Na današnji dan: Počela slavna Kolubarska bitka

16. novembra 1914. – Počela je Kolubarska bitka, najveća koju je vojska Srbije vodila u Prvom svetskom ratu. Bitka je završena 15. decembra pobedom nad austrougarskim trupama pod komandom generala Poćoreka koji je bio prisiljen da se povuče iz Srbije. Izuzetne zasluge za pobedu u bici, u kojoj je zarobljeno oko 43.000 austrougarskih vojnika, imao je general Živojin Mišić. Pobeda je izvojevana u trenucima kad je ceo svet očekivao vest o kapitulaciji Kraljevine Srbije.

Uoči bitke

Porazom u operacijama oko Drine (Bitka na Mačkovom Kamenu), srpska vojska se našla u teškom položaju primorana na povlačenje pod borbom, suočena sa nedostatkom artiljerijske municije, manjkom hrane, odeće i obuće i što je možda bilo i najgore sa velikim padom morala. Paralelno sa vojskom pred zverstvima austrougarske vojske povlačio se i narod koji je dodatno otežavao povlačenje. Mnogi srpski vojnici koji su bili iz oblasti koje je zauzela austrougarska vojska napuštali su svoje jedinice da bi smestili svoje porodice na sigurno, nakon čega su se vraćali, što je još više poljuljalo moral srpske vojske. Sve ove činjenice jasno su ukazivale da je srpska vojska i sama Kraljevina Srbija pred propašću i da nema mogućnosti ni da se austrougarsko napredovanje zaustavi, a kamoli da se krene u protivnapad. Dodatni teret predstavljalo je i vreme, koje je dodatno onesposobilo kretanje po blatnjavim putevima zapadne Srbije i koje će se pokazati kao jedan od najboljih saveznika srpske vojske, mada je veći deo srpske vojske bio mokar do gole kože, zbog manjka šatorskog platna.

U noći 14.11. komandant I armije general Petar Bojović biva ranjen i zbog toga povučen sa dužnosti. Na njegovo mesto biva postavljen general Živojin Mišić, dotadašnji pomoćnik načelnika štaba Vrhovne komande Radomira Putnika, inače čovek rođen na Suvoboru.

Vrhovni komandant austrougarskih snaga  je bio nadvojvoda Fridrih fon Habzburg, a načelnik štaba Vrhovne komande Konrad fon Hacendorf. Ukupna jačina Austrougarske Balkanske vojske iznosila je oko 400.000 vojnika i 400 topova. Balkanska vojska nije bila podređena načelniku Austrougarskog generalštaba, već je bila pod direktnom komandom vrhovnog komandanta.

Peta armija imala je 82 bataljona, 11 eskadrona konjice i 43 baterije, pod komandom generala Liboriusa fon Franka.

Šesta armija imala je 160 bataljona, 12 eskadrona i 84 baterije, neposredni komandant feldcajmajster Oskar fon Poćorek.

Grupe Šnjarić i Hauser, jedna brigada i 15 bataljona pešadije, bila je locirana na gornjoj Drini na prostoru Foče.

Uoči Kolubarske bitke Srpska vojska je imala oko 270.000 vojnika, 426 topova i 180 mitraljeza. Vrhovni komandant bio je regent Aleksandar I Karađorđević, a načelnik štaba Vrhovne komande vojvoda Radomir Putnik.

Obrenovački odred, pet pukova i pet samostalnih bataljona trećeg poziva, Skopski bataljon, jačine 10.000 vojnika, 26 topova i 8 mitraljeza, pod komandom pukovnika Milisava Lešjanina, kasnije pukovnika Dušana Tufegdžića.

Druga armija, Konjička divizija pukovnika Branka Jovanovića, Šumadijska divizija prvog poziva pukovnika Vojislava Živanovića i Moravska divizija prvog poziva generala Ilije Gojkovića. Druga armija bila je jačine 88.000 vojnika, 138 topova i 66 mitraljeza, pod komandom vojvode Stepe Stepanovića.

