti svanu, niti sunce granu,
Al’ povika od Zmijanja Rajko:
Dobro jutro, slavni car Lazare!
Kao što se vidi, vojvoda od Zmijanja Rajko živi podjednako u narodnim legendama i pesmama ovoga kraja. Kočić je 1909. zabeležio dve epske pesme od Mile Popadića iz gornjeg Ratkova Rajko od Zmijanja i Kraljević Marko i Od Zmijanja Rajko i Vulić Barjaktar i objavio ih u Bosanskoj vili iste godine. Činilo mu se da kod Vuka nema pesama u kojima su opevani podvizi junaka naše kosovske epske tradicije na Zmijanju. U dve pesme koje su zabeležili Vuk Vrčević i Đ. Srda, Kotarci i Turci i Ženidba Marka Kraljevića, opoetizovani su megdani koje vodi sa Turcima Rajko od Zmijanja u društvu pobratima Miloša Obilića, Marka Kraljevića, Relje od Pazara, Stojana i Ilije Jankovića. Koliko je ovaj legendarni junak prisutan u duhovnom nasleđu Zmijanja vidi se i iz želje međuratnih pesnika da ožive njegov lik i u umetničkom stvaralaštvu. Isaije Mitrovićga sa pijetetom evocira i osavremenjuje:
Ja kakav je Rajko od Zmijanja,
Plamno oko ne opeva pesma,
Brci su mu dva žuta povesma,
Na glavi mu mrko jagnje sanja.
Na njemu je hrka-stambolija,
Pod njom prsluk od žežena zlata,
Alem kopča ispod bela vrata,
I o bedri sablja krivošija.
Muška snaga puca od jedrine,
Tvrđe su mu grudi od nadžaka,
Njemu piše paša od Sandžaka:
„Da mi dadeš ključe od Krajine!“
Odgovara Rajko od Zmijanja:
„Ne daju se ključi od Krajine,
Dok ne skrve tri sablje pašine,
I crn kurjak ne zavije s panja!“
Tako, kneže, i oče i majko,
Kliču složno ljuti Krajišnici,
Planinom se razlegoše krici:
„Ta jedan je od Zmijanja Rajko“
Ostavimo našeg legendarnog viteza, koji je kao i mnogi drugi iz kosovske epopeje ostao bez svog istorijskog identiteta, i vratimo se viđenju starca Milića Vujinovića položaja Zmijanjaca po povratku sa Kosova i nadalje: „Vidješe Turci da ne mogu izađi na kraj sa Zmijanjcima, a i Zmijanjci se, opet, umoriše od dugog i neprekidnog vojevanja, pa se pogodiše da čuvaju u Stražicama stražu i da pomalo vojuju s Turcima kad bi na koga pošli. Sultan im dade verman kolik mutap sa zlatnom carskom turom da je njegova zemlja, da ne plaćaju ni caru arača ni popu kolača, da mogu ostati u svojoj vjeri i nositi oružje… Knezu Ratku, a neki vele knezu Obradu, jer Ratko bijaše umro, dana je sudanija na Zmijanju. Osim toga, dao je sultan knezu Timar da kobile ždrijebi, Obrovac da ploske nalijeva. Lijevče da ovce janji i zlatnu sablju. Knez je sudio i zapovijeda. On se slušao u svačem.“
Nije teško primetiti da usmeno predanje Milića Vujinovića sadrži dosta elemenata istorijske istine. Tu je Ratko koji se sa sinom Vukom pominje u turskim defterima 1541. godine, poslednji kao knez sela Banjice i mezre Obrovac. Iz istih izvora saznajemo da je teren današnjeg Timara, zajedno sa Melinom i Zalužjem, pripadao nahiji Zmijanje. Brojne legende ovoga kraja tumače i postanak nekih naselja i sela užeg i šireg Zmijanja. Tako je za ime Sitnice na glavnom drumu koji iz Banja Luke vodi preko planine za Mrkonjić i Ključ, Milan Karanović1927. zabeležio zanimljivo kazivanje: „Neki paša prolazeći s vojskom zanoći na ovoj glavici. Kada mu donesoše dobre vode, dopade mu se mesto i voda i zapita kavaze: ,,Koji od vas želi da ga ovde namestim da mogu, kad me put nanese, konja odjahati i konačiti na ovom lepom mestu?“ Kavaz Čolak sa kosovske Sitnice kao da jedva dočeka, javi se i tu osta. Zbog toga što je iz Sitnice sa Kosova, prozovu vrelo i naselje Sitnica.“
Tradicija kaže da su sudaniju na Zmijanju, posle vojevanja kneza Vukobrada sa Stojanom Jankovićem, koji je sa svojim četama pohodio Zmijanje, preko Sane upadao i u Sokolovo, susretao se i sa Radman-agom sitničkim, preuzele age-Sitnice koje su u narodnom predanju ostale i po dobru zapamćane. Domaći feudalci su često provodili nasilje i preko njih. Stari Milić Vujiiović priča Kočiću: „Nekad su age-Sitnice sudile, pa su im Džinići oteli sudaniju, a od Džinića Dujmišić. Ali opet je svaki vezir vjerovao riječi aga-Sitnica. Zato su se nji’ Dujmišići i pribojavali koliko-toliko.“ Sasvim je izvesno da istorijsko i legendarno u prošlosti Zmijanja nije lako polučiti i jasno razgraničiti, pored ostalog, i zbog znatne podudarnosti ovih tokova.
OKO AUTONOMIJE ZMIJANJA
Odmah posle definitivnog uspostavljanja turske vlasti u ovim krajevima, nakon pada gradova i utvrđenja u dolini Vrbasa 1528. godine, osnovana je nahija Zmijanje na terenu ranije župe Zemljanik. Samo dve godine kasnije Kuripešić je zapazio u Sokolovu i okolini mnogo martolosa i ovčara, svakako od domaćeg stanovništva. Turskim popisom 1541. ustanovljeno je da ovoj nahiji pripadaju sela i naselja: Banjica, Vučaj sa Gomionicom, Šljivik, Omaška sa mezrom Kočić, Kozara Selište kod Omaške, Dobrnja, Ponor, Malo Zmijanje, Omaško Selište, Ljiljanovac, mezra Obrovac, tvrđava Krupa na Vrbasu, mezra Zalužje (kasnije manastir Gomionica sa dva kaluđera Andrijom i Gavrilom Radojem), mezra Dobrac, Gornje Trijebovo, Kloke, Močioci, Jezerača, Gornji Ponor zvani Ponikva, Gornja i Donja Planica, Donje Trijebovo, mezra Staro Selo, Srednje Trijebovo, varoš i tvrđava Bočac, Gornja Šljivarica, Donja Kloka, Gornje i Donje Ratkovo sa drugim imenom Stražice, Gornja Kloka.
Dvadesetak godina kasnije Zmijanju su dodeljena i nova sela i naselja: Selište, Dobrogošta, Sokolovo, Kozica, Bistrica, Orahovljani, varoš Zvečaj, mezre Gradačac, Vusočić, Lješak, Ljubačevo, Rekavice, Crljeni kod Sakolova Gnezda, koji su u starom defteru upisani u nahiji Banjica, koja je u predosmanskom periodu bila takođe granična župa Zemljanika, u početku se vodila kao nahija i pripojen Zmijanju.
Za stanovnike Ratkova piše da su Vlasi, kao i u dolini Sane što znači Srbi, jer ih i Kuripešić potpuno izjednačava. Stanovnici cele oblasti imaju status filuridžija čija je filurija 1541. i 1563. iznosila oko 150 akči. Iz svih izvora saznajemo da su nahije bliže granici plaćale 120 akči, što je takođe jedan vid povlastica o kojima ćemo još nešto napisati kasnije. Veće privilegije svedoče i o više unutrašnje nahijske samouprave i čvršće društvene strukture. Povoljniji položaj graničara dolazio je i od bojazni da ne prebegnu i ne potraže utočište kod susednih austrijskih ili mletačkih gospodara. Zmijanjskom nahijom su upravljali domaći ljudi, knezovi i primićuri.
Autonomija se nadalje ogledala u nepostojanju timarskog sistema, slobodi ljudi koju nije imala raja u drugam delovima osvojene zemlje, pravu na svoju veru i domaće sveštenstvo koje su osvajači i nagrađivali za njegovu službu narodu. Uticaj crkve na čuvanje nacionalnog individualiteta je veoma značajan i neosporan. Krajem XVI veka javlja se na mestu nekadašnjeg manastira Zalužje u selu Kmećanima Gomionica, prema istoimenoj rečici, uz čije podizanje tradicija veže kneza Obrada. Stanovništvo oblasti je bilo isključeno iz postojećeg poreskog sistema. Autonomija je istrajno branjena i zbog toga što islamizacija nije uepela; tamo gde jeste, nestalo je lične slobode i osnovnih etničkih prava.
Izvori ukazuju na slogu i čvrstu povezanost svih domaćih snaga na koje je turska uprava morala računati i sa njima nalaziti zajednički jezik u rešavanju ovih vitalnih pitanja osvojene oblasti. Istoričari posebno ističu izuzetnu stabilnost sela i naselja kakvu nije imala nijedna druga nahija Bosanske krajine u XVI veku. Porast broja domaćinstava od 350 ka 415 u toku više od dvadeset godina rezultat je prirodnog priraštaja stanovništva, a ne doseljavanja sa strane. Tako je Zmijanje, porod Starog Vlaha i Negotinske krajine, jedino na ovim prostorima održalo filuridžijske povlastice i posle njihovog ukidanja u drugim oblastima osvojenim od Turaka.
Valja imati u vidu i povlastice koje su proisticale iz martološke službe Zmijanjaca i znatno doprinosile sveukupnoj autonomiji nahije. Ovaj vid odnosa između osvajača i osvojenih potvrdile su podjednako naša istoriografija i bogata tradicija kraja i ljudi. Kao retko koji pokoreni krajevi, dobili su i pravo na svoje baštine, ali su bili dužni pomalo i ratovati kada su to zahtevali opšti interesi zavojevača. Stojan Novakovićje znalački ocenio ovu pojavu: „Od starine je bio običaj da je baština dužna vojevati. Kada su Turci, u početku, izuzetno od ovog opšteg postupanja, hteli na izvesnim mestima i iz naročitih razloga da potvrde baštinu, oni su to učinili u nameri da za svoju upotrebu zadrže za baštinu vezane ranije usluge gde im se to svidelo.“
Polazeći od navedene Novakovićave tvrdnje, Kočić je u Bosanskom saboru s pravom isticao da su se zmijanjski martolosi, koje osvajači nisu mogli lako pokoriti, pogodili sa novim gospodarima da čuvaju drumove kud prolazi vojska i pomalo vojuju.” U navedenom delu Stojana Novakovića Tursko Carstvo pred srpski ustanak nalazimo mnoge autonomne oblasti, posebno Negotinsku krajinu, koja je pripadala sultanovim kćerima i tako bila zaštićena od osvajačke samovolje. Ovom knežinom vladali su nasledni knezovi Karapandžići, kao Zmijanjem Kneževići. Sačuvala je svoj slobodni status sve do Karađorđevog ustanka i njen poslednji knez Mišaiz navedene porodice bio je i vojvoda porečki.
Tradicija kazuje da su Zmijanjci, u duhu pomenute pogodbe sa Turcima, učestvovali u osvajanju Bihaća 1592. godine. Od 70 martolosa koje je predvodio knez Obrad poginulo je 12 i svi su sahranjeni kod sela Ripča, gde im se još raspoznaju nadgrobni krstovi. U Bišće je prvi upao četovođa Sitvuk Babić, zapovednik kneževe straže nad Banjicom na mestu koje po tome i danas nosi ime Stražice. U turskim popisnim defterima iz 1541. ovo ime je sinonim za Donje i Gornje Ratkovo, koje je uglavnom i davalo martolose. Jedanaest godina ranije Kuripešić piše da ih je tu u dolini Sane i oko Sokolova video mnogo zajedno sa ovčarima. Kad se tvrdi da se na osnovu navedenih podataka „ne može dokazati ništa što se tiče porekla stanovništva u ovom delu Bosne, zbog toga što su martolosi kao vojni red ustanovljen punih stotinu godina ranije“ gubi se iz vida veoma odmereno mišljenje navedenog istoričara prema kome se na ovom prostoru još u vreme „Jajačke banovine spominju martolosi, po svemu sudeći iz redova domaćeg stanovništva, u ogarskoj službi.“ Odakle bi inače bili ovi ljudi sa svojim stalnim zanimanjem o kojima piše Kuripešić i govori M. Vasić na osnavu izvornih istorijskih dokumenata?!
O STAROSEDELAŠTVU ZMIJANJACA
Bez obzira što postoje dokazi o naseljenosti ovih krajeva damaćim stanovništvom i u predosmansko vreme, naše je mišljenje da su njegovu osnovnu masu osvajači tamo zatekli. U tom smislu podrazumevamo i starosedelački status Zmijanjaca. Činjenica da Ratkova nema pod današnjim imenom u Prijezdinoj povelji iz 1287. godine nimalo ne osporava naznačenu tvrdnju i zbog toga što se područje ovog sela pojavljuje u ovom dokumentu pod imenom Močioca i Stražica.
Podsetimo da je susedna Banjica predstavljala središte budućeg najvećeg sela oblasti, srednjovekovnu župu kojoj je pripadao Ključ, a u prvim godinama osmanske uprave nahiju koja je priključena Zmijanju. Kao što se vidi, bila je, zajedno sa Donjim Ratkovom, izvan Zemljanika i nije pomenuta u Prijezdinojpovelji. Ali, u njoj su Močioci, koji su izjednačavani sa Gornjim Ratkovom i zajedno sa selima ove oblasti: Donja i Gornja Kola, Sutrašnjica, Rekavice, Krupa na Vrbasu, Krmine, Agino Selo, Bočac, Baljvine, Šehovci, Dubička Gora, Ponor, Dubica, Stražice, Sokolovo, Pavići, Hazići, Vučaj, Gomionica (kao ime rečice), Bistrica i Čokori navedeni u ovoj poznatoj povelji.
M. Karanović veruje u Talocijevu pretpostavku prema kojoj su obe župe na severozapadu srednjovekovne bosanske države u sastavu oblasti Donji kraji, Zemljanik i Banica, bile krunska, porodična dobra vojvode Prijezde. I kao što lična imena i prezimena iz turskih popisnih deftera potvrđuju verski i nacionalni sastav Zmijanja, isto tako nazivi sela i naselja iz Prijezdine povelje i navedenih osmanskih dokumenata govore i o njihovoj starini, jer su se do danas sačuvali u neizmenjenom obliku. Sagledani u ovom svetlu, podaci Hadži Kalfe i Benedikta Kuripešića su takođe veoma dragoceni i kao takvi apsolutno neosporni.
Svi istraživači ove oblasti su zapazili snažno prisustvo kosovske tradicije i nestajanje bilo kakvih tragova o postojanju stare srednjevekovne bosanske države koja je bila sva iznutra trula; nijedna balkanska zemlja nije pala brže i sramnije pod tursku vlast. Kreševljakovićeva istraživanja su potvrdila predajna kazivanja da na drevnom drumu koji je povezivao Mrkonjić i Ključ sa Banjom Lukom nije bilo turskih hanova; držali su ih domaći Srbi, o čemu svedoče njihovi današnji potomci po kojima se i zovu: Kočićev, Davidov, Kostićev, Kneževićev i Petrovićev han.
Naselje Sitnica na istoj komunikaciji, izmeću Čađavice i Močioca, predstavljalo je jedno utvrđenje u neposrednoj blizini martolosa u Stražicama. Zapovednik kneževe straže, po kazivanju dostojanstvenog i nenametljivog Ratkovčanina Milića Vujinovića, koji mnogo zna o prošlosti svojih dalekih predaka i sve to priča smireno i nerazmetljivo, Sitvuk Babić je doista izuzetna muška pojava koja bi, da je opevana u našoj epskoj deseteračkoj pesmi, zauzela mesto uz Miloša, Strahinju i Marka. Evo kako ga čitaocu dočarava pomenuti tumač narodnih predanja: „Kad se pomoli Sitvuk od Kragujevice — jadna majko — sav se krši u srmi i pod pusatom .., a za njim štekti i pišti sedamdesetoro vižladi!“ Bio je naočit i hrabar „vrletan čovjek — jedna gazija“. Držao je sedam žena od sedam zakona. Predvodio je zmijanjske martolose na Bišću koje Turci nisu mogli zauzeti bez njihove pomoći. O tome svedoči i narodna pesma čije stihove je zabeležio Kočić 1909. u Ratkovu:
Da zna care, kao što ne znade,
On bi lako osvojio Bišće.
Borilačka porodična tradicija je nastavljena: daleki potomak krajšiki vojvoda Golub Babićje učestvovao najpre u doljanskoj buni 1858. i svim drugim protiv Turaka i Mađara sve do izrastanja u jednog od najboljih ustaničkih komandanata u Crnim potocima 1875—76. godine. Otuda su mnoge povlastice Zmijanjcima dolazile i od martolosije njihovih predaka, o čemu ima dosta dokaza u najnovijim istraživanjima naših istoričara.
Kao što smo ranije pominjali, Kuripašić je ovde uz reku Sanu, u Sokolovu i okolini, zapazio i mnoštvo ovčara još 1530. Tradicija sa razlogom kazuje da je sultan zmijanjskim knezovima svojim carskim fermanom dodeljivao Timare i Lijevče polje za janjilo ovaca. Ovi planinski baštinici živeli su od mleka, sira, kajmaka i vune, uz nešto mršave ratarske proizvodnje, silazeći svakog proleća na ispašu ovaca i jaganjaca u donje krajeve do Save i Posavine. Martološki i čobanski stil života znatno je uticao na razvijanje i formiranje osećanja lične slobode kod ovih ljudi koji sa ponosom ističu da se „Zmijanje nikad nije turčilo, kao ni Crna Gora”. Sasvim je izvesno da ove krajeve zbog neplodnosti i vrletnosti sultan iije delio na spahiluke, nego ih je zadržao kao carske hasove.
