Srbi pre Svetog Save – Dukljanska dinastija

PIŠE: dr Duško Lopandić

Zvukovi nekih dukljanskih imena – Kočapar, Gradihna, Grubeša, Prvoš – kao da su sačuvali sećanje na huku vetrova u šumama i šašu oko Visle i Dnjestra, odakle su došli daleki preci

U srednjem veku, srpska plemena stvorila su više država. U primorju, najvažnija srpska država bila je Duklja (kasnije Zeta), koja se protezala uz more, od Skadarskog jezera i Bara do Kotorskog zaliva. Za razliku od srpskih zemalja u unutrašnjosti, Duklja je imala prave utvrđene gradove poput Kotora i Bara i razvijenu trgovinu. U unutrašnjosti, granica Duklje poklapala se s vododelnicom između Dunava i Jadrana. Severna granica bila je između izvora Zete i Pive, a istočna u šumama limskog kraja i u visokim planinama na istočnoj strani Skadarskog jezera.

Prvi poznatiji dukljanski vladar bio je Jovan Vladimir, koji se oženio Kosarom, kćerkom makedonskog cara Samuila, i koji je proglašen za svetog. Ostala je legenda kako je, posečen (1016. godine), kralj uzeo svoju mrtvu glavu, skočio na konja i odjurio put manastira svete Marije. Mošti svetog Vladimira danas se čuvaju u manastiru koji Albanci nazivaju Šin Jon (to jest sveti Jovan), a koji se nalazi između gradova Skadra i Elbasana. Tako ovog sveca, prvog poznatog vladara Duklje, poštuju ne samo u našim krajevima, nego i u severnoj Albaniji.

Sledeći vladar bio je knez Stefan Vojislav, koji je bio prvi potpuno nezavisni vladar Duklje. Protiv njega Vizantinci su vodili tri neuspešna pohoda. U velikoj bici kod Bara, 1042. godine, dukljanske trupe porazile su vizantijsku vojsku i tako duže vreme osigurale nezavisnost zemlje.

Kao i Nemanjini sinovi Sava i Stefan Prvovenčani, početkom 13. veka, tako su i naslednici Stefana Vojislava – sin Mihailo i unuk Konstantin Bodin – nastojali da podignu rang svoje države, kao i crkvene vlasti. Mihailo je dobio kraljevsku titulu 1077. godine od pape Grgura VII, dok je Bodin uspeo da od antipape Klementa III isposluje stvaranje latinske arhiepiskopije u Baru 1089. godine. Mihailo je imao i vizantijsku dvorsku titulu protospatar. Zanimljivo je da je i hrvatski vladar Zvonimir dobio u isto vreme od pape kraljevsku titulu. Odluku pape Klementa III kasnije su potvrdile i druge pape, poput Kaliksta II (1119-1124). U crkvi svetog Mihajla u Stonu, na Pelješcu (danas u Hrvatskoj), koju je podigao kralj Mihailo, na ktitorskom portretu on je prikazan s krunom. Međutim, činjenica da su Srbi imali kraljevinu još mnogo pre krunisanja Stefana Nemanjića, slabo je prisutna u srpskoj nacionalnoj svesti.

Ana Komnina, vizantijska princeza i istoričar, u svom poznatom delu „Aleksijada” za dukljanskog kralja Konstantina Bodina kaže da je „veoma ratoboran i podmukao”, što znači da je imao uspeha u borbi s Vizantijom. Romejima se on zamerio mnogo puta – prvi put još u doba svog oca, kralja Mihaila, kad je podržao ustanak bugarskih boljara iz Skoplja protiv vlasti u Carigradu. U Prizrenu, 1072. godine, kao rođak nekadašnje porodice cara Samuila, Bodin je bio izabran za novog bugarskog cara pod imenom Petar. Kao podršku, otac Mihailo poslao mu je odred od 300 vojnika koje je predvodio vojvoda Petrilo. U bici s vizantijskim namesnikom, Bodinova vojska porazila je Vizantince i zauzela Skoplje. Ustanak se brzo proširio na sever, od Srema uz Dunav sve do Vidina. Bodin je zatim krenuo ka Nišu, ali u protivnapadu Vizantinci su povratili Skoplje i u zimu, u bici kod Pauna na Kosovu, porazili su i zarobili vođu pobunjenika. Kao zarobljenik, Bodin je prvo boravio u Carigradu, odakle je odveden u prestonicu provincije Sirije, Antiohiju. Nakon mnogih peripetija, iskoristivši nemire, odatle ga je izbavio kralj Mihailo uz pomoć nekih mletačkih trgovaca koje je bogato nagradio.