Treća armija, Timočka divizija drugog poziva pukovnika Mirka Milosavljevića, Drinska divizija drugog poziva pukovnika Krste Smiljanića, Drinska divizija prvog poziva pukovnika Nikole Stevanovića i Kombinovana divizija generala Mihaila Rašića. Treća armija bila jačine je 65.000 vojnika, 80 topova i 40 mitraljeza, pod komandom generala Pavla Jurišića Šturma.

Prva armija, Moravska divizija drugog poziva pukovnika Miloša Vasića, Dunavska divizija prvog poziva pukovnika Milivoja Anđelkovića Kajafe. Prva armija je bila jačine 54.000 vojnika, 80 topova i 40 mitraljeza, pod komandom generala Živojina Mišića.

Užička vojska, Šumadijska divizija drugog poziva pukovnika Dragutina Milovanovića, Užička brigada pukovnika Ivana Pavlovića i Limski odred pukovnika Jevrema Mihailovića. Užička vojska bila je jačine 32.000 vojnika, 55 topova i 15 mitraljeza, pod komandom generala Vukomana Aračića.

Odbrana Beograda, tri puka drugog i trećeg poziva i dva eskadrona konjice, jačine 19.000 vojnika, 47 topova i 10 mitraljeza, pod komandom generala Mihaila Živkovića.

Raspored snaga pred bitku

Peta armija Austrougarske Balkanske vojske imala je glavni zadatak da ovlada visovima na desnoj obali Kolubare i da obezbedi prugu Obrenovac-Valjevo. Šesta armija Austrougarske vojske imala je zadatak da se grupiše na prostoru Valjeva i da napada prema jugu preko Maljena i Suvobora. Grupa Šnjarić i Hauser imala je zadatak da uznemirava Užičku vojsku i da u povoljnom trenutku pređe reku Drinu. Austrougarski ratni plan je bio da ovlada visovima desno od Kolubare, da obezbedi prugu Valjevo-Lajkovac-Obrenovac, kako bi bezbedno mogli da doturaju materijal Balkanskoj vojsci, a potom da osvoje Beograd i da nastave nadiranje prema jugu veliko-moravskim pravcem. Plan je predviđao da se Beograd napadne i osvoji 20. novembra. Posle toga većina snaga bi se prebacila moravskim pravcem. Glavni udar na srpske položaje na Kolubari trebalo je da izvede Peta armija, pomognuta 13. korpusom Šeste armije. Glavnina Šeste armije imala je zadatak da krene prema Beogradu i da sa severa stegne obruč.

Srpska vojska

Obrenovački odred zauzeo je položaje na desnoj obali Kolubare, od njenog ušća u Savu do ušća Marice u Kolubaru, odred je imao zadatak da spreči svaki prodor na desnu obalu Kolubare. Druga armija posela je front od ušća Marice u Kolubaru do ušća Grabovice u Ljig, imala je zadatak da uporno brani ovaj deo fronta. Treća armija zauzela je položaje od ušća Grabovice u Ljig do reke Kačer, sa zadatkom da uporno brani središnji deo fronta. Prva armija posela je front pravcem Gukoši-Mednik-Baćenac-Ruda-Maljen, sa zadatkom da brani sve prilaze preko Suvobora i Maljena prema Gornjem Milanovcu i Čačku. Užička vojska zauzela je južno krilo fronta, sa zadatkom da odbrani neprijateljski prodor prema Užicu. Odbrana Beograda zauzela je front po pravcu Grocka-Beograd-Ostružnica-Obrenovac, sa glavnim zadatkom da odbrani Beograd po svaku cenu.

Austrougarska Balkanska vojska sa oko 200.000 vojnika krenula je 16. novembra 1914. godine u opšti napad na front srpskih armija.