Imajući u vidu sve slične pokorene oblasti, Konstantin Jirečak u svojoj Istoriji Srba piše da su njihovi naseljenici „svi bez izuzetka, prvobitno bili, po svoj prilici, neposredni podanici vladara.“ Kočićeva tvrdnja u Bosanskom saboru 1911. da je „sva osvojena zemlja postala neograničena svojina sultanova“, kojom je raspolagao po svojoj želji, i da je to „osnovno načelo muslimanskog prava“, veoma je bliska Jirečekovom tumačenju.
Celokupno stočarstvo stanovništvo, za razliku od župskih težaka, još i pre Turaka nazivano je Vlasima pa ih tako imenuju svi pominjani putopisci i izvori, podrazumevajući pod tim imenom isključivo Srbe. Oni su naseljavali nahije: Zmijanje, Trijebovo i vrhovinu i imali su status stočara baštinika koji plaćaju samo porez na ispašu za ovce. Za Zmijanjce je 1633. iznosio 480 akči i povećavan je u odnosu na ranije stanje načinom prikupljanja u kome je ispoljavano nešto od poznatog orijentalnog javašluka. Vijaletski tefderdar nije imao posebne i stalne službenike za ovaj posao nego je to poveravao domaćim knezovima, ili najimućnijim ljudima u nahijama uz određenu naknadu, a ovi su slali svoje poverioce koji su na svaku baštinu nametali još po dvadeset akči na ime kuldžiluka, poklona, sarafije i residije, zbog čega su Zmijanjci vodili parnicu sa omaškim knezom Đurom.
Centralna osmanska uprava imala je svojih razloga da štiti stočare od pojava samovolje, a još više opravdanja za oslobađanje martolosa od mnogih državnih danaka zbog čije se vojne službe nahije ovih oblasti redovno izuzimaju od davanja pomenutih poreza u carskim i vezirskim odredbama. I za razliku od ravničarskih župakih ratara, planinski stočari su bili uistinu slobodni ljudi i ovde i u drugim krajevima. K. Jireček sasvim opravdano naglašava da su „pastiri svagda više očuvali ličnu slobodu i slobodu kretanja, dok su težaci sve više vezivani bili za zemlju“.
Položaju i statusu zmijanjskog stanovništva potrebno je posvetiti još pažnje i prostora zbog toga što je ovo pitanje u najoštrijoj formi postavljeno na dnevni red Bosanskog sabora 1911. vladinom zakonskom osnovom o dobrovoljnom ili fakultativnom otkupu kmetova. Kočić se snažno suprotstavio rešavanju feudalnih odnosa u Bosni (posebno u Krajini, u kojoj su kmetsko-aginski odnosi doveli i do masovnih pobuna godinu dana ranije) na osnovu teze zajedničkog ministra barona Stevana Burijana koju je zastupao u bečkim delegacijama o zmijanjskom stanovništvu kao doseljeničkom koje ima prava na svoje zemlje uzurpirane od begova. Podržan od nekoliko režimskih istoričara, on je rešavanje egzistencijalnog pitanja najpotlačenijeg i istovremeno, najbrojnijeg naroda u Bosni i Hercegovini uslovio doseljeničkim ili starosedelačkim statusom, naročito u Bosanskoj Krajini, u kojoj su srpski kmetovi bili najugroženiji. Revoltiran takvim zvaničnim gledištem i ogorčen držanjem predstavnika begovata i virilnih poslanika, Kočić je u odboru izložio istorijski pregled sveukupnih društvenih i agrarnih odnosa na Zmijanju i zaključio kategoričkim tvrđenjem: „To nisu doseljenici sa karavlaških brda nego pravi starosjedioci. U rješavanju agrarnih pitanja ne sije i ne može u pametnih ljudi da igra ulogu ovaj doseljenički ili starosjedilački momenat. Ali ako i ovo uzmemo u obzir, svakako ima više prava onaj koji se selio iz okoline Prizrena, Skoplja, Novog Pazara, Hercegovine stare Srbije, nego onaj koji je došao iz Bagdada, Dijarberkida, Anada ili Šama.“ Kočić je ispoljio duh tolerancije, dopustio mogućnost naseljavanja jednog dela oblasti u vreme najezde ratobornih Osmanlija, sa nejednakim pravima onih koji su došli da uzurpiraju tuđe iz srednje Azije i drugih koji su se s bolom u duši povlačili ispred nasilja iz stare Srbije i Hercegovine. Svoje tvrdnje je zasnovao u solidno izvučenoj istorijskoj i pravnoj literaturi, kao i rezultatima dvomesečnog istraživačkog rada na Zmijanju po metodu Jovana Cvijića.
Gotovo u isto vreme Jevto Dedijer objavljuje svoju raspravu o poreklu bosansko-hercegovačkog stanovništva u kojoj osvetljava sporno pitanje: „Pod starincima razumijemo stanovništvo koje se smatra najstarije u jednoj oblasti, i za koje ne pamti niko odakle su se doselili … svi su pravoslavne vjere.“ Među starince Dedijer svrstava apsolutnu većinu Zmijanjaca, dok se manji deo doselio iz Hercegovine, Stare Srbije, Crne Gore i Like. „Pravoslavnu vjeru zadržaše stanovnici planinskih i neprohodnik oblasti koje su bile daleko od varoši i velikih zemaljskih puteva… Pravoslavni imaju isključivo karakter planinskog roda. To su rase koje se množe u mnogo većoj mjeri nego susedni narodi. Planina daje malo hrane, mnogo djece i dosta zdravlja.“
I pojava čobanskih migracija u Hercegovini, koju je deset godina marljivo izučavao po poznatoj Cvijićevoj metodologiji, jednog regiona i izvan njega, u punom je skladu sa vekovnim nomadskim životom zmijanjskih ovčara. Svojim istorijskim i etnografskim ispitivanjima ovoga kraja i upoređivanjem usmenih predanja sa dokumentarnim izvorima koji su mu bili dostupni, Skarić je učinio vidan napredak u odnosu na dotle zabeleženu tradiciju. Priznajući da je ranije „bio skeptičan prema narodnim sjećanjima o Zmijanju“ kao i svim sličnim prema njima koja sežu u daleku prošlost, ali se razuverio kad je saznao za dokumentovane istorijske podatke pa ih sravnio sa narodnim sećanjima u Kočićevom Zmijanju i našao da se podudaraju sa istorijskim činjenicama. Ova okolnost ga je i podstakla na pisanje teksta Župa Zemljani i stara nahija Zmijanje. Skarić tvrdi da su Ratkovčani neosporno starosedeoci sa izvesnim brojem doseljenika sa Kosova iz pred turskog perioda u ovoj oblasti koji su otuda doneli imena za nekoliko naselja i mesta. „Nije nemoguće da su poreklom sa Kosova od planine Goleša“ dve porodice iz Timara koje imaju tamo svoje prezimenjake u selu Piskanju kod Ibra. Istim uporednim postupkom mogu se objasniti kosovska imena na Zmijanju: Čađavica, Sitnica, Banjica, Goleš, Zvečaj, Vučaj i druga — gotovo sva poznata još od polovine XVI veka.
Za osvetljavanje odnosa turske uprave prema Zmijanju veoma je karakteristična jedna naredba bosanskog vezira Mehmed-pašeizdata polovinom 1693. godine kadilucima u Jajcu i Jezeru o namerama zadarskog generala da od Knina „upadne u Bosnu i uzbuni nahiju Zmijanje“ istovremeno sa austrijskom vojnom akcijom na Banju Luku sa severa sa ciljem da ugrozi ovu oblast. Ovoliku vezirovu brigu za nahiju, koja se prostirala na sever od Ključa do Banje Luke, nisu uslovljavali samo strateški interesi Otomanskog Carstva. U sveukupnom zbiru osvajačkih motiva valja imati u vidu ulogu domaćih martolosa, seoskih i nahijskih knezova, naročito u pograničiim delovima prema Mlecima.
I kod jednih i kod drugih još su sveže uspomene na prodor vođe kotarskih uskoka Stojana Jankovića sa svojim četama na Zmijanje i jednogodišnje vojevanje kneza Vukobradasa njim zbog čega je i izgubio položaj i vlast nad knežinom. Odmereni Ratkovčanin Milić Vujinović o ovom događaju kazuje narodno pamćenje: „Nije mnogo iza toga prošlo, a knezu Vukobradu pade na konak Janković i saleti ga da se digne na Turke. Knez Vukobrad pristane, pa je četovao godinu dana sa Stojanom, ali se pokaje i ode veziru. Vezir plane na njega: „Ne moreš biti i sudibaša i četobaša!“ — i oduzme mu sudaniju na Zmijanju. Onda knjeginja Smiljaodleti veziru, pa se zaplače i zamoli. Vezir dade knjeginji Ratkovo, a knezu Vukobradu ostavi golo kneštvo bez sudanije…“
Uskočki pohodi na Zmijanje iastavljeni su i posle smrti Stojana Jankovića na Dunavu 1687, u bici sa Turcima. O njihovim upadima u ovu oblast svedoči pohvalnica koju je generalni providur u Zadru Alviz Moćenig izdao novigradskom glavaru Luki Oštriću 10. aprila 1702, za pohod na Zmijanje, osvajanje Vakufa (Mrkonjića) i pustošenje Glamoča: „In diversi cimentie parrtite contro Turci inguella specialmente di Zmiagne, nella presa di Vacup e nella destrrione do Glamoz, diede di se stesso li moggiore prove.“ Ima podataka koji govore o češćem dopiranju Stojana Jankovića preko granice Zmijanja. Tako je jednom preko Sane upao u Sokolovo, o čemu je sačuvano predanje kod najstarijih ljudi ovoga sela, susretao se i gotovo sprijateljio sa Radman-agom, koji je posle kneza Vukobrada preuzeo sudaniju. Nesporazume zmijanjskih knezova sa vezirom i centralnom vlašću zbog saradnje sa uskocima počeli su da koriste domaći feudalci s ciljem da Zmijanju ukinu autonomna prava i pretvore ga u svoja kmetišta. Na pomolu je bilo jedno od iajmračnijih poglavlja u istoriji ovoga kraja.
SEČA KNEZOVA NA ZMIJANJU
Posle kneza Vukobrada na Zmijanju su sudaniju preuzele age Sitnicesa kojima je postignuta domaća samoupravna vlast. Kao i u drugim delovima Bosne i ovde je počelo doba silnog uspona i odmetanja moćnog begovata od vezirske i centralne vlasti. Osiljeni feudalci su carske posede pretvorili u nasledna dobra i započeli samovoljno ukmećivati slobodne težake pravoslavne vere. Vremenom su se toliko odmetnuli da nisu mnogo držali ni do sultanovih naredbi. Epska deseteračka pesma veoma slikovito dočarava vrhunac njihovog samovlašća:
„Bojičiću, bojiš li se koga?“
„Boga malo, a cara nimalo,
Za vezira ni abera nemam,
A za pušku ko za doru moga.“
U osvajački pohod na Zmijanje krenuli su banjalučki begovi Džinićii age Bumišićida ga ukmete, selo Ratkovo prvenstveno zbog uloge u autonomiji oblasti i ispoljenog slobodarskog duha. U pojedinim naseljima čardaci su počeli da niču gotovo preko noći (Sokolovu, Pavićima, Stričićima). Mnogi od njih podignuti su veštom obmanom seljaka, dok najzad nije došao red i na Ratkovo. Njegovi domaćini okupili su se u Svetigori noću i odlučili da ga zapale i subašu ubiju. Tako se pokušaj begova Džinića da Ratkovčane pretvore u kmetove završio krvavom dramom na Mrazovu u jesan 1839. sečom zmijanjskih prvaka u znak osvete za paljenje čardaka. „Devet dana gorele su staje, plamen lizao visoko, pucalo u plamenu žito i dizala se golema dumagija“. Krvava buktinja na Mrazovu u mračnoj zmijanjskoj noći simbolično je označavala kraj vekovne borbe između sile i prava. Predanje kaže da su zulumćari upitali sakupljene ljude: „Ko je rek’o da nema trećine?“ — „Rekla nam ova sveta zemlja“ — odgovorio je u ime ovih ratkovački knez Mikailo Babići na mestu bio posečen. Među pogubljenim knezovima i sveštenicima, bio je i mladi pop Simo Kočić. Kad ga je dželat, neki Moralija iz Graba, posjekao, visoko su šiknuli mlazevi vrele krvi iz vratnije’ žila i poprskali Đumišića čardak, a trup mu ‘je stajao usprav sve dok ga nije jedan Turčin gurnuo nogom.“ Na Zmijanju je nastalo vreme koje najvernije ilustruju stihovi narodne pesme ovoga kraja:
S krvi ručak, a s krvi večera,
Svak krvave žvaće zalogaje.
Tragičan obračun na Mrazovu useka’o se neizbrisivo u sećanje Ratkovčana, a stoička smrt Sime Kočića vremenom je preobražena u etičku meru prema kojoj su pravi Zmijanjci samo oni koji mogu još dugo prkosno i uspravno stajati posle odsečenih glava. Sagledana tokom vekova „njihova je borba jedna krvava epopeja i jedan snažan dokaz koliko je silna ljubav i privrženost našeg naroda prema rodnoj grudi“. Mnoge deputacije su zbog svojih baština odlazile u Carigrad, ali su mesto pravde u Stambolu nalazile surgun u Anadulu, ili su ih pojele ribe u Bosforu. Nekad mirni čobani i ratari postali su strašni osvetnici i ratnici. Narod se zakrajinio i svakih dvadeset-trideset godina dizao na bune i ustanke.
Sačuvano je sećanje o junačkoj pogibiji 300 Zmijanjaca u Klašničkom klancu, u kome su sačekali tursku vojsku koja je iz Banje Luke krenula da slomi Karađorđev ustanak u Srbiji 1806. Vodio ih je pop Nikodijeu pomoć ustanicima i svi su izginuli u neravnpravom obračunu. Nizali su se junački podvizi i glavama postavljene međe uzburkanoj knežini. Prolivena je odvažna krv očeva i sinova, a lepota viteških megdana pretočena u pesmu i legendu prenosila se na nova pokolenja. Kada se malo bolje upozna borilačka prošlost kraja i ljudi, sa žrtvama koje su dali u odbrani svoje zemlje, imena i nacionalnog duha, onda je teško prihvatljiva tvrdnja prema kojoj „islamizacija u Zmijanje nije mogla prodreti zbog toga što ovaj reljef muslimanskom elementu nije odgovarao jer je bio krševit, sa malo obradivih površina, i što je naročito važno, bezvodan.“
NEKE OSOBENOSTI ZMIJANJACA
Borilačka prošlost Zmijanjaca snažila je njihovu oslobodilačku ideju, a saznanje o čuvanju svoje autonomije u odbrani verske i nacionalne individualnosti tokom vekova pod tuđinskom vladavinom učinilo ih je nešto drugačijim u odnosu na susedne krajeve i ljude. Od davnina gordi planinac je gledao na ravničare kao nekada donski kozak na mužika: prvi je bio slobodan ratnik, a druga kmet vezan za spahijsko imanje. Zbog rodne zemlje i slobodarske tradicije žarko rodoljublje preobražavalo se u viteštvo, junaštvo u podvig, a strasna težnja za samostalnošću plaćana je visokom cenom u krvi i zlatu. Na ovom nemirnom tlu vekovima su smerne majke rađale i podizale sinove do muške snage da bi završavali na kocu i konopcu ili trunuli daleko od zavičaja po surgunima Čataldže i zidinama Stambola.
Nad rodnom zemljom natopljenom krvlju i suzama, nadnosila se strašna pretnja i nagoveštavala da će, kao jalova žena, ostati pusta decenijama. Na ovoj šumovitoj i dolovitoj zmijanskoj visoravni čoveku, domaćoj i divljoj životinji, travi i ptici podjednako je stalo do ove vrleti na kojoj se raćaju, rastu i umiru. Podmukla seča na Mrazovu moćno je podsticala i pozivala na obračune i bune. Nekadašnji martolosi, umesto da čuvaju drumove, počeli su da na njima dočekuju turske zulumćare. Sa usana osvetnika odjeknula je pesma:
Oj subašu, na oprezu budi,
Na Zmijanju kosovica sudi!
Tako su ,,četovanje i hajdučija postali zanat, junaštvo najveća vrlina, samovolja i poznata krajiška upornost glavna osobina.“ Kad videše Zmijanjci da domaći feudalci neometano provode svoja nasilja, noću na skupu u Svetigori izaberu delegaciju i pošalju je knezu Mihailuu Beograd. Posle dugog i mučnog puta stigli su i bili primljeni kod kneza, uz punu pomoć i podršku Gavre Vučkovića Krajišnika, pisca „Robstva u slobodi ili ogleda pravde u Bosni“. „Mnogo žalim Bosnu i o Bosni i u snu mislim! Vaša će se prava potvrditi, ne morate ići u Carigrad nego se morete slobodno povrnuti u Bosnu u našu dragu Bosnu“, rekao im je knez Mihailo, koji je, po svemu sudeći posredovao kod sultana u Stambolu.