Nekoliko godina kasnije, u bici kod Drača između Vizantije i Normana, 1081. godine, Ana Komnina beleži kako je Bodin, sada zvanično vizantijski vazal, svoju vojsku držao po strani odmeravajući kojoj strani će pripasti pobeda. Kad je došlo do rasula vizantijske vojske, Bodin se sa svojim ratnicima povukao. Sa slabljenjem Vizantije, Bodinova vlast proširila se i na Rašku i Bosnu, gde je svoje rođake postavio za vladare: župane Vukana i Marka u Rasu, a kneza/bana Stefana u Bosni.

Letopis popa Dukljanina

Za razliku od episkopa Rasa, koji je bio podložan Ohridskoj arhiepiskopiji, a preko njega patrijarhu u Carigradu, Duklja je bila katolička zemlja u kojoj je crkva bila potčinjena papi. Stvaranje Barske arhiepiskopije odgovaralo je Rimu jer je njenim postojanjem suzbijan uticaj Dračke mitropolije koja je bila pod uticajem Carigrada. Bilo je to prvo visoko crkveno središte u srpskim zemljama pre vremena svetoga Save. U povelji antipape Klementa III iz 1089. godine navode se sledeće episkopije koje su pripadale arhiepiskopu Bara: Bar, Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivastan i Pilot u primorju. U unutrašnjosti se na čitavom području srpskih zemalja pominju samo tri episkopije: srpska, bosanska i trebinjska, što ukazuje na slab razvoj hristijanizacije u unutrašnjosti u poređenju s primorjem, ili na ograničen uticaj Rima na prilike u tom području. Dok je borba Srba za slobodu od Vizantije pogodovala snaženju latinske crkve, naročito u primorju, u Duklji, ipak je crkveni uticaj istoka u srpskim zemljama bio jači od zapadnog.

Bodin je još jednom bio u vizantijskom ropstvu, sada kao kralj. Namesnik Drača Jovan Duka u ogorčenim borbama protiv Bodina iz Duklje i župana Vukana iz Raške uspeće da Srbe „istisne iz gradova koje su poseli i da silno roblje pošalje caru”. U jednoj krvavoj bici 1090. godine, on je pobedio Bodina i zarobio ga. Bodin će se i ovoga puta vrlo brzo osloboditi vizantijskog ropstva, ali će od tada izgubiti volju da ratuje s Vizantijom. unutar vladarske porodice počinju sve oštriji unutrašnji sukobi za koje „Letopis popa Dukljanina” prvenstveno optužuje jednu ženu: Bodinovu suprugu Jakvintu.

u 12. veku vesti iz Duklje, dok je nisu zauzeli raški veliki župani, bile su veoma retke. Glavni izvor za to razdoblje je „Letopis popa Dukljanina” (ili „Barski rodoslov”), delo domaćeg porekla za koje se, međutim, ni do danas sa sigurnošću ne zna pravi autor, niti kad je nastalo. „Letopis” sadrži i hroniku porodičnih borbi između Bodinovih naslednika u toku kojih se smenjuje veliki broj vladara, a čije postojanje nije moguće utvrditi. Nejasnost priča i loš latinski jezik pisca „Letopisa” već više od jednog veka zadaju muke generacijama naših istoričara i filologa. Rekonstruisati istoriju Duklje na osnovu „Letopisa” bilo bi isto kao kad bismo istoriju srednjeg veka u Srbiji pisali na osnovu narodnih predanja i pesama.

Dukljanska „ledi Magbet”

Ipak, kao i narodne pesme, „Letopis popa Dukljanina” sadrži i pojedine tačne podatke utopljene u more legendi i izmešanih, nepovezanih predanja. Prema popu Dukljaninu, kralj Mihailo, Bodinov otac, imao je ne manje od 11 sinova. Mihailov brat kralj Radoslav imao je osam sinova, a njegov sin Branislav – šest sinova, koje letopisac nabraja po imenu. Neka od tih imena – Kočapar, Gradihna, Grubeša, Prvoš – kao da su sačuvala sećanje na huku vetrova u šumama i šašu oko Visle ili Dnjestra, odakle su došli daleki slovenski preci.

Dukljanski letopisac pominje mnoge muškarce i samo jednu ženu – strankinju, kobnu i zlu. Bila je to kraljica Jakvinta, žena kralja Bodina, koja je navodno odgovorna za mnoge od nevolja koje su zadesile vladarsku porodicu i zemlju. Bodinova žena (potvrđeno istorijska ličnost) bila je kći normanskog vođe Arhirica iz grada Barija. Venčanje Bodina i Jakvinte, obavljeno 1081. godine, bilo je pokušaj povezivanja srpskih i normanskih interesa u borbi protiv Vizantije. No, Jakvinta je uskoro počela da nameće svoje interese. „Kralj Bodin bi pobijeđen kao Irod od Irodijade”, s gnušanjem piše letopisac. Jakvinta je navela Bodina da zatvori a zatim i pogubi pred Dubrovnikom svoju braću od strica Branislava, i njegovog sina Predihnu, i Gradislava.