Prva faza bitke – Defanziva (16.11—30.11)

Kolubarska bitka počinje 16. novembra 1914. godine, kada su se srpske trupe povukle na desnu obalu Kolubare i Ljiga, prema naredbi vrhovne komande, u pokušaju da tu zaustave prodor austrougarskih snaga. Srpska vrhovna komanda (SVK) se nadala da će joj nabujale reke i močvarne obale pomoći u zaustavljanju prodora i izdaje direktivu da se kota Čovka mora po svaku cenu zadržati, jer je planirala da sa tih pozicija krene u protivnapad. Srpske trupe uspele su da zadrže Austrougare nekoliko dana zbog loše procene Oskara Poćoreka da su tu stacionirane srpske zaštitnice. Zbog toga on 20. novembra u borbu uvodi 15. i 16. korpus VI armije.

Srpske izbeglice beže pred austrougarskim trupama

Uvođenje novih snaga primoralo je I armiju (koja je bila brojčano nadjačana) da se povlači i ona u noći 21. na 22. novembar zauzima nove položaje na grebenu Suvobora, ali već tokom popodneva 22. na liniju fronta izbijaju Austrorugari. Živojin Mišić počinje da planira protivnapad sa Suvoborskih položaja, ali zbog teškog stanja u Maljenskom odredu odustaje od te ideje, što se pokazalo kao dobra procena, jer austrougarska vojska već 24. novembra u ogorčenoj borbi razbija Maljenski odred (u borbi je poginuo i komandant odreda). Ovaj poraz primorava levo krilo I armije na povlačenje na liniju Igrište-Babina Glava-Podovi. Napredovanje austrougarskih trupa nastavlja se zauzećem kote Čovka, zbog čega se Moravska divizija I poziva povlači na Kremnicu, što primorava povlačenje desnog krila III armije.

Živojin Mišić 26. novembra ocenjuje situaciju u kojoj se I armija nalazi kao jako lošu i stoga se odlučuje da:

– ostane na trenutnim položajima još nekoliko dana da ne bi ugrozio ceo front srpske vojske, ali se ne izlažući mogućem porazu.

– na vreme povuče glavninu snaga na položaje zapadno od Gornjeg Milanovca odnosno liniju Lipe-Tripavac-Mramor(457)-Glavica(530)-leva obala Dičine.

– povlačenje obezbedi zaštitnicama.

Shodno razvoju situacije, odnosno usled gubitka: Konatice, Lazarevca, Čovke, Guboša i Maljena, srpska vrhovna komanda odlučuje da izvrši pripreme za povlačenje na nove položaje, na šta ju je nagonio i suviše širok front. Srpska vrhovna komanda istog dana premešta svoje sedište iz Beograda u Kragujevac. Kao poslednji pokušaj da se neprijateljsko nadiranje zaustavi, izdata je direktiva Obrenovačkom odredu da izvrši napad na Austrougare kod Konatice i Stepojevca, a II armiji da pomogne ovaj napad.

Napad Obrenovačkog odreda, potpomognut II armijom nije uspeo i 28. novembra otpočinje povlačenje prema planu srpske vrhovne komande od 26. novembra. Istog dana središnji deo fronta I armije biva probijen i austrougarske trupe izbijaju na Suvoborski greben. Suočen sa probojem fronta i sopstvenom procenom da bi povlačenje po naredbi srpske vrhovne komande od 26. novembra dovelo do potpunog kraha I armije, Živojin Mišić samoinicijativno donosi odluku o povlačenju na položaje zapadno od Gornjeg Milanovca i izdaje naredbu da se sa izvršenjem otpočne rano izjutra 29. novembra.

Mišić predočava svoju odluku srpskoj vrhovnoj komandi i ostaje pri njoj iako mu je predočeno da će zbog njegove odluke dodatno biti pogoršan, ionako težak, položaj ostalih srpskih trupa, a da će Beograd, kao prestonica, biti praktično predat bez borbe. Na kraju srpska vrhovna komanda usvaja njegov predlog i izdaje direktivu ostalim snagama da izvrše povlačenje po planu od 26. novembra.