Uskoro je na Zmijanje stigao Topal-paša iz Sarajeva sa „dva tabora turskog askera da potvrdi ratkovačku pravdu i da izda nove carske tapije“. Zmijanjci su im na vrh Kadine vode, gde su postavili logore, spremili jednu nezapamćenu gozbu. „Zaklano je šest volova trogodaca i sedamdeset ovnova, i desetoro trzadi i preko pedeset piladi za vezira i njegove doglavnike; ukuvano je dvadeset tovara ječmena, zobena i kukuruzova kruva, i deset pogača na kopren za Topal-pašu i njegove poglavice; ispečeno je sedamdeset i sedam tepsija pita, dvadeset varićaka kolačića, tri stotine kajgana, tri stotine čim-bura i tri stotine cicvara – draga su ovo jela Turcima“ — dodaje stari Milić, pa nastavlja: „Iznijeto je na Kadinu vodu tri stotine karlica varenike, dvadeset kaca kisela mlijeka, deset golemije kaca sira tučenika i dva tovara masnije’ siraca, a za vezira i njegove ćatipe, evendije, mule i avize ubijeno je deset trmki čela, izneseno trideset zastruka mladog skorupa i trideset zdjela varenike pod skorupom“.
Tako su Zmijanjci dočekali i ugostili bosanskog vezira, koji im je povratio uzurpirana prava i potvrdio carski ferman na njihove baštine. Kočić je, uz age-Sitnice, isticao velike njegove zasluge u zaštiti našeg naroda od zuluma domaćih feudalaca. Isticao je da je „najsjajnije doba bosanske istorije pod Turcima bez sumnje vrijeme vezirovanja starog Topal-paše i javnog djelovanja Gavre Vučkovića Krajišnika.“
Sasvim je izvesno da je vezirova poseta Zmijanju usledila posle zauzimanja srpskog kneza kod visoke Porte, jer je bilo poznato da kneževe veze dopiru do Zmijanja sa širenjem „bratskih poruka“. Kočić je 1910. objavio i deo svoje poznate hronike pod naslovom „Knjaz Mikailo spasava Ratkovo“. I ono što se nije moglo postići dugim vojevanjem i diplomatskim deputacijama, ostvarilo se kermenskim trpezama i žutim dukatima koji su bili najrečitiji. U ovom smislu je i završna ispovest starca Milića Vujinovića: „Tako su naši stari, djeco, zadobili i očuvali svoju zemlju i pravdu… U pošljednje vrijeme, kako ste čuli, ljuto su i’ bili skolili Turci da i’ kmete i porabote, i da im ne dođe u indat svijetli knez Mikailo – svijetla mu duša i pred Bogom i pred ljudima – pali bi u crno sužanjstvo… Dok je ona vrletna i zleuda gromila odbranjena i očuvana mnogo je majki i sestara ucvijeljeno, mnogo je suza i krvi proliveno mnogo je pusta žežena zlata poarčeno! Koliko je zlata u nju dato, sva bi se zlatom mogla zasuti; koliko je za nju krvi proliveno, u krvi bi se potopila, a danas nas više, djeco, ni suvim kruhom ne mere da `rani!“
U početku našeg izlaganja napisali smo da Kočić nije otkrio Zmijanje nego pokazao svetu da postoji. On je, mećutim, učinio nešto neuporedivo značajnije: veštinom tragača za naslagama najdragocenijeg blaga duboko je zario u nedra rodnog tla i na svetlo dana izneo vrletnu i večito uznemirenu ćud zemlje koja je određivala sudbinu svemu što se na njoj rađa, raste i umire, čoveku svoga podneblja prvenstveno. „To su planinci moji i braća moja, koja silno vole i silno mrze. Znam ja njih. Među njima sam se rodio i među njima odrastao. Sloboda je njihova u eglenu golema, nema joj mjere. Mašta je njihova uvijek uzbuđena, i što njima padne na um, to će rijetko kome pasti.“
Njegovi junaci dosledno ispoljavaju i antropološka saznanja o prirodi zemlje u kojoj „sve potajno i podmuklo reži“, njenu čudesnu ćud, fatalno tragičnu za sudbinu čoveka. Relju Kneževićai Slatku Dušu je nemilosrdno uništila snagom svoje neobuzdane stihije, mračajskog protu pomućenog duha gru6o otkinula od života i sveta, Mrgudaposlala na vešala, Simeonaosudila na večito manastirsko đakovanje i donkihotsko življenje, Maruškuda luta i nestane u gustoj poznojesenskoj magli, Čočorikui Vukada ginu za nju majku i maćehu, prokletu i ukletu, ali njihovu. I za sve to što je u životu snalazilo gomioničkog deliju kotlar Mićanima svoje, možda najuverljivije, objašnjenje: „Ćud je njemu njegova kriva, ćud.“ Po svom osnovnom duhovnom određenju, u dubini svoje zatvorene duše i najintimnijeg bića, Zmijanjac je izrazito gorštačka i plahovita priroda, neukrotiva i vrletna, kao i planina u čijem krilu se rađa, raste i živi. Otuda je večito u nekom uznesenom duhovnom traganju, maštanju, nemiru i pokretu. Njegova fantazija postaje religija koja ove savlaćuje. Da stigne do carstva ide zvezdom. I u najzabačenijim gudurama i na nepristupačnim visovima, gde mogu samo orlušine da se jate, nailazi na crkvinu, kraljev vrt vojvodin grob – kao da su tu skoro bili carski i vilinski dvori. A tamo vatru niko nikad nije naložio… Daleko od evropske kulture on je sam zadao, duhovno, svoj državni, nacionalni i društveii kult, i svoje principe vadio iz svoje duše i krvi. Po prirodi i rođenju neobuzdan, u životu konzervativan, nepoverljiv i nada sve svojeglav nije hteo da primi ništa strano što bi ga moglo da otuđi od njegovog najčistijeg i najnežnijeg osećanja i nekog instiktivnog zamaha, da ne bi izgubio jasnoću i čistoću svoje vizije i izražaja. Tako je on, jače od ostalih, sačuvao jedrinu svoje duše, zvučnost jezika i svoje patrijahalne običaje, svoju nošnju i ornament-simbolike i ukusa. Pisac navedenih redova, i sam stvaralac po svojoj intimnoj vokaciji, duboko je zavirio u skrivane predele duše čoveka zmijanjskog podneblja.
Kod Jevte Dedijera nalazimo ništa manje zanimljiva zapažanja o ljudima Kočićevog zavičaja. Ovaj vrsni naš antropolog Cvijićeve geografske škole ističe da je „ovo jedan od najnacionalnijih krajeva naše otadžbine u kome su pojedine primarne osobine srpskog naroda doživele osvežavanja“. Misleći na sve Krajišnike, Dedijer ukazuje na značajne karakterološke crte ovih graničara: „To je skup nezadovoljnika i uskoka iz sviju zapadnih srpskih oblasti…, ljuti su, preduzimljivi, sa energijom od momenta, preke ćudi, jednostavnih pogleda i jednostavne pameti.“
Oslanjajući se na prethodnika, M. Karanović zapaža da su Zmijanjci „zadržali patrijarhalnu čestitost, skromnost, mekotu i pitomost. Nepodmitljivi su, potpune altruiste, a prožeti su shvatanjima i pogledima moderne i prosvećene demokratije“.
Jovan Cvijić je u mnogim krajevima dinarske planinske zone znalački otkrio pojave „vrlo jakih temperamenata, violentnih, silnih, ognjevitih ljudi, kod kojih uzrujanost, naponi i podvizi mogu dostići najvišu meru. Mahom vrlo impulsivni, koji odmah i često bez dužeg razmišljanja rade; zebu od mnogo mišljenja, i koji kažu: „Ko razgađa, u nas ne pogađa“; i pogode istinu i najbolji put“. Iz ovih karakterističnih osobina proističe njihova neizbežna sudbina.
Njih su u punoj meri ispoljavali: u epskoj pesmi i legendi od Zmijanja Rajko, u istorijskoj i kulturnoj prošlosti knezovi Ratko i Vukobrad, njihov poglavica Sitvuk Babić, njegov potomak vojvoda Golub Babić, Gavro Vučković Krajišnik;Kočić, Principa, braća Čubrilovići. Svi su oni u manjoj ili većoj meri vojevali za slobodu i nacionalni opstanak. U Crnim Potocima i na Borkovači, uz Goluba, Peru Krecu i Petra Mrkonjića, vojevali su: Ostoja Vulin Šarac, Mile Vulin Visoki, Rendo Đurđević, Vid Žeravica, Trivo Amilica, Petko Petrašin Vranješ, Ostoja Sukara i drugi u pesmi opevani:
Svaka staza žali po junaka…
Banja Luka Mijata ajduka,
Ljiljanovac Visokoga Mile,
Rajičevac Šarenoga Oste,
Popovača Jovana čobana,
Plakanica Ljutoga Savanca,
Podrašnica Ostoje Sukare,
A Ratkovo od Zmijanja Rajka…
Mile Vulin Visoki bio je vrletan čovek, pravi gazija. Prvi se naselio na Džinićevo Čardačište i javno je pretio Ratkovčanima što daju svoje kćeri u Stričiće, koji nisu kao i oni spalili begovski čardak i oterali svog subašu. Posle vojevanja sa Golubom Babićem u Crnim Potocima i Petrom Mrkonjićem na Ćorkovači, mnogi su dolaskom Austrije dospeli u kazamate Arada i Požuna. Stvarajući Čočoriku, Kočić je imao pred očima Milu Visokog i Salamića, koji je nosio isti nadimak. I Simeun Bak je nastao kao sinteza Rajka od Zmijanja, Sitvuka Babića i Gavre Vučkovića; svako od nas u ovom manastirskom deliji i pustahiji prepoznaje njih trojicu. U slikovitoj zavičajnoj pesmi, koju smo čuli uz gusle javorove, opoetizovan je raniji ustanik Petrašin Vranješ zbag svog držanja prema novom okupatoru:
Procvilio Vranješ Petrašine,
Iz velike kladinske opštine,
U Požunu, mađarskome gradu,
Što mu ženi potporu ne dadu
Ljuto cvili do neba se čuje:
,,Oj knezovi, izgubili pravu,
Što ste od nas okrenuli glavu,“
I odobri da vas Bog pomori,
Svaka mlada potporu dobila,
Osim snaša Vranješa Petraša,
I božjaka Lazara Divljaka…
Kada je i sastavljač ove deseteračke pesme dospeo u švapsku regimentu, devojke ispod Previje su ubrzo priželjkivale i melanholično prizivale:
Žao nam je Visokoga Marka,
Što ne može doći iz Lebrika.
Veoma su zanimljiva zapažanja stranih putnika o ovim ljudima i krajevima koja su ostavili, od Kuripešića pa do promene sudanije, u Krajini posle Berlinskog kongresa. Putujući peške i na konju po planinama zapadne Bosne ustaničke sedamdeset i pete godine u pratnji jednog od najpopularnijih vođa pobunjenih Krajišnika, čuveni arheolog Artur Džon Evansobilazi logore i u teško prohodnim planinama doživljava romantičarske vizije o vilama koje „odrećuju ljudsku sudbinu i sa materinskom nežnošću paze narodne junake koji spavaju na njihovim grudima i u nekoj planinskoj pećini sanjaju o boljim danima, sve dok vila zaštitnica ne razbudi iz sna svakog ratnika da raskine zauvek lance tlačitelja. Čini mi se da su one sad budne”.
Evans je video i slušao još nešto što zaslužuje da se navede. „Narodni guslari još pevaju svakoga dana gomilama seljačkih slušalaca epske pesme o kobnom kosovskom danu. Njihovo je recitovanje podešeno prema tužnim tonovima gusala koje odzvanjaju velikom nacionalnom tugom”. Što je više slušao, i sam se opijao zanosom prisutnih: „Ja ne mogu opisati patos, sa kojim se ove pesme ponekad pevaju. Ja sam posmatrao gomile oko slepog starca pevača i svaki obraz bio je orošen suzama; reči su njih uzbuđivale, a ne muzika.“
Polazeći od Cvijićevih antropoloških izučavanja karakterologije violentnog tipa naših planinaca, čije pozitivne i negativne osobine potiču iz istih psiholoških izvora, Dedijer ukazuje na njihove sklonosti za nesebičnost i velikodušnost, posebno naglašavajući čvrstu rešenost za ličnu žrtvu. U godinama buna i ustanaka „nacionalna ideja postajala je njihova duboka vera i strast.“ Naznačene duhovno-duševne osobenosti ne odrećuju sudbinu samo Gavre Vučkovića, Kočića i mladobosanaca, nego i onog nepismenog težaka iz Kadine Vode, starca Pantelije, kod kojeg je prenoćio krajem marta 1878. bosanski fraljevac Grga Martićprolazeći ovuda u sastavu delegacije koja je žurila da bečkom caru čestita okupaciju Bosne i Hercegovine. Razgovor sa ovim zaostalim Zmijanjcem fra Grga je doslovno zabeležio u svojim Zapamćenjima: „Kako to bi, vi ste pametni ljudi, fratrovi, da kaurin Bosnu uzima?“ – upitao je gostoprimljivi domaćin. „A bi li volio Turčinu?“ — odgovorio je pitanjem Martić. „A, boga mi, svejedno je. Zulumćar ovo, zulumćar ono, a ovo je srpska zemlja!“ — To starac od devedeset godina, a ja zubima grizem i pljuvačku žderem.
IZVOR: Sajt Udruženja građana ZMIJANJE (www.zmijanje.org.rs). Odabrao i obradio saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić
5. mart 2017. u 05:45
vojislav ananić
GEOGRAFSKI POLOŽAJ I ISTORIJSKI RAZVITAK ZMIJANJA
Oblast Zmijanje se palazi u zapadpom dijelu Republike Srpske, ali kao administrativno — teritorijalna cjelina ona danas ne postoji. Na osnovu brojiih istorijskih izvora, Zmijanje tokom XIII vijeka u administrativno — teritorijalnom smislu postoji kao župa Zemljanik ili Zemunik, koja se nalazila u sastavu Donjih kraja.
Župa Zemljanik prvi put se pominje 1287. godine u Prijezdinoj povelji. Granica župe Zemnjanik, kako navodi Milan Karanović, ide na jug do župe Luke i Banice. Na istoku, ona se graniči sa župom Vrbanjom, na zapadu sa župom Sanom i na sjeveru sa Glaškom župom.
Padom Bosne pod tursku vlast, u XV vijeku, ovaj prostor je orgaiizovan kao nahija Zmijanje, u kojem statusu je bilo do početka XIX vijeka. Granice nahije su se uglavnom poklapale sa srednjovjekovnom župom Zemljanik. Najveću teritoriju Zmijanje je obuhvatalo u prvoj polovini XVI vijeka, kada zahvata prostor između rijeka Vrbasa i Sane i planina Kozare, Dimitora i Lisine.
Prve nodatke o narodnom poimanju Zmijanja iznosi Petar Kočić, gdje je ono ograničeno rijekama Sanom i Vrbasom sa zapada i istoka, planiiom Kozarom na sjeveru i izvorištem rijeke Plive na jutu. Uži pojam Zmijanja ograničava se na područje sledećih sela: Gornje i Donje Ratkovo, Dujakovci, Lokvari, Sitnica, Stražice, Stričići, Lusići, Gornje i Donje Sokolovo i Pavići. Najstariji pomeni o stanovnipttvu ovog područja nalaze se u putnim bilješkama Benedikta Kuripešića, putopisca, koji navodi da u ovim krajevima (istočno od Sane) žive ovčari. To znači da je tadašnjim stanovnicima sgočarstvo, naročito ovčarstvo, bilo glavno privredno zanimanje, a dohodak od njega najvažniji prihod za življenje. I Petar Kočić to potvrđuje, kada kaže, da je sultan dao knszu Ratku Lijevče da tu ovce janji. I dan danas Zmijanjci uz časni post silaze sa ovcama u niže krajeve, gdje prije otopli i trava naraste, nego na Zmijanju pa tu ovce napasaju i janje. Stočarsku privredu Zmijanjcima su nametnule geografske i geološke prilike njihovog kraja. Sav srednji i južni dio šireg prostora Zmijanja je karstna (kraška) visija sa mnogo pojava ublaženog karsta. Plećate kose i osamljeni visovi podijelili su visiju na veća i manja polja, a površina zemnjišta je izrešetana mnoštvom vrtača. Izvora i tekućih voda nema dovoljno, naročito u jutoistočnom kraju, te stanovnici često piju vodu i poje stoku kišnicom iz bunara i lokava. Ono malo potoka što ima, utiče u ponore. Od sela Kmećana, Melne i Donjih Kola do sela Sitnice, Dujakovaca i Lokvara izdiže se zmijanjska visija od 500 do 800 metara nadmorsks visine. Na zapadu prema Sani, i na istoku prema Vrbasu, zemljište se spušta, karstne pojave iščezavaju, na je zemlja pogodna i za zemljoradnju. Zbog pretežno visinskog karaktera i što ima malo obradivih površipa Zmijanje oskudjeva u žitaricama. Žita brzo nestane, pa se mora donositi iz ravničarskih krajeva. Stanovnici ove nerodne zemlje živjeli su naročitim životom kao i svi planinci. Siromašna zemlja nije privlačila sebi nikoga. Zato Tursko carstvo nije planinske zemlje dijelilo na spahiluke, te su se planinci sačuvali od jače eksploatacije i posebnih dažbina. Ipak, Tursko carstvo ni ovakve planinske zemlje nije oslobodilo baš svih danaka, jer su i to bile carske zemlje, pa je svako ko je “sjedio” na njima morao pdaćati danak, prema snazi svoje privrede. A i stočarstvo je bilo privredna grana. 3emljište sa isključivo stočarskom privredom Carstvo je rezervisalo za sebe, pa su se takve zemlje zvale “carski hasovi”. Zato planinci nisu bili ničiji podložnici, već samo sultanovi. U takvom su odnosu irema vladaru bili planiištaci i u srednjem vijeku. Svi su vlasi, bez izuzetaka, prvobitno bili neposredni podanici vladara, pa tek onda poklonom vladara postajali svojina srpskih manastira pa možda i vlastele .