Kralj Bodin umro je oko 1101. godine i sahranjen je kod Skadra, u crkvi svetog Sergija i Vakha, koja nosi isti naziv kao i carigradski manastir u kome je u mladosti, nakon bugarskog ustanka, boravio kao sužanj. Vladao je dvadeset i šest godina. Nasledio ga je sin Mihailo – ali ne zadugo. Borbe u porodici su se rasplamsale, vladari su se često smenjivali, u dinastijske sukobe umešao se i župan Vukan iz Raške. vlast u Duklji polako se topila sama od sebe, a kraljevska titula pretvarala se u praznu reč.

U porodičnim borbama nakon Bodinove smrti Jakvinta je nastavila po svome. Sledeći na redu bio je kralj Vladimir, Bodinov bratanac, koji je „voleo mir i sa svima ga je održavao”. Dolazi do sukoba između raškog velikog župana Vukana, nekadašnjeg Bodinovog vazala, i dukljanske kraljice Jakvinte. Vukan je, naime, porazio prethodnog kralja Dobroslava„u bici na rijeci koja se zove Morača” i dao svoju kćerku za ženu kralju Vladimiru. Jakvinta je, „navedena savjetima nekih najgorih ljudi, koji usto bijahu i neprijatelji župana Vukana” otrovala Vladimira. Međutim, ni bivši kralj Dobroslav, koji je prethodno čamio u okovima, nije prošao mnogo bolje. Njega Jakvintini ljudi „oslijepe i kastriraju, pa pošalju u manastir”. najzad je Jakvinta postigla ono što je želela: da za kralja bude izabran njen sin Đorđe, zbog koga su izgleda i bila počinjena sva prethodna zlodela. međutim, Đorđa je nedugo zatim svrgla vizantijska vojska. on je pobegao u Rašku, a njegovu majku stigla je zaslužena kazna. Ona „bi uhvaćena kod Kotora i odvedena u Carigrad, gdje je i umrla”. Tako je završila dukljanska „ledi Magbet”.

Nakon sedam godina izgnanstva u Raškoj, pripoveda dalje „Letopis popa Dukljanina”, bivši kralj Đorđe sakupio je vojsku i krenuo na rođaka, kralja Grubešu. U boju pred Barom Grubeša je ubijen, a Đorđe se vratio na presto. Ali, ne zadugo. Nije mu pomoglo ni to što je, po vizantijskom običaju, oslepeo dva svoja rođaka kako ne bi mogli da se bore za presto. Potpomognuti Vizantincima, građani slavnog kraljevskog grada Kotora su se pobunili i cela zemlja od Skadra do Trebinja se podigla i zbacila Đorđa. Pop Dukljanin pripoveda kako je tada kralj Đorđe pobegao u Crmnicu i tamo jedno vreme lutao od nemila do nedraga, a onda se sklonio u jednu tvrđavu. Svi su ga napustili i niko nije hteo da mu pruži utočište. „Tada su oni koji su se smatrali prijateljima i veoma bliskim kralju, i koji su jeli njegov hleb, podigli protiv njega potčinjeno ljudstvo. I na prevaru ga uhvatili i tako predali Romejima koji ga odvedoše u Drač.” Posle toga, okovanog Đorđa, u pratnji stražara, poslali su u Carigrad. Potom su se plemena sastala i postavila za kralja Gradihnu koji, primivši kraljevstvo, poče pravedno da vlada narodom. „On zaista beše bogobojažljiv i bogoljubiv čovek, milostiv i sažaljiv, zaštitnik i branitelj udovica i siročadi, i u svojim postupcima odlikovao se svakom dobrotom.”

Porodična saga ovde se ne završava: ratovanje se nastavlja s promenljivom srećom, sve do dana kad će se u dukljansko primorje spustiti raška vojska čiji se vođa zvao veliki župan Stefan Nemanja. Njegov nećak knez Mihailo, potomak stare dukljanske dinastije, morao je da se ukloni „pritisnut stričevima”. Titula kralja Duklje zadržala se jedno vreme u sastavu srpske države. Tako su kraljevi Duklje bili i Nemanjin sin Vukan i sin ovog poslednjeg Đorđe. Kasnije, umesto starog naziva Duklja, preovladava naziv Zeta koja će, tokom vladavine Nemanjića, biti oblast koja je dodeljivana na upravu nasledniku srpskog prestola.