Srpska vojska bez problema, tokom 29. i 30. novembra zauzima nove položaje i počinje da ih utvrđuje za šta su veliku zaslugu imale srpske zaštitnice koje su pružile jak otpor Austrougarima, zbog čega je VI armiji izdata naredba da nastupa sa krajnjim oprezom.

Zbog svega toga komanda Balkanske vojske naređuje prekid ofanzivnih operacija, s tim što će se izvršiti utvrda položaja u cilju zaštite pruge Obrenovac-Valjevo. U sklopu ovih naredbi od:

– V armije se očekuje da se pomeri ka severoistoku, uđe u Beograd i potom izvrši udar i proboj na severni deo srpskog fronta (linija Varovnica-Kosmaj)

– VI armije se očekuje da se pomeri ka severoistoku sa ciljem popune fronta koji ostaje za V armijom

– Rok izvršenja 02.12.1914.

Problem artiljerijske municije

Srpska vojska se u oktobru 1914. godine suočila sa nedostatkom artiljerijske municije, nakon čega je izdata naredba o racionalnom korišćenju preostalih zaliha, a od saveznika je pod hitno zatražena isporuka municije. Artiljerijska municija iz Francuske konačno u drugoj polovini novembra pristiže u Solunsku luku, ali tu sa zaprepašćenjem biva konstatovano da ne odgovara srpskim topovima. Iako je bila namenjena 75 mm topovima koje je imala srpska vojska, čaure su bile duže za 2.5 mm, zbog čega su za srpske trupe bile neupotrebljive. Bez obzira na praktično bezizlaznu situaciju, municija biva železnicom transportovana do Niša u kom je izvršavano demontiranje. Nakon demontiranja municija je odmah železnicom upućivana u Kragujevačku topolivnicu (buduću Zastavu odnosno Crvenu Zastavu) u kojoj je izvršavano skraćivanje čaure i osposobljavanje municije, koja je odmah zatim prugom upućivana na ratište. Brzina, koja je bila presudna u ovoj operaciji, ne bi mogla biti postignuta po tada raskvašenim i praktično neprohodnim, drumovima u Kraljevini Srbiji, zbog čega je, načelnik štaba vrhovne komande, vojvoda Radomir Putnik železnicu nazvao:„V srpskom armijom.“

Prelazna faza – odmor i pregrupisavanje (01.12—02.12)

Na osnovu stanja u I armiji i izveštaja o protivniku, njen komandant, general Živojin Mišić izdaje naredbu da se tokom 02. decembra izvrši grupisanje trupa na desnom boku i da se otpočne sa pripremama za protivnapad, koji bi otpočeo 03. decembra. Austrougarska vojska izvodi pregrupisavanje, prema planu od 30. novembra i u rejonu Lispena i Golupca(483) dolazi u sukob sa srpskim predstražama.

Tokom 02. decembra okončana je popuna srpske vojske ljudstvom, regrutima, obveznicima i kao poslednji atom snage, na ratište su upućeni đaci, podoficiri iz vojne škole u Skoplju, tzv. 1300 kaplara. Oni su pre kraja obuke dobili činove kaplara i upućeni su na front, a sačinjavali su ih mladići, koji su studirali kako u Beogradu, tako i širom Evrope i koji su se stavili na raspolaganje SVK. Popuna ljudstva obućom i odećom je izvršena shodno mogućnostima, ali je ona bila nedovoljna. Istog dana Mišić sačinjava plan protivnapada i izlaže ga SVK. Posle dužeg razmatranja njegov plan je prihvaćen i izdaje se naredba svim trima armijama i Užičkoj vojsci da 03. decembra krenu u opšti protivnapad, dok trupe Odbrane Beograda ostaju na svojim položajima, da bi zaštitile bok i pozadinu II armije.

Plan generala Mišića predviđao je:

– Glavni udar sa tri divizije na pravac Ručići – Prostruga u cilju probijanja fronta 16. korpusa

– Pomoćni udar jednom divizijom u pravcu Teočin – Suvobor.