Zmijanjskom nahijom su upravljali domaći ljudi i knezovi. Autonomija se ogledala u slobodi ljudi koju nije imala raja u drugim dijelovima osvojene zemlje. Na ovom području, u vrijeme turske vladavine, islamizacija nije provedena, izuzev u nekoliko slučajeva. Godine 1541. u selima Banjica, Ratkovo, Crljeni pojavljuje se po jedna muslimanska kuća. Jedino u Crljenima zadržao se i kasnije muslimanski karakter u vjerskom pogledu. To su jedini slučajevi islamizacije na Zmijanju u tursko doba. Ostalo stanovništvo je imalo pravo na svoju vjeru i domaće sveštenstvo. Stoga je uticaj Srpske pravoslavne crkve na čuvanje nacionalnog identiteta nesporan i značajan.
Stanovnici sela na Zmijanju pripadaju dinarskom tipu čovjeka. Oni su gorštačkog izgleda, izrazito su visoki, dugih ruku i nogu, crne rase i izraženih jagodica, a vanjska konstitucija im je izrazito prijatna. Svakodnevni naporan rad doveo je do izrazite fizičke snage i snažne tjelesne građe. Zato, uspješno obavljaju teške fizičke poslove.
Zmijanjci su izrazito vezani za prirodu i za pretke. Izrazit je i individualni i nacionalni ponos.
Stvaralačka mašta i ukus su im izraženi u umjetnosti, odnosio, rezbariji, vezovima i ornamentima ali i u narodnom graditeljstvu.
IZVOR:
JU MUZEJ REPUBLIKE SRPSKE, BANJA LUKA
Vladimir Đukanović – ZMIJANJE
POKUĆSTVO DINARSKE PLANINSKE KUĆE BRVNARE IZ ZBIRKE ETNOLOŠKOG ODJELJENJA MUZEJA REPUBLIKE SRPSKE, Banja Luka, 2015.
Odabrao i priredio: Vojislav Ananić
6. mart 2017. u 14:22
vojislav ananić
POKUĆSTVO DINARSKE PLANINSKE BRVNARE (Zmijanje)
U kući posebnu pažnju izaziva pokućstvo. “Uređenju kuće seljak, bar prividno, nije poklanjao posebnu pažnju. U nekim krajevima često začudi nedostatak pokućstva u velikoj, dobro sagrađenoj kući, čak i sa većim brojem prostorija. Sve deluje neuredno pa i iomalo zapušteio. Oseća se veliki nesklad — kuća je skladno i sa merom sagrađeno zdanje, a unutrašnji prosgor sasvim skroman i neupadljiv.
No, to je samo prvi utisak. Jer, kad se nogleda izbliza neki deo pokućstva, tkanine ili predmeti za svakodnevnu upotrebu, vidi se da je čovek uložio mnogo napora i truda da se okruži skladnim stvarima, i da ga osećaj za lepo nije napustio .
Postoji više podjela pokućstva dinarske planinske kuće: jedna od tih podjela je na predmete koji se nalaze na zemlji (zemljanom podu), predmeti koji su smješteni uz zidove i predmeti koji vise okačeni na zidove .
U predmete koji se nalaze na podu svrstani su ognjište i oprema uz ognjište, tronožci, neko krupnije posuđe (ćupovi i sl.), u ranijim fazama i postelja itd. Uz zidove su postavljani krupniji komadi namještaja: dolapi, kašuni, naćve i sl. Najveći broj posuđa i sitnijeg pokućstva obično je visio pa zidovima brvnare, okačen na metalne klinove. Razlog tome je organizacija prostora u kući. S obzirom da su brvnare malih dimenzija, moralo se voditi računa da se taj madi prostor, što je više moguće, najracionaliije iskoristi. Zbog funkcije predmeta opredjedili smo se u ovom radu za slijedeću podjelu: ognjište i predmeti uz ognjište, predmeti za pripremanje hrane, predmeti za držanje i čuvanje hrane, sitnije posuđe i pribor za jelo i namještaj. Najvažniji dio kuće bilo je ognjište, oko njega se odvijao čitav porodični život. Sam naziv ognjište potiče od riječi oganj (vatra) koji se na njemu ložio. Kod jednodjelne (jednocjelne) dinarske planinske kuće ognjište je stajalo na srediii poda, moglo je da bude ukopano u pod, napravljeno od ilovače ili ozidano, pa se uzdizalo desetak centimetara od poda. Ako je bilo napravljeno od ilovače onda je obično bilo uokvireno daskama i moglo je da bude ovalnog ili četvorougaonog oblika. Razvojem brvnare, kada joj je dodana soba, ognjište se pomjera prema zidu koji je razdvajao kuću i sobu.
Narodni izraz “nabiti ognjište“ znači ugvrditi ga, nabiti ilovaču da bude čvršća. Pored toga što je ognjište bilo kultno mjesto u kući i što je služilo za pripremanje hrane i zagrijavanje prostorije, ognjište je i osvjetljavalo prostoriju. Kasnije su za osvijetljavanje, nrostorije služili luč, svijeće, čiraš i sl. Maša je lopatica napravljena od kovanog željeza a služi za zgrtanje i razgrtanje žara (mašom se “uzbuđivala” vatra), a takođe i za podizanje sača. Mašice su takođe pravljene od kovanog željeza i imaju sličnu funkciju kao i maša, s tim da omogućuju preciznije radnje.
Sadžak (tronog) je takođe od kovanog željeza. Sadžak se nalazio i u najsiromašnijim kućama jsr je imao važnu ulogu prilikom pripremanja jela. Na njega su se postavljale posude za kuvanje ili tepsije kada su pite pripremane, a stajao je na
ognjištu iznad vatre .
Sač je poklopac poluloptastog oblika od kovanog željeza, sa ručkom na vrhu koja je bila pričvršćena kovanim klinovima. Osim željeznog sača korišten je i sač napravljen od gline (zemljani). On služi da se ispod njega peče hljeb ili da se pripremi neko drugo jelo. S obzirom da je na Zmijanju veoma brzo nestajalo pšenice, ispod sača se pretežno pekla kukuruza. U zavisnosti od toga šta se ispod sača pripremalo, sač je mogao da bude hljebni i pitni. Ono što se priprema stavi se u vatru, zatim se poklopi sačom i zagrne žarom. Kada se smatra da je jelo pripremljeno, žar se zgrće sa sača i jelo se skida sa vatre. Ako pripremano jelo nije gotovo ponovo se poklapa sačom i zagrće žarom. Danas se u ugostiteljstvu koristi ovaj tradicionalni načii pripremanja jela za spremanje specijaliteta pod nazivom “jela ispod sača”.
Sudovi za pripremanje hrane
Pored bakarnog kotla koji je visio na verigama i u kojem se kuvalo, kuvalo se još i u zemljanim posudama odnosno loncima: okrugljašu i ruji. Od zemljanog posuđa još se koristida i dagara, posuda za ostavljanje mlijeka kada se sa njega skupljao kajmak. Dagara je, takođe, korišćena i za kuvanje “jamuže”. Jamuža se polako kuvala na ognjištu od jutra do naveče, da “mačka kad stane ne smije provaliti kajmak”. Uveče se mlijeko jede iz same dagare.
Za pripremanje jela, osim do sada navedenog, korišćene su još tava i tepsija.Tava je plitka okrugla posuda sa drškom. One tave koje su služile za pripremanje jela na ognjiiggu, imale su dugačku dršku, a neke su imale i male nogare na dršci. Nogare su služile da se tava ne prevrće prilikom pripremanja jela. Još možemo da navedemo da je kasnije korišten i pržanj, sprava za pržrnje kave.
Kasnije je upotrebljavana vučija koja je bremu potisnula iz upotrebe. Breme su izrađivane od jelovih dužica, zapremine od 15 do 17 l, takođe su pravljene i manjih zairemina i nazivane su zametače. Osim što su stajale u kući, bremama se voda nosila i u polje, koscima i sl., a vodu su sa izvora (studenaca) donosile žene. U nekim selima stariju drvenu posudu za vodu, tj. bremu nazivali su i bardak.
Osim breme i vučije za držanje vode korištene su i razie posude napravljene od tikve. Gornji kraj tikve se odsiječe, tikva se očisti iznutra od košpica i kao takva služi kao posuda za vodu. Otvor na tikvi se obično zatvarao komušom. Veće posude od tikve su služile i za donošenje vode sa izvora, kao i za odnošenje vode u polje. Osim za donošenjs i držanje vode tikve su se koristile i za druge svrhe kao npr. za čuvanjs siršpta. “Tikva se kačila u blizini vatre i u njoj se drži komad sirišta i surutke. Surutka, koja tako stoji jedan red, upotrebnjava se za sirenje mlijeka”. U tikvama su takođe pripremani i narodni lijekovi: „U tikvu se uspe topla voda s trinom. Zatim se trina stavi u krpicu i meće na leđa pa se liječi stomak i materica. Poslije se stomak i materica poprave i zaviju i tako stoje tri reda”.
Za držanje manjih količina rakije korišten je ardović, zapremine 3-4 1. Ardović je iznošen za svadbe i druga veselja, ali, takođe i za sahrane. Iz njega su posluživani gosti. Pravnjen js od trešnjinog, šljivovog, dudovog i hrastovog drveta.
Sitnije posuđe i pribor za jelo
Posude za pijenje vode, a takođe i drugih napitaka (mlijeka, kiselog mlijeka, rakije…) su bile bukare, čaše i tasovi (tasići).
Bukara je čaša za piće, napravljena je od dužica, pri vrhu i pri dnu ima željezne obručeve, a između obručeva dršku. U bukari ss još nosilo mlijeko čobanima, a nekada i kajmak. Bukare su pravljene od tisovog drveta, ali i od drugih vrsta drveta. Čaše su, obično, pravljene iz jednog komada drveta za razliku od bukara koje su pravljene od dužica. One su manje zapremine od bukara i obično su korištene za iijenje rakije. Rakija se iz čaša štla sa dvije ruke. Ponekad su ove čaše nošene za pojasom, a često su upotrebljavane kao slavske čaše. Najmanja posuda iz koje se pilo je tasić ili tas. Tasići su obično najljepše izrade i oni su najukrašeniji, zbog toga što su ih pravili čobani koji su imali dosta slobodnog vremena. Oni su mogli da se posvete šaranju i ukrašavanju kako tasova tako i drugih predmeta od drveta koje su pravili. Tasić se joga naziva i čobanska čaša. Tasići su i oblikom bili drugačiji od bukare i čaše, bili su spljoštenijeg oblika. Obično su pravljeni od tisovog, orahovog ili javorovog drveta. Na njima ss nalaze najrazličitiji ornamenti. Ove posude su, zajedno sa ostalim posuđem, stajale na polici ili u dolapu.
Od drveta su, takođe, bile i posude za serviranje jela, zdjele i tanjiri, a takođe i pribor za jelo, prvenstveno kašike. Zdjele su posude raznih veličina, poluloptastog oblika, a služile su za serviranje jela kao i za nošenje hrane u polje i sl. Kako zdjele, tako i tanjiri, obično su pravljeni od lipovog ili trešnjinog drveta. Iz većih zdjela, prilikom ručka, svi su zajedno jeli. Od drvenog pribora za jelo najčešće je korištena drvena kašika. Ona se sastoji od kusala i drške. Međutim moguće je pronaći i drvene viljuške i noževe, ali su oni prvenstveno služili kao ukras. Posebno su zanimljive drvene kašike koje su mogle da se, na sredini drške, preklope. One su služile i u kući, ali su obično bile nošene za pojasom, a najčešće su ih nosili čobani. Čobapi, koji su imali dovoljno slobodpog vremena, izrađivali su pribor za jelo i zbog toga je i on pun ornamenata i igara kao i tasić. Za držanje pribora za jelo korišten je kašikar, on je mogao da bude ispleten od ljeskovog pruća il skovan od daščica, a ponekad je to bila samo jedna daska koja je bila izbušena pa više mjesta i u te rupe stavljan je pribor za jelo. Kašiikar je mogao biti napravljen i na slijedeći način; nekoliko obrađenih dasaka se prikucaju jedna uz drugu (površine 50 st h 50 st), u njih se, u određenim razmacima, ukucaju ekseri do svoje nolovine, kašike i viljuške se pri vrhu drške izbuše i okače na te eksere. U nedostatku eksera upotrebljavali su se drveni klinovi.
Namještaj
Najbrojniji i najkorišćeniji namještaj kuća brvnara bio je drveni. Razlog tome je šumsko okruženje i samostalna kućna izrada. Najlakši način da se dođe do određenih komada pokućstva bilo je da ga ukućani sami izrade. Drveno pokućstvo je, takođe, i najbogatije šarama i ornamentima različitih oblika i značsnja. Osnovni ornament bio je krst — simbol hrišćanstva, koji je označavao pripadanje vjeri. Osim krsta, tu su razii geometrijski oblici, a takođe, prirodni, odnosno, biljni ornamenti. Ovakve ornamente možemo naći i na samim građevinama kao i na nošnjama. Srpski narod je, pored raznih nedaća, sačuvao svoje ornamente, koji su predstavnjali pismo, korišteni su za čaranje i vračanje, a takođe, su služili kao ukrasi na raznim predmetima. Na pokućstvu ornamenti su najviše zastupnjeni pa kolijevkama, sanducima, čašama, ploskama, priboru za jelo i sl.
Veliki broj drvenog pokućstva (najviše kruniijeg) bio je smješten uz zidove tako da je prostor oko ognjišta bio slobodan za komuniciranje i noćivanje ukućana u ljetnim mjesecima. Uz zidove bile su postavljane klupe. Osim klupa, za sjedenje je služio i nizak pronožac. Tronožac je najčešće pravljen od hrastovog ili bukovog drveta, a izrađivala ga je “čenjad” iz domaćinstva. Preko ljeta i jesepi nalaženo je pogodno drvo za nogare i sjedalo, zatim se drvo sušilo i izrađivalo preko zime kada je bilo dovoljno vremena. U zimskim danima, dokona s vremenom, muška čeljad je rezbarijama ukrašavala tronošce, a takođe i druge predmete od drveta. Tronožac nije imao naslonjač, ali se u kući nalazio bar jedan tronožac, sto ili stolac sa naslonjačem na kojem je sjedio domaćin, on je uvijek bio bogato izrezbaren i dekorisan.
Kuća brvnara obično nije imala krevete jer se spavalo oko ognjišta na razastrtoj slami. Slama se svako jutro sklanjala u kraj kuće i prekrivala se ponjavom, da bi naveče opet bila raspoređena u blizini ognjišta.
Nakon izvjesnog vremena slama, koja je služila za spavanje, bila je mijenjana. Ali, najčešće se spavalo u zgradicama. Tek poslije Prvog svjetskog rata dolazi do pojave kreveta. Seljaci ih sami prave od grubih dasaka u vidu plićeg sanduka sa četiri noge i to sa znatno većom širinom od normalne, s obzirom da je spavalo i više članova porodice na jednom krevetu. Prvobitno je samo domaćin kuće imao krevet. Na ovim krevetima stajala je slamarica, odnosno vreća od grubog sukna napunjepa slamom, a takođe je stajala i stroža (strožac) koja je bila napunjena kukuruzovinom. Za držanje odjeće ili nekih vrijednijih stvari korišteni su sanduci. U zavisnosti od toga šta se u njima čuvalo, razlikovali su se po veličini i ukrašeposti ornamentima. Mali sanduci su služili za držanje nakita, novca i drugih vrijednosti. Sanduci za odijelo i djevojačko ruho obično su veći i ukrašeniji. Osnovni oblik im je, u suštini, isti. Oni su četvrtasti, bez nogara ili sa kratkim nogarama, sa ovalnim poklopcem. U kući je, pored sanduka postojala i greda zvana premetelj koja je služila da se preko nje prebacuju, odnosno drže odijevni predmeti koji su bili u svakodnevnoj upotrebi. Kolijevka (bešika) je po obliku slična kolijevkama iz susjednih oblasti, ona u suštini nosi opšte karakteristike kolijevke. Sastoji se od četvrtastog sandučeta sa polukružnim osnovama koje su omogućavale ljuljanje. Gornji dio kolijevke je uzdignut i bio je nosilac ornamenata. Na samim zidovima, nešto malo niže od verižnjače, na jednom ili više mjesta nalazile su se police za odlaganje posuđa i drugih sitnijih predmeta. Međutim, većina posuđa odlagana je u ormarić, dolap. On je imao više polica male širine i zatvarao se dvokrilnim vratima. Nizak sto sa kružnom pločom, sopra (sofra, soprica, sto ili sipija) u vrijeme kad nije služio da se pa njemu postavljaju jela, visio je okačen o ekser na brvnima. Skidana je za svaki obrok. Sopra se na Zmijanju koristila veoma dugo, tako da je sto veoma teško ušao u upotrebu.
Nedaleko od ulaznih vrata, obično uz spoljni zid, nalazila se polica svodnica za smještaj posuda u kojima se unosila i držala voda. Neke kuće su imale svodnicu sa spoljne strane kuće opet uza zid, nedaleko od ulaznih vrata.
IZVOR:
JU MUZEJ REPUBLIKE SRPSKE, BANJA LUKA
Vladimir Đukanović – ZMIJANJE
POKUĆSTVO DINARSKE PLANINSKE KUĆE BRVNARE IZ ZBIRKE ETNOLOŠKOG ODJELJENJA MUZEJA REPUBLIKE SRPSKE, Banja Luka, 2015.
Odabrao i obradio: Vojislav Ananić
6. mart 2017. u 19:10
vojislav ananić
ZANATI U IZRADI POKUĆSTVA DINARSKE BRVNARE (Zmijanje)
U zavisnosti od načina izrade, pokućstvo planinske kuće brvnare možemo podijeliti na proizvode kačarskog, pletarskog, tesarskog, kovačkog, lončarskog zanata i rukotvorine. Što nam kazuje da pored osnovnog zanimanja kojim su se bavili stanovpici Zmijanja, da su se bavili i dopunskim zanimanjima, da bi obezbijedili bolju egzistenciju, a takođe da su samostalno izrađivali određene predmete koje su koristili za ličnu upotrebu.
Kačarski zanat se razvio u dijelovima koji su bili bogati šumom i različitim vrstama drveta. Majstori kačari izrađuju kace, burad i drugo sitnije nosuđe za vodu, mlijeko, sir i rakiju, od bukovog, jelovog, hrastovog i dudovog drveta. Ovim poslom se bave s jeseni, kad prestanu radovi u polju, i počinje pripremanje zimnice.
Pletarski zanat je, takođe, razvijen u dijelovima bogatim šumom. Vještiji seljaci u slobodno vrijeme pletu od tanjeg i ravnijeg, ljeskovog i vrbovog drveta razne upotrebne predmete koje su koristili u domaćinstvu.
Tesarski zanat js, isto tako, karakterističap za oblasti bogate šumom. Od krupnijih komada drveta tesanjem su dobijani i krupniji komadi pokućstva.
Kovački zanat je razvijan u dijelovima Zmijanja koji su imali železnu rudu. Prvi centri ovoga zanata bili su selo Majdan kod Mrkonjić Grada, Mrkonjić Grad i Bronzani Majdan. Za izradu kovačkih proizvoda kao osnovni materijal služi čelik, od čijeg kvaliteta zavisi i kvalitet proizvoda.
Lončarski zanat se razvio tamo gdje je bilo lončarske zemlje “ilovače” u dovoljnim količinama i dobrog kvaliteta. Centri ovog zanata na Zmijanju bili su Mrkonjić Grad i Sitiica, gdje su se grnčarskim proizvodima snabdijevali stanovnici svih okolnih sela. Lončarstvo se smatralo poslednjim poslom, jer su se sa tim zanatom bavili ljudi koji su imali neplodnu zemlju koju su obrađivali na najprimitivniji način. Nakon Drugog svjetskog rata ovaj zanat je izumro na Zmijanju. Veća mogućnost zarade “na strani” i konkurencija industrijske robe uticali su na nestajanje ovog zanata.
Rukotvorine su razni upotrebni predmeti koji su bliski zanatskoj izradi. Rade ih sami seljaci – čobani i stariji ljudi, koji su imali dovoljno slobodnog vremena. U nekim krajevima rukotvorine od drveta su postale tržišna roba koju izrađuju seljaci, majstori koji rade u drvetu. Narodno rukotvorstvo je dostiglo svoj umjetnički vrhunac. Oblikovanje i ukrašavanje rukotvorina predstavlja iskonsku vještinu našeg naroda. Predmeti se često ukrašavaju rovašenjem, izdubljivanjem i izrezivanjem. Ukrasni motivi su, uglavnom, geometrijski i biljni. Svaki od ovih ukrasnih motiva, odnosno ornamenata imao je svoje značenje, tako npr. krst je označavao nacionalnu i vjersku pripadnost, krug je značio berićet (puna kuća svega), list – život, cvijeće — ljubav, ptica—pjesma, grozd- veselje, jabuka — zdravlje, plodnost, napredak, sreću, dobre namjere i želje… Iz navedenog se vidi da je ornament predstavljao mnogo više od obične “zanimljive šare”. Na osnovu ornamenta moglo se zaključiti iz kojeg je kraja neki predmet, pa čak i iz kojeg je sela, a u nekim slučajevima i iz koje porodice.
IZVOR:
JU MUZEJ REPUBLIKE SRPSKE, BANJA LUKA
Vladimir Đukanović – ZMIJANJE
POKUĆSTVO DINARSKE PLANINSKE KUĆE BRVNARE IZ ZBIRKE ETNOLOŠKOG ODJELJENJA MUZEJA REPUBLIKE SRPSKE, Banja Luka, 2015.
Odabrao i priredio: Vojislav Ananić
7. mart 2017. u 05:50
vojislav ananić
RELIGIJSKE PREDSTAVE VEZANE ZA NEKE ELEMENTE POKUĆSTVA (Zmijanje)
Kako su stanoviici zmijanjskog kraja u ogromnoj većini bili stočari i zemljoradnici, njihov opstanak i blagostanje su, u velikoj mjeri, zavisili od vremenskih prilika. Nepogode popug suša, preobilnih kiša, grada i slično, redovno su dovodile do oskudice u hrani, pa nerijetko i do velike gladi. Takve godine narod je pazivao “gladnim godinama.” U nemogućnosti da takve pojave objasni na racionalai pačin, narod ih je objašnjavao uticajem natprirodnih sila. Da bi se nekako zaštitili od takvih natprirodnih sila, ljudi su koristili pojedine predmete i materijale (željezo, tisovina, tikva i dr) iz svakodnevnog života, pa tako i iz pokućstva, kojima su pripisivali magične moći. Takve predmete u nauci nazivamo apotropeon. U istu svrhu su vršene i određene magijske radnje i obredi.
Tisovo drvo se smatra svetim drvetom oko kojeg se okupljaju vile. Komadić ovog drveta služi kao apotropeon, štiti od zlih i neoznatih sila. Jedan broj predmeta iz pokućstva dinarske planinske kuće pravljen je od tisovog lrveta prvensgveno iz tog razloga. Osim u pokućstvu, tisovo drvo susrećemo i među poljoprivredpim alatkama. Od tisovine su pravlljene amajlije ili je samo komadić ušiven u nekom dijelu odjeće.
Što se tiče željeznih predmeta, vjeruje se da svi oni koji su u vezi sa ognjištem (verige, maša, mašice, sadžak i sač) imaju posebnu ulogu u magijskim radnjama za zaštitu od zlih sila. Željezo je htonski element koji je u vezi sa donjim svijetom, pa otud vjerovanje u njegovu mističnu moć.
Kao što je već rečeno, oko ognjišta se usredsređivao domaći život, obavljala dogovaranja, prepričavala predanja i vjerovanja. Ono je bilo naročito poštovano kako u slovenskoj zajednici gako i u pradomovini Srba. U prošlosti sama kuća je bila prebivalište živih i mjesto sahranjivanja mrtvih, mrtvi su se sahranjivali ispod ognjišta i smatralo se da njihova duša još uvijek tu boravi, otuda i to naročito poštovanje prema ognjištu. Prilikom samog pravljenja kuće, na mjestu gdje se planiralo postaviti ogljište, zakopavan je komad tisovog drveta. Isto to se radilo i ispod praga, jer se vjerovalo da tisovo drvo može da zaštiti od zlih sila. Ono što je bio oltar u hramu to je bilo ognjište u kući. Svi domaći obredi, od rođenja do smrti, obavljani su na ognjištu, ono se nije ničim skrnavilo. Trudna žena ga nije brisala, grešnici su se ispovjedali na ognjištu, stari ljudi umirali su na njemu. Kada se rodi novorođenče, ono se prvi put kupa na ognjištu da bi se na taj način vezalo za kuću i da bi živjelo. Prilikom vjenčanja, mlada pred odlazak ljubi ognjište svojih roditelja, a poslije vjenčanja ljubi ognjište mladoženjinih roditelja i tri puta ga obilazi. Oko otnjišta se obnosi božićna slama, nalažu badnjaci i peku česnica i pečenica.
Kod ognjišta se prima i gosti prvi novogodišnji polaznik. Na ognjištu
se davao, uzimao i vraćao zajam sa više povjerenja nego pred svjedocima .U srpskoj mitologiji komin (badža) ima značajno mjesto. Vjeruje se da kroz komin, kao i kroz dimnjak, ulaze duše pokojnika ili demoni, odnosno da oni borave na tim mjestima. U nekim krajevima se pa komin stavlja grana gloga kao zaštita od vampira, da ne uđu u kuću.
Kako ognjište tako i svi predmeti vezani za ognjište imaju magijsku moć ili se oko njih obavljaju određeni obredi.
I verige imaju značajno mjesto u srpskoj mitologiji, odnosno, smatraju se apotropeonom. U nekim selima se na kućnom pragu kolje pijetao, čija se glava vješa na verige. Ovaj običaj predstavlja žrtvu verigama, kao fetišu domaćeg božanstva. Prema narodnom objašljenju, žrtva se verigama prinosi “da vukovi ne bi klali stoku”. Kad čobani izgube stoku u planini, kod kuće se vezuju verige da bi se vezala usta vukovima. Na osnovu ovoga može se zaključiti da su verige predstavljale fetiš božanstva koje gospodari vukovima.
Verige se često koriste i u narodnoj magiji. Kada je nevrijeme verige se iznose iz kuće da grad ne bi tukao usjeve. Na njih se prenosi bolest sa bolesnika, da bi izgorijela ili se osušila kao što su one suve. Kada se ispile pilići, stave se u rešeto i nose se oko veriga da ih ne bi grabile ptice. Na Božić se zagrizaju verige da bi zubi bili zdravi.
Predstavljanje veriga u narodnoj ornamentici, osim ukrasne uloge, označava povezanost, vjernost i slogu.
Prema narodnom vjerovanju sadžak se iznosio napolje kada je nevrijeme, zatim bi se postavljao naopako, nogu okrenutih prema nebu. Poznato je da, u narodnoj religiji, predmeti sa ognjišta imaju magijsku snagu. Kako se vjerovalo da demoni donose previše kiše, protiv njih su preduzimane razne magijske radnje i postupci, u koje se ubraja i iznošenje sadžaka. Osim sadžaka, za vrijeme nevremena, iz kuće su iznošene i maša i mašice. Mašice su bacane u dvorište kada je ljetnja oluja.
Naćve su domaći fetiš, slično kao ognjište ili verige. Veliki je grijeh oskrnaviti naćve u kojima je brašno i gdje se mijesi hljeb. Po povratku sa vjenčanja, poslije obreda na pragu, nevjestu dovode do ognjišta gdje se nastavlja ritual njenog uvođenja u domaći kult, a zatim ona prilazi naćvama, simbolično prosije malo brašna ili rukom promješa po brašnu kao da mijesi hljeb. Pored ostalog, s tim činom pokazuju svoju privržepost i potčinjenost domaćim svetinjama i kultu. Neki to tumače i kao simboličnu spremnost i želju nevjeste da bude dobra domaćica.
Kao i brašno tako i so zauzima značajno mjesto u srpskoj mitologiji (za odbranu od zlih sila) pa prema tome i slanica ima ziačajnu ulogu. Brašno i so su veoma važne životne namirnice, a bilo ih je u malim količinama, pa se narod sa velikim poštovanjem odnosio prema njima, zbog čega su dobile značajno mjesto u srpskoj mitologiji.
U srpskoj mitologiji tikva je magijski predmet i redovii atribut Svetog Save. Ona je stavljana u mrtvački sanduk ili grob, napunjeia vinom ili vodom. U nekim krajevima, tikva js razbijana kad je iznošen mrtvac iz kuće. Magijska radnja razbijanja suda imala je karakter zaštite, odnosno uništenje onoga koje prouzrokuje zlo. Mistična svojstva tikve se ogledaju i u ostalim vidovima nekadašnje magijske prakse. Upotrebljavana je kao sredstvo za raspoznavanje vještica i za hvatanje vampira, a cilj je takođe zaštita od zlih demona.
Slavske čaše su obično ukrašene ornamentima ili likovima svetaca. Na čaši je bio, obično, lik onog sveca kojem se domaćin zavjetovao, odnosno, koju slavu slavi. Najčešće je jedno domaćinstvo imalo samo jednu ovakvu čašu. Sopra je u srpskoj mitologiji korištena za odbranu od grada. Ona se iznosila pred kuću, na nju bi se stavnjalo ostatak od slavske svijeće, slanica, komad božićne česnice i čuvarkuća (jaje koje je prvo obojeno na Veliki petak), a pored sopre kosa ili sjekira, oštricom okrenuta prema oblaku. Radi toga što oblake predvode zli demoni, na ovaj način im se posredno suprostavljaju odgovarajuće mitske sile koje bi trebalo da spriječe nepogodu.
IZVOR:
JU MUZEJ REPUBLIKE SRPSKE, BANJA LUKA
Vladimir Đukanović – ZMIJANJE
POKUĆSTVO DINARSKE PLANINSKE KUĆE BRVNARE IZ ZBIRKE ETNOLOŠKOG ODJELJENJA MUZEJA REPUBLIKE SRPSKE, Banja Luka, 2015.
Odabrao i priredio: Vojislav Ananić
29. septembar 2017. u 12:53
Vojislav Ananić
Z M I J A NJ E
… Posebno ćemo se osvrnuti na etničke prilike u još jednoj oblasti Bosanske krajine. Riječ je o Zmijanju, koje je prvih godina turske vladavine zahvatalo sav prostor između rijeka Vrbasa na istoku, Sane na zapađu i planina Kazare na sjeveru, Dimitora i Lisine iznađ Mrkonjić-Grada na jugu. Turska vlast je ovdje definitivno uspostavljena tek zauzimanjem gradova u dolini’ Vrbasa 1527/28. godine. U defteru iz 1541. godine Zmijanje je upisano kao nahija koju su sačinjavale 2 varoši (Bočac i Krupa na Vrbasu), 21 selo, 6 naseljenih mezri i 1 čiftluk. U cijeloj oblasti je bilo svega 350 –kuća, Dvadesetak godina kasnije ova nahija je imala 21 naselje sa 313 kuća. U međuvremenu je od njesnog ranijeg jugoistočnog dijela formirana nova nahija Trijebovo koju je sačinjavalo. 10 sela sa 112 kuća. Nalazila se u padručju današnjeg Mrkonjić-Grada.
Prvo što upada u oči prilikom upoređivanja podataka ovih dvaju popisa, koje dijeli interval od 22 ili 23 godine, jeste stabilnost naselja kakvu nije imala ni jeđna druga obiast Bosanske krajine XVI vijeku. Porast broja domaćinstava od 350 na 415 u toku više od dvadeset godina rezultat je prirodnog priraštaja stanovništva, a ne doseljavanja sa strane. Unutrašnja pomjeranja su neznatna. U odnosu na prvi popis u drugome se javljaju svega dva manja nova naselja. U međuvremenu je podignut pravoslavni manastir Zalužani, koji je imao dvojicu kaluđera. Imena sela nahije Zmijanje iz XVI vijeka održale su se do danas u neuzmijenjenom obliku. Stanovnici cijele oblasti su Srbi. Većina upisabih zove se imenom oca. Primjera radi navodimo neke od njih: Radica sin Đurašina, Vuksan sin Branka, Cvjetko sin Vukašina, Vojin Radul,Vukdrag Vukosav, Milan sin Milivoja, Bratić sin Pervana. (poslednje ime podsjeća na na naziv današnjeg sela Pervan, koje se ne javlja u popisima iz XVI vijeka, Milorad Radoja, Selak Radosav itd.
Ali ima dosta, više nego u drugim krajevima, porodičnih imena u današnjem ebliku, od koijih se mnoga i danas susreću u selima na podrućju starog Zmijanja. U defteru iz 1541. i onog iz šezdesetih goddna XVI vijeka susreću se ova već fotrmirana prezimena: Dobrušić, Milić, Rajićević (u selu Banjice);Brkić, Vuković, Radović, Radosalić, Milić (u selu Dobrnja); Vukić i Malić (u selu Ponor); Vranješ Dudak i Radak Kovač (u s. Ljiljanovac); Vučetić i Radaković (u s. Malo Zmijanje); Panić, Radukić, Vukić, Marić, Lončarić (u s. Srednje Trijebovo) itd.
Navedena imena jasno determinišu etničku i vjersku pripadnost stanovnika Zmijanja u XVI vijeku. Mnoga od njih se i danas tamo susreću i svjedoče da je ta oblast i kasbije bila pošteđena od promjena. Islamizacija nije prodrla u sela nahije Zmijanje. Susreće se svega u nekoliko slučajeva. Godine 1541. upisan je u selu Banjici Alija sin Vukov, ali se u kasnijim popisima u tom selu ne pojavljuje ni jedna muslimanska kuća. U Ratkovu (Stražice) upisan je Mahmud sin Ivanov, a u selu Crljeni Mehmed sin Vučine i Skender i Alija sinovi Radosavovi. U vjerskom pogledu je selo Crljeni od tad do danas zadržalb muslimanski karakter. To su svi slučjevi islamizacije na Zmijanju zabilježeni u turskim defterima iz XVI vijeka.
U društvenom pogledu Zmijanje je imalo strukturu karakterističnu za stočarske oblasti. Ali je, u vezi sa stabilnošću naselja, ta struktura u svom razvitku otišla korak napred u odnosu na ono stanje u drugim krajevima. Stanovnici su filuridžije. Na njihvom čelu se nalaze knezovi i primićuri. Jedan od njih je Vuk sin. Ratkov, knez stanovnika u selu Banjici. i na mezri Obrovac. Čini nam da je taj Ratko ličnost iz tradicije koja još živi na Zmijanju koju je zabilježio Petar Kočić.