Osnovna zamisao bila je da se brzo zauzme greben Suvobora i da se odatle izvrši udar u dolinu Kolubare ka Valjevu, sa jasnim ciljem presecanja austrougarskih trupa na dva dela. Stoga je Mišić naredio:

– Drinskoj diviziji I poziva da prodre na frontu Ručići – Kriva Reka

– Reljinskom odredu i bataljonu na Golubcu(483) čuvaju desni bok divizije i izvrše napad na liniji Ugrinovci – Golubac(483)

– Moravskoj diviziji I poziva da prodire na frontu Ručići – Ozrem

– Dunavskoj diviziji I poziva da prodire na frontu Ozrem – Lozanj

– Dunavskoj divizija II poziva da prodire na frontu Lozanj – Brezna ka Banjanima i Teočinu

Pored toga on je zahtevao i jaku artiljerijsku pripremu za napad rečima:

„… da ona svojom snažnom i obilnom vatrom, ne štedeći u ovi mah municiju, još u prvim trenucima, treba da slomi otpor neprijatelja i da prokrči put pešadiji.“

Austrougarska vojska je tokom 02. decembra 1914. godine nastavila kretanje ka severoistoku i ušla je u napušteni Beograd.

Druga faza bitke – protivnapad (03.12—12.12)

U trenutku kada su evropske telegrafske agencije očekivale vesti o slomu srpske vojske i kada je V austrougarska armija priređivala svečanu paradu u Beogradu, otpočela je velika protivofanziva celokupne srpske vojske. Nakon velike artiljerijske pripreme u 7:00 otpočinje napad. Austrougarske trupe su u potpunosti iznenađene, jer su smatrale da je srpska vojska nesposobna i za odbranu, a kamoli za protivudar, pa su bile primorane na povlačenje. Samo tokom borbi 03. decembra zarobljeno je 3 oficira, 400 podoficira i vojnika i 4 topa sa 1.000 granata. Zbog povoljnog razvoja situacije, Mišić naređuje produžetak napada na 16. korpus, koji nije imao nikakve rezerve i koji je bio u stalnom povlačenju sa ciljem ovladavanja grebenskog masiva Prostruga – Rajac – Suvobor. Istovremeno, ostale srpske armije bivaju zadržane jakim otporom na svojim početnim položajima, zbog čega SVK 04. decembra naređuje Mišiću, da po osvajanju Suvobora, obustavi ofanzivu, dok se ne raščisti situacija na ostalim frontovima. Oko podne 05.12. I armija izbija na greben Prostruge i do kraja dana ga u potpunosti zauzima i tu se zaustavlja. Istovremeno, Dunavska divizija I poziva uspeva da preseče odstupnicu austrougarskim trupama na Suvoboru i Maljenu i oko 23:00 izbija na Kondžulsko brdo i Čugulj. Ovim uspesima I armije 05.12. probijen je front 16. korpusa austrougarske vojske i iako su ostale armije i dalje bile na svojim početnim položajima, otpočelo je gonjenje neprijatelja, dok je Timočka divizija I poziva (iz sastava II armije) poslata kao pojačanje Odbrani Beograda.

Oskar Poćorek uviđa potpuni poraz 16. korpusa i proboj austrougarskog fronta, zbog čega 06.12. naređuje VI armiji da se povuče na levu obalu Kolubare, naređujući:

– 16. korpusu da se povuče severno od Valjeva

– 15. korpusu da se povuče na liniju Slovac – Lajkovac

– 13. korpusu da što je moguće duže zadrži položaje kod Lazarevca

Istog dana I armija izbija na liniju Gugoši – Mednik – Baćenac – Rudo – Maljen, što omogućava III armiji uspeh na svom frontu i početak gonjenja neprijatelja, koji je primoran na povlačenje, da bi sačuvao sopstvene bokove. Istog dana, Užička vojska izlazi na obalu Drine, dok je II armija, oslabljena prebacivanjem Timočke divizije I poziva, obustavilja ofanzivu držeći se odbrambenih dejstava.