: O daljoj starini staniovnika Zmijanja koji su popisani u defterima iz XVI vijeka teško je reći nešto. određenije. Ima dovoljno osnova za tvrdnju da su ih Turci tu zatekli: 1) nisu sačuvani podaci koji bi govorili. o iseljavanju iz ove oblasti ili useljavanju u nju; 2) dvije godine poslije definitivnog uspostavljanja turske vlasti nad Zmijanjem prošao je njegovom periferijom putopisac Kuripešić i zapisao da tu »stanuje mnogo martolosa i ovčara; 3) na tom prostoru se u vrijeme Jajačke banovine spominju martolosi po svemu sudeći iz redova domaćeg stanovništva, u ugarskoj službi; 4) o stanovnicima Zmijanja u turskoj martološkoj službi, pored Kuripešića, govori i tradicija koju je zabilježio Petar Kočić; 5) podaci popisnih deftera iz prvih godina turske vladavine pokazuju da su naselja na Zmijanju već tada bila sasvim stabilna; ne zapaža se tu nikakvo priticanje niti odliv stanovništva; takvo stanje ne pokazuje ni jedna druga oblast u Bosanskoj krajini, osim, donekle. Janj; ovu stabilnost naselja uzimamo kao n:ajjači dokaz za našu tvrdnju; 6) pored Starog Vlaha i: Negotnske krajine, Zmijanje je, koliko je poznato, jedina naša oblast čije je stanovništvo zadržalo povlastice filuridžija i poslije ukidanja filurjje u drugim kgajevima; takve povlastice nisu nigdje očuvane u oblastima sa mlađim stanovništvom; 7) ni u jednom kraju Bosanske krajine ne živi tradicija o dalekoj prošlosti kao kod stanovnika Zmijanja; 8) u etnografskom pogleđu Zmijanje i danas predstavlja jedan rezervat s izvjesnim specifičnostima, koje nisu svojstvene stanovnicima drugih dijelova Krajine. — Zabilježena tradicija o prošlosti Zmijanja sadrži mnogo elemenata istorijske istine. Njena izvjesna saopštenja potvrđuju podaci turskih dokumenata. Pored podudarnosti trađicije i podataka istorijskih izvora o pitanju pojedinih ličnosti, postoji i podudarnost o knežinskoj autonomiji i slobodama koje su uživali stanovnici Zmijanja.
Navedeni momenti govore da stanovnici Zmijanja, koji su popisani u najstarijrm turskim registrima i koji su se u vremenskom kontinuitetu tu održali do danas, nisu naseljeni tek poslije uspostavljanja turske vlasti. Za nas i dalje ostaje otvoreno pitanje radi li se tu o doseljenicima iz predturskog doba, ili, možda, o starosjediocima.
U Bosanskoj krajini Turci rasu zatekii stanovništvo jedne etničke i vjerske pripadnosti. Živjeli su tu, kao i u nekim drugim kravima Bosne, Hrvati i Srbi, katolici i pravoslavni i, po svemu sudeći, pripadnici heretičke „crkve bosanske«. U vezi s uspostavljanjem turske vlasti i razvojem prilika kroz XVI vijek znatno je izmijenjena slika etničke i vjerske strukture ove oblasti. Hrvatsko, naročito katoličko stanovništvo se konstantno smanjivalo. U sjeverozapadnim i zapadnlm dijelovima Krajine, koji su etnički bili čisto hrvatski, sasvim ga je nestalo. Manje je bilo pogođeno u krajevima gdje je turska vlast uspostavljena mirnim sredstvima. Više katoličkog stanovništva očuvalo se oko gornjeg Vrbasa, Kupresa, Livna; manje oko Jajca, Kamengrada i B. Novog. Prisustvo katolika u tim krajevima potvrđuje pojava ličnih imena kao: Grgur, Mihovil, Martiin, Juraj, Matijaš, Andrija itd., koja su registrovana u popisnim defterima iz XVI vijeka. U povoljnijim okolnostima se nalazio srpski živalj u Krajini. Od prvih godina turske vladavine pojačavan je doseljavanjem vlaha—stočara iz bližih i daljih krajeva na jugoistoku i istoku. Proces doseljavanja nastavljen je kroz cijeli XVI vijek. Odvijao se, povremeno putem kolonizacije većih i manjih grupa, na dužim ili kraćim relacijama, i stalno putem: laganog pomjeranja iz naseljenijih u manje nastanjene i za život pogodnije krajeve. Turska vlast je raznim sredstvima i na razne načine pospješavala taj proces, usmjeravajući kretanje stočara na pravce širenja državnih granica. U tom pogledu su pored ostalog stimulativno djelovala i manja poreska opterećenja za stanovnike u pograničnim nahijama. Doseljavanjem vlaha Bosanska krajina je u etničkom pogledu još sredinom XVI vijeka imala izrazito srpski karakter. Srpsko stanovništvo se u kompaktnim masama već tada susreće u najvećem dijelu ove oblasti. Uzgred da napomenemo da pod nazivom vlaha u tom vremenu na tom prostoru treba podrazumijevati Srbe. Ima dosta dokumenata koji to potvrđuju.
Migracija stočara s jugoistoka i istoka u Bosansku krajinu nije se odvijala jednim pravcem, kao što se ranije mislilo. Taj pravac je po istraživanjima zasnovanim na karakterističnim pojavama u jeziku i toponomiji koje su zajedničke za razne krajeve, bio ograničen na južne planinske oblasti. Novi podaci pokazuju da je već u prvim vremenima turske vladavine postojao teritorijalni kontinuitet stočara i u sjevernijim oblastima, od Starog Vlaha i zapadne Srbije preko planinskih krajeva u slivu Spreče, Krivaje, Ukrine, Ugra i Vrbasa i da je naseljavanje sjevernih dijelova Bosansbe krajine izvršeno uglavnom preko ovih oblasti.
Kretanja stanovništva na prostoru Bosanske krajine kroz XVI vijek prouzrokovala su odgovarajuće promjene u društvenoj i privrednoj strukturi njenih naselja. Stočari su se naselili u nekim ranije zemljoradničkim rejonima. Zemljoradnja je opala a pojačano je stočarstvo, koje će zadugo ostati dominirajuća grana privrede.
Značajne promjene doživjela je Bosanska krajina u pogledu vjerskog sastava svog stanovništva. Islamizacija je zahvatila uglavnom starosjedilačko stanovništvo u Uskoplju, oko Jajca, Glamoča, Livna i u dolini Sane. Taj proces se odvijao kroz cijeli XVI vijek ali je u prvim decenijama turske vladavine bio naročito intenzivan. U popisima se vrlo često susreću hrišćanska imena očeva i muslimana, kao npr. Mahmud sin Jovanov, Nijas sin Juraja, Husein sin Radosava i slično. Pored islamiziranog domaćeg življa javlja se u gradovima i strani muslimanski elemenat, uglavnom vojnici i činovnici.
Kretanja stanovništva u Bosanskoj krajini nastavljena su i kasnije. Značajnije promjene doživjeće krajem XVII vijeka krajevi zapadno od Une. Cazinska krajina će tada dobiti mase muslimanskog stanovništva iz krajeva koje je Turska izgubila. Zabilježena su i izvjesna naseljavanja pripadniika drugih vjerski zajednica, naročito iz sjeverne Dalmacije.
Izvor: Dr Milan Vasić, ETNIČKA KRETANJA U BOSANSKOJ KRAJINI u XVI VIJEKU, 1962.
6. decembar 2017. u 17:37
Vojislav Ananić
Zmijanjem i oko Zmijanja
„…Veliko je nekad Zmijanje bilo. Zmijanje ka je međa – Turci vele udut – išla od rijeke Sane, pa iznad sela Slatine, pa na Katuništa, pa na Mliništa – tuj ima kamen mašet – pa otalen pravo na Skokove Deli-Radojice – i tuj ima kamen mašet – pa od Skokova Deli-Radojice na selo Perduve, od Perduva u rijeku Pljevu, pa Pljevom do Vrbasa– đe Pljeva skače u Vrbas tuj je kamen mašet – pa sad sve niz Vrbas, niz Vrbas, niz Vrbas do sela Jakupovaca, od sela Jakupvaca okreće međa na Rukati Rast navr’ Kozare – eno ga i danas! – pa od Rukatog Rasta pravo na Sanu. Eto, to vam je bilo staro Zmijanje prije Kosova”– kazivao je Milić Vujinović u priči „Zmijanje” Petra Kočića 1910.
godine, a i danas se može čuti kako kakvo bistro Zmijanjče naizust kazuje te Milićeve granice. Stariji Zmijanjci se, obično na slavama i svadbama, vole našaliti kako se u oskudna vremena, a kod nas su takva najčešća, sve skuplja i smanjuje, ulazi u se, te se tako i naše Zmijanje smanjilo i još se smanjuje, pa jedni vele da se „pravo Zmijanje” od tog Milićevog smanjilo samo za jedan mali deo na zapadnoj strani i malo veći na severnoj. Na zapadnoj se, vele, od reke Sane, posle puta kojim se ide za Banjicu i Sokolovo, u levom polukrugu stigne do pred Bronzani Majdan i onda, kad vam levo ostane Timar, Potkozarje i Kozara, idete desno sve putem do Vrbasa kod Banje Luke, pa uz Vrbas do pred Mrkonjić Grad, pa niz rečicu Staničku siđete opet do Sane. Drugi kažu da je Zmijanje samo Manjača i pod njom sela: Stričići, Stražice, Sitnica, Lokvari, Dujakovići, Lusići, Sokolovo, Gornje i Donje Ratkovo, Dobrnja, Šljivno, Zelenci, Radmanići i Vilusi, tj. čak i bez sela: Kmećani (u kojem je manastir Gomionica), Melina (odakle je David Štrbac), pa Gornji i Donji Pervan, Goleši Đure Dajmanovića na jednoj i Čađavica i Dragoraj na drugoj strani. Biće, ipak, da su gradovi Ključ, Mrkonjić Grad i Banja Luka koliko-toliko sigurni graničnici, a o severo-zapadnom rubu Zmijanja Zmijanjci će se, posve je sigurno, na još mnogo slava i svadbi gornjati i nadgornjavati… To sa Zmijanjem je, čini se, isto kao sa Šumadijom; obe te oblasti nemaju jasne granice, pa ih oni što su na rubovima proširuju, kako ko, kad i koliko, a oni što su u sredini oblasti samo sebe vide kao Zmijanjce ili Šumadince. Nauka je zabeležila da je oblast između Banje Luke, Mrkonjić Grada i Ključa, sa utvrđenim gradovima u Vilusima, Bočcu i Krupi na Vrbasu, pripadala srednjevekovnoj župi Zemljanik poznatoj iz povelje bosanskog kneza Prijezde II (1287). Negde sam našao i da je na tom području bilo blizu 180 nekropola stećaka, a na nekoj staroj mapi našao sam da se čuveni put soli – od Solina (tada Salona) do Beča (tada Vindobona) – račvao nešto malo pre južnih vrata Zmijanja, tj. malo južnije od današnjeg Ključa, pa je jedan krak išao desno i pored današnjeg Mrkonjić Grada sišao do Vrbasa, te niz Vrbas kroz Banju Luku (tada Castra) do Gradiške (tada Servitium), a drugi levo niz Sanu pa niz Unu do Kozarske Dubice (tada Ad Pretorium) iza koje su se kod Save ponovo spojili i nastavili prema Beču. Verujem da bi se malo ko začudio kad bi neki istoričar-amater (kakvih je danas i ovde sve više) ustvrdio kako su – eto – još u rimsko vreme svi znali kakav je narod u ovom kraju, pa su tu oblast u širokom luku zaobilazili. Što se tiče turskog vakta i austrijskog cajtpunkta, onaj isti Milić Vujinović u Kočićevoj priči „Zmijanje” prvo je samo podsetio kako je šuma na Zmijanju nekad „bila puna gorskije ajduka, a sad samo panjevi” (što će reći Austrija je svu šumu isekla), a onda dodao: „I danas se stari Turci boje ovuda proći: od svakog panja misle da je ajduk”. Ostalo je zapisano i da je padom Ključa 1463. palo bosansko kraljevstvo, ali ne i Zmijanje. Ovu vrletnu oblast pritisnuće turska sila i ordija tek 65 godina potom – padom Jajačke banovine (1528), odnosno 47 godina posle pada Hercegovine. Pad Bosne pod Tursku opisan je na više mesta i načina, ali se skoro svuda provlačilo da je Bosna šaptom pala. Zanimljivu priču o padu Bosne padom Ključa našao sam u knjizi akademikâ Branislava Đurđeva i Milana Vasića ”Jugoslovenske zemlje pod Turskom vlašću” gde janičar Konstantin Mihailović iz Ostrovice ovako priča: „[…]Islamski gnjev obuze sultana. Provali u Bosnu. Bosanski kralj pobježe. Imao je jedan veoma tvrd grad. U taj grad se zatvori. I sultan tamo dođe i napade grad. Opsjede varoš pa stade: o tome je bio izvješten da se kralj u gradu zatvorio. Sultan Mahmud-paši naredi: ’Brzo idi, napadni kralja i nemoj da odugovlačiš’. I Mahmud-paša tamo pođe. Pade pod grad (Ključ) u kome se bješe zatvorio kralj. Tada on posla kralju poruku. Na to mu kralj posla odgovor po jednom čovjeku. Mahmud paša ga upita: ’U kakvoj si službi kod kralja kad je baš tebe poslao’? Na to ovaj nevjernik odgovori: ’Ja sam njegov sluga koji mu je od oca ostao. Još sam kod njega i njegov sam povjerenik’. A na to će mu Mahmud-paša reći: ’Dakle, tvoj kralj će biti obavješten… A da li znate koji je ovo car koji protiv vas dolazi’? Na ovo pitanje nevjernik odgovori: ’Taj koji dolazi jest turski starješina’. Mahmud-paša mu reče: ’Hej! Nisi savjet shvatio, to je car koji je osvojio Carigrad, Trapezunt, Srbiju, Moreju i zemlje još mnogih drugih vladalaca i koji je te zemlje podijelio svojim službenicima. Saberite pamet u glavu, velim vam, i dobro utuvite moj savjet’. A na to mu ovaj: ’Šta hoćeš da kažeš’? Mahmud paša mu odgovori: ’Neka kralj dođe i poljubi caru ruku, i neka mu preda neke gradove, i neka se podvrgne plaćanju harača. Car neka u te gradove smjesti svoju vojsku, pa potom neka se kralj opet u svoju zemlju sa svojim gospodstvom vrati. I tako će mu biti naklonjen. O ovom mom savjetu vodite računa, jer šta će poslije biti, zna se’. […] Sultanu nije bilo milo što je Mahmud-paša zaključio sa kraljem ovu pogodbu i ugovor. Sultan je htio da gradove silom oružja zauzme. ’Ako neke gradove damo ovom kralju, govorio je sultan, izvor za rat ostaće’. Uz to bjehu akindžije otišle u pljačku. Tada sultan reče: ’Mahmude, kad je ova zemlja na lak način osvojena, zašto si poslao akindžije da je razore’? Zbog toga se car naljuti na Mahmud-pašu. Pored ove zemlje kraljeve sa njom su u vezi bile i druge zemlje. Jednu su zvali zemlja Kovačevića. Sin ovog Kovača bio je kod sultana. Druga opet zemlja zvala se Pavlovića. I on se nalazio kod sultana. Kad dođe kralj, njega i ona dva kneževska sina zajedno smjestiše u šator kapundžija. Svu trojicu sultan izvede i pokaza ih ulemi i zapita: ’Krv ovih i njihova imanja jesu li prosti ili nisu’? Ovaj, dakle, učenjak odgovori: ’Ovakva nevjernika pogubiti sveti je rat za vjeru’’. Na kraju tog teksta piše kako su ovu janičarevu priču akademici Đurđev i Vasić našli u časopisu Društva Svetog Save: „Brastvo” XXVI, 80–82. Uzgred budi kazano, s tim Konstantinom sam se sreo i kad sam u ovom istom časopisu putopisao o manastiru Krupa („Bratstvo” XIV/2010), pa našao da se on kao janičar, posle pada Bosne pod Turke 1463. smestio u grad Zvečaj nad Vrbasom, ali ga je već u jesen iste godine morao napustiti pred najezdom ugarske vojske. Akademik Milan Vasić, inače Zmijanjac, u knjizi „Naselja na Balkanskom poluostrvu od XVI do XVIII vijeka” na strani 234. piše: „Najmasovniji prodor u ovaj kraj Turci su izvršili krajem maja i početkom juna 1463. godine, prilikom osvajanja Bosne. Tada je veliki vezir Mahmud-paša, s vojskom od 20.000 konjanika, prošao putem od Jajca preko Sokoca, Gerzova, Pecke i Medne u pravcu Ključa, hitajući za bosanskim kraljem Stjepanom Tomaševićem, koji je pred njim bježao u pravcu zapada. Sa kraljem, koji mu se predao u gradu Ključu, Mahmud-paša se istim putem vratio u Jajce i tu priključio glavnini turske vojske.” Na tom putu po obodu Zmijanja s južne strane prema istočnoj bila je, a i sad je malo ima na steni iznad reke Sane: kula motrilja imenom Prizren . Po legendi koju sam o vremenu pada Bosne čuo šezdesetih godina prošlog veka, Stefanova udovica Jelena Tomašević, inače kćer Lazara Brankovića i Jelene Paleolog, krenula je iz tog zmijanjskog Prizrena, pa preko Sane i Ribnika otišla daleko od Zmijanja i kroz šume ispod Klekovače stigla čak do blizu današnjeg Drvara gde se u jednu sličnu kulu sklonila od Turaka, „ako bi je počem gonili”. Kad je Jelena, u crnini za Stefanom, otišla i iz te druge kule u narodu tog kraja ostade upamćena kao Crna Kraljica, pa se i danas ta kula tako zove. U Mrkonjić Gradu sam, isto tako davno, čuo legendu po kojoj je Prizren bio grad moćne kraljice Kosane, koja je tu živela i dugo se borila da joj grad ne padne pod tursku vlast; ne bi ni pao, veli legenda, da je nije neko izdao, te se ona, kad je „zbog probijenog brda pod svojom tvrđavom ugledala zapenušanu Sanu”, sakrivši u kameno bure svo blago svoje, pretvorila u crnu zmiju i ostala da čuva grad svoj, Prizren, Prizrenac. Kad se od tog zmijanjskog Prizrena i izvora Sane, pa preko lepog sela Medna i Mrkonjić Grada, prođe kroz Bjelajce i niz Crnu Rijeku padne do Vrbasa, te niz klanac mu ispod srednjevekovnih utvrđenja (Bočac, Zvečaj, Greben) stigne do mirne vode Vrbasove, tj. do Banje Luke (ili Bajne, Vuče ), stiglo se do centra ovog dela sveta. Na prostoru današnjeg Kastela u centru Banje Luke pronađeno je dosta kamenog oruđa i oružja za koje se pretpostavlja da se koristilo u mlađem paleolitu, a sigurno se zna da je na putu soli, koji je Publije Kornelije Dolabela, Tiberijev namesnik u Iliriku i Dalmaciji, izgradio oko dvadesete godine ove ere, Banja Luka (tada Castra) bila značajno mesto: nađeno je ovde dosta kasnoantičkog novca, keramike, ostataka ciglana, zgrada i grobnica. Ovde je pronađen i Jupiterov žrtvenik iz drugog veka, a čuva se u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, iako je Banja Luka odavno imala, a i sada ima odličan muzej. Ko zna šta je sve rimsko i kako odneto odavde u Sarajevo, te se pored Vrbasa (i čarobnih dajaka po njemu) ovog leta može čuti kako su termomineralni izvori, koje su još Rimljani otkrili i koristili: Laktaši, Slatina i Srpske Toplice (koje su se za turskog vakta i za Titovog vremena zvale Gornji Šeher) ostali ovde „samo zato što niko nije uspeo da ih prenese u Sarajevo”. Za naziv Banja Luka zna se od povelje Vladislava II Jagelonca, koji je posle smrti Matije Korvina 1490, postao kralj Češke i Ugarske, pa je 1494. godine u povelji zapovednicima Jajačke banovine pomenuo nekog ”kaštelana Banje Luke”. Inače, to Banja je onovremeni pridev od imenice ban (danas bismo rekli: banova), a Luka je livada pored reke. Zanimljivo je da se za ovo tumačenje i Kočić opredelio. Od pada pod tursku vlast 1528. godine Banja Luka je sporo napredovala, malo brže od 1553. kad je bila sedište Bosanskog sandžaka (premeštenog iz Sarajeva) i kad je, trideset godina potom, bila sedište Bosanskog pašaluka. Iz vremena kad je Omer paša Latas došao u Bosnu (1850) zbog osiljenih aga i begova, koji su se žestoko protivili sultanovim reformama, pa ih oko 1.000 pozatvarao, a oko 400 okovane u Carigrad poslao, banjalučki muslimani su s uzdahom govorili: „Jazuk, jazuk, što ga poturčismo”. Kad je s dosta razvijenom trgovinom i zanatstvom Banja Luka 1878. godine pala pod austrijsku okupaciju; imala je tek 10.000 stanovnika. Nova vlast, austrijska, izgradila je vodovod, kanalizaciju, električnu rasvjetu, unapredila privredu i trgovinu, a naročito saobraćajnice kojim je izvlačila drvno i rudno bogatstvo ovog kraja. I danas je Banja Luka poznata po svojim alejama, a prve je dobila 1885. kad je zasađeno 4.714 stabala u ukupnoj dužini od 17 kilometara. Gimnaziju je Banja Luka dobila 1895, a železničku stanicu četiri godine pre toga. 1888. godine okupaciona austrijska vlast naredila je da svi u Banjoj Luci na svečani doček prestolonaslednika Rudolfa izađu u novim, najboljim i najlepšim odelima. Otac Gerasim iz manastira Gomionica, inače obudoveli pa zamonašeni zmijanjski pop Jovan, otac tada jedanaestogodišnjeg đaka Petra Kočića, pozvao je svoje Zmijanjce da okupatorskog prestolonalednika svečano dočekaju u poderanim odelima, u krpama i zakrpama, i oni su ga, kao i u svemu drugom, poslušali, te je ponosni otac Gerasim zbog te „demonstracije” odležao sedam meseci u Crnoj kući, čuvenom banjalučkom zatvoru, u koji će kasnije i njegov buntovni sin Petar u istoj ćeliji biti. Petar Kočić, od oca Jovana i majke Mare, rođen je 1877. godine u selu Stričići na Zmijanju; osnovnu školu učio je u manastiru Gomionica, gimnaziju u Sarajevu i Beogradu, a studije slavistike u Beču. Spomenik Kočiću u Banjoj Luci podignut je 1932. godine, rad je Antuna Augustinčića i Vanje Radauša i nalazi se u centralnom gradskom parku koji je, takođe, Kočićevim imenom ovenčan. Ipak, prvo čega sam se setio ulazeći sada u Park Petra Kočića u centru Banje Luke bila je lepa fontana, koje odavno nema a tek skoro sam saznao da je banjalučki Srbi i nisu nešto voleli, jer je bila napravljena od ”delova pravoslavne crkve koju su ustaše srušile 1941. godine”. Malo desno od mesta gde je bila ta fontana, neka prosta pamet je sagradila staklenu građevinu, kutiju (kutijetinu) za koju vele da je
galerija (a pojilo je pred njom?!); u „galeriji” nema nikog i ničeg, a tu pored pojila (preliva se voda preko kamena i pada u plitku jažu) sedi nešto naroda uz pivo ili kafu, sok… Na istom, starom mestu i u istom sjaju je samo spomenik Petru Kočiću, književniku i narodnom poslaniku, spomenik sa kojeg po ko zna koji put čitam ono što odavno znam i glasno kazujem kad god kakvo političko „vuzle vuzlasto” nasrne na nekog nacionalno svesnog umetnika: „Ko iskreno i strasno ljubi / Istinu, Slobodu i Otadžbinu, / slobodan je i neustrašiv kao Bog, / a prezren i gladan kao pas”. Kočić je umro 1916. godine u duševnoj bolnici u okupiranom Beogradu ostavivši, pored svega ostalog, i ovo: „U ropstvu se rodih, u ropstvu živjeh, u ropstvu, vajme, i umrijeh”. Te iste godine, 1916. u Banjoj Luci je završen veleizdajnički proces; od 156 viđenijih Srba uhapšenih odmah po izbijanju Prvog svetskog rata, konačnom presudom je 87 lica dobilo zatvorske kazne, a 16 ih je osuđeno na smrt. Alfons XIII, tadašnji kralj Španije je, posredstvom pape i preko svoje majke Marije Kristine, koja je bila poreklom s austrijskog dvora, uspeo da izdejstvuje pomilovanje na smrt osuđenih; zahvalna Banja Luka ima i danas ulicu koja nosi ime Alfonsa XIII.
Srpska vojska oslobodila je Banju Luku 21. novembra 1918. godine. Najveći napredak ostvaren je u vreme prvog bana Vrbaske banovine g. Svetislava Tise Milosavljevića, Nišlije, kraljevog prijatelja, koji je podigao i Banski dvor, i Bansku upravu, Narodno pozorište Vrbaske banovine i crkvu Svete trojice, pa zgrade Hipotekarne banke, Sokolskog doma, Higijenskog zavoda, Etnografski muzej Vrbaske banovine i Gradski park, a i mnoge škole i mostove. Drugi svetski rat zapamtila je Banja Luka po ustaškim pokoljima Srba, uglavnom žena, dece i staraca; stradalna naselja su: Drakulići, Šargovac, Motike, Petrićevac, Piskavica, Ivanjska… Posle rata je i Banja Luka imala bratstvo i jedinstvo u kojem nisu sva braća bila jednaka, a nakon građanskog rata 1992–1995. i Dejtonskog sporazuma, Banja Luka je postala politički i privredni centar Republike Srpske, sa više od 135.000 stanovnika. Iz Banje Luke se na Zmijanje može raznim putevima i na razne načine; ja sam odabrao da krenem od Nule, tj. od mesta na kojem se s puta pored Vrbasa odvaja relativno novi, ali i sigurno odličan asfaltni put preko Manjače. Naziv Nula dobilo je to mesto zato što svi Zmijanjci od te tačke broje koliko ih kilometara deli od Banje Luke, svejedno što – kad silaze u čaršiju – odatle do centra grada imaju još koji kilometar pride. Prvo naselje na koje se na zmijanjskoj visini naiđe jeste selo Kola, razuđeno kao i ostala u ovom delu sveta; ima crkvu brvnaru iz 18-og veka (posvećena Vaznesenju Gospodnjem) i novu osnovnu školu, a u dvorištu mog prijatelja Predraga Blagojevića raste i rađa slatka smokva, krupna i sočna kao da je pored Jadrana. Selu je naziv Kola ostao verovatno od turskog naziva za celu oblast: Kol-Zmijanje. Kola su i prva raskrsnica na Zmijanju; levo se dobrim asfaltnim putem može sići do Vrbasa i manastira Krupa (vidi „Bratstvo” XIV/2010), desnim putem se može prema Golešima, pa i Bronzanom Majdanu iz kojeg se lako stiže do čuvenog manastira Gomionica , a mi idemo pravo i opet uzbrdo, pa pored Gajića kuća, stižemo u Dobrnju u kojoj je vojni poligon i kasarna BiH-a(ha-ha) vojske. Kad je Brozova država polovinom prošlog veka gradila reprezentativni tenkovski poligon od koga je, posle ovog poslednjeg rata, ostalo ovo što sada samo nalikuje na to, raselila je skoro sav srpski živalj odavde, najviše u selo Čalma pored Sremske Mitrovice. Kažem skoro, jer se u narodu i danas može čuti kako je samo neki tvrdoglavi čiča ostao, te su ga pred svaku vojnu vežbu i gađanje morali zvati u goste i čuvati dok im te aktivnosti ne prođu. Ovde se sa dosta jeda govori kako je sve to namerno izgrađeno kako bi se kraljevini i kralju veran narod raselio, ali kako nikad i nigde ničija nije do zore gorela, tako se i ovde sve češće mogu sresti potomci tih raseljenih Zmijanjaca: obilaze i zagledaju oronule brvnare i puste torove i obore ili strpljivo čeprkaju po zapuštenim grobljima tražeći svoje pretke ili bar kakav trag do njih. Pre deceniju ili nešto više bio sam u Sremskoj Mitrovici i posetio Čalmu, razgovarao sa raseljenim Zmijanjcima i stekao utisak da su mladi i željni i voljni da idu u „stari kraj”, u lepotu, u rajsku lepotu o kojoj su im pričali roditelji, ali i da su stariji ugušili u sebi želju za povratkom u oteti zavičaj; s pravom kažu otet, jer su ne samo silom oružja naterani da potpišu „prodaju” zemlje državi i njenoj armiji za neke sitne novce, nego im je i strogo zabranjen povratak, kao što je brozomorna vlast malo pre tog vremena zabranila povratak Srbima na Kosovo i Metohiju. „Upeklo sunce – sažeže sve”. Tako počinje Kočićeva priča „Grob Slatke Duše”, a jednio toga sam se i mogao setiti kad sam s brda posle Dobrnje sišao u ravnicu druma u Stričićima, najslavnijem zmijanjskom selu. Desno od druma je Grčka Gradina, a levo se ulazi u selo u kojem su: lepa škola i crkva na bregu. Na putu od škole do crkve je udolina u kojoj je svake godine u poslednjoj nedelji avgusta bodljavina bakova; ne borba bikova, a još manje (daleko bilo!) korida, nego baš bodljavina bakova. Tako se to ovde od pamtiveka zvalo, tako će se i ubuduće zvati, jer: samo se dobar, bolji i najbolji bik naziva: bak. Do Kočićeve rodne kuće, tačnije: do onog što se dugo tako zvalo, a neki to i danas tako nazivaju, stiže se uskim asfaltnim putem preko livada desno od škole, pa prema Kočića Glavici te kad se, posle improvizovanog parkinga, makadamom kroz šljivike pored dve ili tri kuće skrene levo, pred očima radoznalog pešaka ukaže se brvnarica pokrivena šindrom, neugledna, baš onakakva kakvu je socijalistička vlast 1965. godine mogla da zamisli kao rodni dom Kočićev, pa ga takvog i podigla. Petnaestak metara desno od tog 1965. godine, povodom prvog Kočićevog zbora, podignutog kućerka je pravo mesto gde je bila Kočićeva rodna kuća: ostalo je samo malo tragova, ni ceo pedalj temelja, i nejasno je zašto taj svoj prigodni kućerak nisu podigli tu gde je onaj pravi i bio do 1879. kad je otac Jovan obudovio i zamonašio se u Gomjenici (Gomionici), gde će mu se kasnije i mlađi sin Ilija zamonašiti. Kad sam se iz ove Kočića čakice s postojećom nepravom i nepostojećom pravom Kočićevom rodnom kućom vratio do onog parkinga na kraju uskog asfaltnog puta nisam (iako se to zbog ovog putopisa od mene očekivalo) svratio u tzv. Kočićevo ognjište, tj. jednu vrstu etno sela: nekoliko brvnara, mali amfiteatar i spomenik „našem Koči”.
Ovaj spomenik Kočiću, znam, delo je Dragoljuba Dimitrijevića, profesora vajarstva na Akademiji primenjenih umetnosti u Beogradu, i 2009. su tadašnji gradonačelnici Beograda i Banje Luke, Dragan Đilas i Dragoljub Davidović, svečano otvorili jedan od dva identična odlivka u Čuburskom parku u Beogradu, a ovaj drugi je ovde na Zmijanju čekao da se 2012. godine podigne ovo Kočićevo ognjište, pa da se tek tada namesti ovde. U vreme Kočićevog zbora u ovom se prostoru odvijaju književni programi; sada je sve prazno i nemo, a i da je naišao neko – sa ove bi jare brzo pobegao u najbližu hladovinu. Na Kočićev zbor se svake godine slije ovde i više od deset hiljada Zmijanjaca, što ovdašnjih, što po svetu rasejanih, plus gosti i prijatelji, pa to uvek bude i dobra prilika da političke stranke prošetaju svoje lidere i liderčiće – e da bi još koji glas za svako malo raspisivane izbore zabegenisali. Ove godine će manifestacija Kočićev zbor zabeležiti 52. izdanje i opet će, kao i toliko puta do sada, biti na pet mesta: ovde u Stričićima, u manastiru Gomionica, u Beogradu (Kočićev dan s cvećem na njegovom grobu u Aleji velikana na Novom groblju, pa književno podne u Čuburskom parku i književno veče u svečanoj sali Udruženja književnika Srbije) i, naravno, u Banjoj Luci, gde se i otvara u Kočićevom parku, a ima književnih i drugih programa po celom gradu sve do svečane akademije u subotu u Banskom dvoru i dolazak ovde u Stričiće na narodni zbor u nedelju. Na zboru, kao i po drugim srpskim oblastima, ima svega: i da se kupi, i da se ije i pije, i da se zapeva, pa i zaplače, bogami, ako bak za kojeg se navija počem izgubi ili još i proboden bude, kao što je Kočićev Jablan Rudonju prob’o kad ga je na radost Luje svoga nadbo! Mnogo cura u narodnim nošnjama odavno ne viđam na ovdašnjim zborovima, osim na sceni pred školom, gde igraju i pevaju, kao i momci im iz kulturno-umetničkih društava zmijanjskih i okolnih sela i gradova. Najznačajniji i najpoznatiji deo umijanjske narodne nošnje je zmijanjski vez. Ima na više mesta, po knjigama i katalozima sve češćih izložbi, lepo opisanih zmijanjskih narodnih nošnji od starih vremena do danas (npr. Grozda Regodić u knjizi „Besjeda i slika starog Zmijanja”), ali se ja, ipak, opredeljujem za tekst koji je kao živi govor snimio dr Dragoljub Petrović kad je ovde skupljao građu za svoju na daleko poznatu knjigu „O govoru Zmijanja”: Iz ovog narodnog govora izašao je i jezik u pripovetkama Petra Kočića, jezik za koji je Isidora Sekulić kazala: „Kad bi mogao jezik jednog pisca postati književni jezik, ja bih glasala za Kočićev jezik; koja snaga, koji stil, koji zvuk, koja muzika transcendetna”. Iz Stričića se, idući dalje na jug, stiže u Ratkovo, mesto u kojem se opet prepuštamo Kočićevom Miliću Vujinoviću: „Samo su se Zmijanjci dugo godina gonili s Turcima. Ko puste planine, pa im je lako bilo, a i ljudi su onda bili hrabriji i složniji nego danas! Viđeše Turci da ne mogu izađi na kraj sa Zmijanjcima, a i Zmijanjci se, opet, umoriše od dugog i neprekidnog vojevanja, pa se pogodiše da čuvaju u Stražicama stražu i da pomalo vojuju s Turcima kad bi na koga pošli. Sultan im dade verman kolik mutap sa zlatnom carskom turom da je njegova zemlja, da ne plaćaju ni caru arača ni popu kolača, da mogu ostati u svojoj vjeri i nositi oružje… Knezu Ratku, a neki vele knezu Obradu, jer Ratko bijaše umro, dana je sudanija na Zmijanju. Osim toga, dao je sultan knezu Timar da kobile ždrijebi, Obrovac da ploske nalijeva. Lijevče da ovce janji, i zlatnu sablju. Knez je sudio i zapovijedao. On se slušao u svačem.” Knez Ratko se sa sinom Vukom zaista pominje u turskim defterima 1541. godine; Vuk kao knez sela Banjice i mezre Obrovac… Lepu legendu o imenu sledećeg sela Sitnica na ovom drumu zabeležio je Milan Karanović 1927. godine: „Neki paša prolazeći s vojskom zanoći na ovoj glavici. Kada mu donesoše dobre vode, dopade mu se mesto i voda i zapita kavaze: ’Koji od vas želi da ga ovde namestim da mogu, kad me put nanese, konja odjahati i konačiti na ovom lepom mestu?’ Kavaz Čolak sa kosovske Sitnice kao da jedva dočeka, javi se i tu osta. Zbog toga što je iz Sitnice sa Kosova, prozovu vrelo i naselje Sitnica”. Zmijanjci su imali status filuridžija čija je filurija11 godine 1541, a i kasnije (1563) iznosila oko 150 akči, pa i samo 120, što je bilo vidna povlastica i dolazilo je, verovatno, od bojazni da ne prebegnu i ne potraže utočište kod susednih austrijskih ili mletačkih gospodara. Zmijanjskom nahijom su upravljali domaći ljudi, knezovi i primićuri. Autonomija se nadalje ogledala u nepostojanju timarskog sistema, u slobodi koju nije imala raja u drugim delovima osvojene zemlje, pa pravo na svoju veru i domaće sveštenstvo… Zmijanjci su bili isključeni iz postojećeg poreskog sistema i ta autonomija je istrajno branjena pri čemu valja imati u vidu i povlastice koje su proisticale iz martološke službe Zmijanjaca što je znatno doprinosilo sveukupnoj autonomiji nahije. Kočić je u Bosanskom saboru isticao da su se zmijanjski martolosi, koje osvajači nisu mogli lako pokoriti, pogodili sa novim gospodarima da čuvaju drumove kud prolazi vojska i pomalo vojuju. Ostala je negde i priča da su Zmijanjci, u duhu pomenute pogodbe sa Turcima, učestvovali u osvajanju Bihaća 1592. godine. Od 70 martolosa koje je predvodio knez Obrad poginulo je 12 i svi su sahranjeni kod sela Ripča, gde im se „još raspoznaju nadgrobni krstovi”. U Bišće je prvi upao četovođa Sitvuk Babić, zapovednik kneževe straže nad Banjicom, na mestu koje po tome i danas nosi ime Stražice. U turskim popisnim defterima iz 1541. Ovo ime je sinonim za Donje i Gornje Ratkovo, koje je uglavnom i davalo martolose. Posle Ratkova i Sitnice silazim na Čađavicu iz koje se levo može za Mrkonjić Grad, a desno za Ključ. U ovom mestu je 1944. godine ubijen (pokošen automatskim oružjem iz aviona) Uroš Drenović, Sitničanin, jedan od vođa ustanka u zapadnoj Bosni, ali se posle ideološke podele ustanika opredelio za kralja i otadžbinu i sa svojim četničkim odredom „i ovako, i onako čuvao i sačuvao srpski narod Zmijanja od ustaškog klanja i njemačkog vješanja”. Pričao mi je o tome poširoko, u kafani „Vlajko” ovde na Čađavici, stric sadašnjeg vlasnika kafane Mirka, sina Vlajka Petrovića, koji je jagnjetinom, kiselim mlekom i „ljevačom od heljde” proslavio i svoju kafanu, i Čađavicu, i svu zmijanjsku jagnjetinu. Ispod Čađavice je Dragoraj, selo s meni najlepšim imenom (gde je i nova mala crkva posvećena Sv. Nedelji), a još malo niže je moja Previja u kojoj, evo, završavam ovaj putopis u kući koju je moj otac Mlađen podigao pored mesta gde je do 1965. godine bila brvnara u kojoj sam rođen 1948. ponevši ime po ujaku, u ovom kraju „svakom čoeku najdražem rođaku”.
Duško M. Petrović
Izvor: Društvo Sveti Sava, BPATCTBO, XXI, Beograd, 2017.
4. januar 2018. u 17:43
Vojislav Ananić
OJKONIMI ZMIJANJA
(Zmijanje i na njemu Sokolovo)
Prema dosadašnjim istraživanjima, istorijskima izvorima kao što su arheološka nalazišta iz antičkog i ranog srednjovjekovnog perioda, raznim poveljama i dokumentima, popisima stanovništva i spisima pojedinih istoričara, stanovništvo oblasti Zmijanje može se jasnije proučiti tek od perioda turskog osvajanja ove oblasti. Iz predturskog perioda očuvala su se bogata nalazišta arheološke kulture sa brojnim tragovima ostataka nekropola, mramorja, gradina, crkava, stećaka i puteva antičko – grčke, vizantijske i srednjovjekovne civilizacije. O tim nalazištima se jako malo zna, tako da ni do danas nisu dovoljno ispitana. Republički zavod za zaštitu kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske (Banjaluka) napravio je spisak evidentiranih i zaštićenih arheoloških lokaliteta pa se prema njihovim informacijama, između ostalog, u selu Šljivnu na Andrića glavici nalazi praistorijska gradina iz bronzanog i željeznog doba; u Pavićima, pored Šljivna, nalazi se nekoliko srednjovjekovnih nekropola sa stećcima iz kasnog srednjeg vijeka a u selu Dobrnja, pored srednjovjekovnih nekropola i stećaka, postoji i jedna rimska utvrda iz rimskog doba. Tu su i ostaci rimskog kolskog druma, najvjerovatnije iz drugog vijeka što ukazuje na to da su Rimljani u starom vijeku pridavali veliki značaj ovom prostoru imajući u vidu, prije svega, njegov strateški položaj.
Ostatke kasne srednjovjekovne materijalne kulture predstavljaju utvrđeni gradovi Zvečaj koji lijepo opisuje Konstantin Mihailović u djelu “Janičareve uspomene“ (djelo pisano krajem 15. vijeka) i Greben grad kod manastira Krupa.
O porijeklu stanovništva ovih krajeva postoje brojna tumačenja istoričara, etnologa i anropologa. Nastoji se, uglavnom, odgonetnuti da li je to stanovništvo starosjedilačko ili se doselilo bježeći ispred Turaka. Prema jednima, Turci su zatekli srpsko stanovništvo. Prema drugima bilo je i doseljenog stanovništva i to najviše iz Hercegovine. Na osnovu Prijezdine povelje iz 1287. godine konačno se izvodi zaključak da je ovaj prostor i prije turskog osvajanja naseljavalo srpsko stanovništvo.
Govoreći o opštim pojmovima kojima operiše onomastika, lingvistička disciplina koja objašnjava nastanak ojkonima, a ojkonimi su imena naseljenih mjesta (grč. oikein ‘stanovati’, oikos ‘dom’), bavimo se nekim našim značajkama. Uz ojkonime obavezno spominjemo još dva izraza: etnik i ktetik. Etnik je naziv stanovnika, a ktetik pridjev, izveden iz toponima, koji označava pripadnost.
Podsjećamo da onomastika najbolje svjedoči o načinu života, odnosu čovjeka prema prirodi, njegovoj istorijskoj sudbini na određenoj teritoriji. Dakle, gonetamo i odgonetamo kako su nastali pojedini nazivi sela i zaselaka koji pripadaju Zmijanju, kakvo im je porijeklo ili, eventualno, semantička veza koja ih približava stvarnom porijeklu.
Makroojkonim – Zmijanje Etnik: Zmijanjac, Zmijanjka Ktetik: zmijanjski Postoji više legendi u vezi s nastankom toponima Zmijanje. Sve one prilično uvjerljivo govore kako je nastao ovaj naziv. U radu Zmijanji i Zmijanjci Miodrag M. Vulina ističe se da je naziv Zmijanje nastao od riječi zimi i zimija čije značenje nalazimo u Škaljićevom Rječniku turcizama: zimija m. (ar) nemuslimanski podanik Turske Carevine, raja – turski, a zimmi je od arapskog dimmiyy “zaštićeni“.
U istom radu navodi se legenda koju je zabilježio sveštenik lusićke parohije, pop Jovo Lazičić, a koja kaže kako su Turci, osvojivši ove krajeve, ukrali kćer nekog grčkog kralja i silovali je. Čuvši njeno jaukanje otac ju je upitao šta se desilo, a ona mu je odgovorila: “Ujede me zmija!“. Odatle se, veli sveštenik, prozvalo Zmijanje.
Druga legenda kaže kako se na Grčkoj gradini (koja i danas postoji na Manjači) dijelilo vizantijsko i rimsko carstvo. Grčka princeza Jelena dobila je zadatak da se sa svojim vojskovođama “odupre širini rimskog carstva“. Jelena je išetala na Grčku gradinu i vidjela ogromnu rimsku vojsku koja ide iz pravca Sitnice. Kada je shvatila da se sa svojom vojskom neće moći oduprijeti Rimljanima rekla je: “E, Jelena, Jelena, jutros te zmija ujela“. I odatle naziv Zmijanje.
Mještani, opet, tvrde da je to kraj u kojem ima mnogo zmija i janjadi, pa otuda naziv Zmijanje. Pa, pretpostavljamo, dakle, da smo od zmija i janje srašćivanjem dobili zmijajanje. Pod uticajem haplologije (gubljenje jednog sloga) nastao je konačni lik zmijanje.
Postoji još jedna legenda ili bolje reći anegdota koja osvjetljava nastanak ovog toponima, a koja, na izvjestan način, govori i o mentalitetu i karakteru stanovnika ovih krajeva. Navodno su dva Zmijanjca stajala i razgovarala. Naišla je zmija i oni su se počeli raspravljati – jedan je tvrdio da to nije zmija, drugi da jeste. Rasprava je trajala vazdan i zmija je od muke “crkla“.
Ojkonim – Sokolovo
Etnik: Sokolovac, Sokolovka
Ktetik: sokolovački
Prvobitni puni naziv ovog sela najvjerovatnije je glasio Sokolovo polje, u značenju polje gdje ima sokola (sokolova). Prisvojni pridjev srednjeg roda izveden je sufiksom – ov od imenice soko. Poslije toga dolazi do formalne promjene u kojoj se ispušta geografski naziv, a pridjev se supstantivizira (poimeničava) u lik Sokolovo.
Slično je i sa toponimom Kosovo, čiji proces nastanka objašnjava Radmilo Marojević: “S obzirom na akcenatsku podudarnost posesivnog oblika sa oblikom množine i na značenje množinske pripadnosti, mi bismo vremenski locirali postanak toponima sa vremenom kad je perintegracijom nastao sam posesivni sufiks – ov. To znači da je toponim Kosovo nastao dodavanjem nekadašnjeg posesivnog sufiksa – Đ < – os na puni stepen osnovinskog sufiksa ou starih osnova na U. (… )
Dok se u govoru stanovništva ovoga kraja, koje je čuvalo živu i neprekinutu slovensku (srpsku) tradiciju u strukturi imenovanja geografskih objekata, čuvao prvobitni puni naziv Kosovo polje, koji je obilato posvedočen i u narodnim pesmama, toponim dobija svoj novi, folklorni život na mnogo širem (zapravo, na čitavom srpskom) prostoru. Kosovo se (ime Kosovo) u svesti folklornog pevača širi u geografskom smislu i dobija simbolična i mitska značenja. Pri tom dolazi do formalne promjene sve češće se ispušta naziv geografskog objekta (polje), a pridjevska komponenta se supstantivizira u liku Kosovo. “
Tijana Ilić
4. januar 2018. u 18:32
Vojislav Ananić
Podsjećanja: Prof. dr Miodrag M. Vulin
Čovjek kakvi bi trebali da su Ljudi
Miodrag M. Vulin, naš Miša, profesor više od pet decenija, istraživač, nacionalni borac, jedan od učesnika obnove Srpskog prosvjetnog i kulturnog društva “Prosvjeta“ u Sarajevu, umro je na Petrovdan 2004. godine u Banjoj Luci. Rođen je u Dujakovcima, na Zmijanju, a dvije su godine koje su vođene kao godine njegovog rođena: 6. jula 1930. i u drugom slučaju 6. jula 1928. godine. Osnovnu školu je završio u Bunarevima, Ratkovu, seoskom centru, a ostala četiri razreda onomadne gimnazije i Učiteljsku školu završio je u Banja Luci. Bavi se neko vrijeme prosvjetarstvom, najprije kao učitelj, pa direkgor škole, potom savjetnik u Pedagoškom zavodu Banja Luka, a pošto u međuvremenu završava Filozofski fakultet u Novom Sadu (1964. godine), odsijek jugoslovenske i svjetske književnosti, postaje profesorom u Učiteljskoj školi u Banja Luci.
Neko je vrijeme, četiri godine (1958-1961.) Mišo Vulin predsjednik opštine Dobrnje na Zmijanju, koja je potom ukinuta. Nakratko je profesor u školi koju je i sam završio, a 1966. godine odlazi u Sarajevo, gdje do 1971. radi kao viši stručni saradnik u Muzeju književnosti Bosne i Hercegovine, gdje je neko vrijeme bio i vršilac dužnosti direktora, a radio je i kao urednik književne tribine na sarajevskom Narodnom univerzitetu. Pod optužbom za srpski nacionalizam, biva osuđen na tri i po godine robije, koju služi u Kazneno-popravnom domu u Foči. Po izlasku iz zatvora neko je vrijeme bez posla, a potom 1980. godine, poslije odbrane magistarske, potom doktorske teme na temu o životu i djelu Petra Kočića, biva zaposlen u biblioteci sarajevske Pedagoške akademije gdje radi do 1992. godine odakle 18. aprila, zbog građanskog rata, bježi na Pale, pa u Banju Luku, gdje se zapošljava u Institutu za istoriju kao naučni savjetnik. Godine 1995. prelazi na Filozofski fakultet Univerziteta u Banju Luku gdje radi kao vanredni, pa od 2000. godine kao redovni profesor na Katedri za srpski jezik i književnost. Ovdje ga je i smrt zatekla, na ovom položajnom mjestu, gdje je kao i svagdje tamo gdje je bio zaposlen, ostavio duboke tragove.
Vrlo rano, još u danima kada je bio učenik banjalučke Učiteljske škole, a posebno i vrijeme učiteljovanja i političkog rada na Zmijanju, počinje ogromno njegovo interesovanje prvenstveno za istoriju Zmijanja, ali i ličnost i djelo Petra Kočića. Kao kočićolog, objavljuje brojne radove, a potom i knjige “Petar Kočić-pisac i delo“ (1990.), “Kočić i Srbija“ (1999.), “Kočić i srpski Piemont“ (2000.) i “Kočićeva epska dikcija“ (2003.). Inače, doktorirao je s temom “Petar Kočić – život i djelo“ na Filozofskom fakultetu u Sarajevu 1975. godine. Kočić i Zmijanje su mu do smrti ostali neka vrsta zavještenja i opredjeljenja, a pored toga, bavio se istraživačkim radom u brojnim srpskim oblastima i o ličnostima poput Gavre Vučkovića Krajišnika, pa Od Zmijanja Rajka, Bogdana Popovića, Jovana Skerlića, pa Stankovićem, Dučićem, Rakićem i Šantićem i tako redom. Te kulturno- istorijske spoznaje ostvaruje u obimnije radove objavljene u različitim sredinama napose u Vasi Pelagiću, Gavri Vučkoviću Krajišniku, srpskoj “Prosvjeti“ a objavio je i dvije knjige o Kočićevoj “Otadžbini“ odnosno onoj “Otadžbini“ uoči Drugog svjetskog rata koja je nastala i trajala na tradiciji one Kočićeve.
Objavio je, priredio i ostvario još brojne radove, djela i izbore, a bio je od dana u Učiteljskoj školi u Banja Luci u tamošnjim srednjoškolskim organizacijama, preko udruženja prosvjertnih radnika, do naše “Prosvjete“ Zavičajnog društva “Zmijanje“ i drugdje. Za godinu 1993. dobio je Kočićevu nagradu koju dodjeljuje “Kočićev zbor“. Umro je u gradu, sahranjen u rodnom selu na Zmijanju.
R. PRERADOVIĆ
7. januar 2018. u 12:44
Vojislav Ananić
Mačkića pećina
Mačkića pećina se nalazi udaljena od naselja Sitnica oko 10 km, a ime je dobila po selu Mačkići, koje se nalazi u neposrednoj blizini pećine. Pećina ima dva velika ulaza i mnoštvo manjih koji se nalaze na većoj visini ove stijenske mase. Unutrašnjost pećine još nije dovoljno istražena, a takođe je i veoma teško pristupačna. Najlakši prilaz pećini je upravo od sela Mačkići .
Ispod ulaza u pećinu na udaljenosti od 1 km se nalazi izvor riječice Banjice, koja je takođe čista i bistra planinska rijeka. Nizvodno niz ovaj riječni tok kod naselja Kljutići nalazi se Pravoslavna crkva, koja na našim prostorima predstavlja jednu od najstarijih pravoslavnih bogomolja.
7. januar 2018. u 12:46
Vojislav Ananić
Rijeka Ponor
Rijeka Ponor se nalazi u neposrednoj blizini sela Marčete, nedaleko od regionalnog putnog pravca (”puta Avnoja”) Jajce – Bihać. Rijeka Ponor nastaje od manjih rječica i potoka u Podrašničkom polju i nakon svog kratkog toka, put završava u unutrašnjosti Zemlje.