U ranim jutarnjim časovima, istureni delovi Dunavske divizije I poziva ulaze u Valjevo, koje je do kraja dana oslobođeno, dok se 16. korpus utvrđuje na pozicijama severno od Valjeva, u pokušaju pružanja poslednjeg otpora. III armija izbija na Kolubaru i nastavlja da goni neprijatelja na prostoru između Ljiga i Toplice, upućujući Drinsku diviziju II poziva kao pojačanje II armiji, koja nakon toga prelazi u napad.

Oskar Poćorek naređuje 08.12. V armiji da obustavi napad i da se sa VI armijom, koja je u povlačenju, povuče i utvrdi na liniji: Stepojevac-Tolobas-Gradac-Parcanski vis-Koviona-Lina-Krajkova Bara-Mostinje (na Dunavu). Međutim sledećeg dana 16. korpus severno od Valjeva biva potpuno razbijen, zbog čega je 15. i ostacima 16. korpusa naredio da se povuku ka Šapcu, a 13. korpusu da pomogne V armiji, u pokušaju da održi položaje Ralja – Stepojevac – Obrenovac (dužine 60km). Ova linija fronta bila je predugačka, tako da V armija 10.12. zauzima nove položaje Duboko (na Savi)-Sremčica-Cvetkov grob-Avala-Mostinje (dužine 32km).

SVK istog dana naređuje I armiji da se zaustavi u Valjevu, obezbedi bok i pozadinu ostalih armija, koje će otpočeti proboj fronta V armije, a da istovremeno delom snaga nastavi proterivanje 15. i 16. korpusa koji su se u neredu povlačili ka Bosni i Sremu. Prema naredbama, završna ofanziva za oslobođenje Beograda otpočinje 11. decembra udarom III armije u 5:00 odnosno I i II armije u 7:00.

Austrougarski 15. korpus, povlačeći se pred Drinskom divizijom I poziva, u roku od 27 časova prelazi 40km i kod Šapca napušta teritoriju Kraljevine Srbije, istovremeno su se ka Šapcu, pred Dunavskim divizijama I i II poziva, povlačili ostaci 16. korpusa. Njihovim prebacivanjem u Srem 12. decembra okončane su operacije u Kolubarskoj bici.

Ostale neprijateljske trupe su se nakon poraza na Avali povukle ka Beogradu, a u podne 14. decembra izdata je naredba da se sa prvim mrakom izvrši povlačenje preko Save. Tokom noći, austrougarske trupe su napustile Beograd, koji je 15. decembra oslobođen, čime su okončane borbe na balkanskom ratištu tokom jeseni 1914. godine.

Gubici tokom bitke

Gubici vojske Kraljevine Srbije

Poginulih – 22.000

Ranjenih – 91.000

Zarobljenih – 19.000

Ukupno je 153.373 vojnika 2.110 oficira i 8.074 podoficira izbačeno iz stroja.

Gubici Balkanske vojske Austrougarske monarhije

Poginulih – 27.216 (vojnika i podoficira) + 1080 (oficira)

Ranjenih – 118.911 (vojnika i podoficira) + 3.211 (oficira)

Zarobljenih – 1.800 (vojnika i podoficira) + 66 (oficira)

Nestalih – 73.988 (vojnika i podoficira) + 656 (oficira)

Bolesnih – 44.117 (vojnika i podoficira) + 2.599 (oficira)

Ukupno je izbačeno iz stroja 266.212 vojnika i podoficira i 7.592 oficira.

Posmrtni ostaci srpskih i austrougarskih vojnika i oficira pohranjeni su u zajedničkoj spomen kosturnici u Lazarevcu, što je jedinstven slučaj u svetu da se zajedno sa domaćim sahranjuju i pripadnici neprijateljskih snaga.

Posledice bitke

Najveći značaj Kolubarske bitke ogleda se u tome što Austrougarska nije uspela da svojim snagama uništi Kraljevinu Srbiju, zbog čega su Centralne sile i tokom 1915. godine primorane da se bore na tri fronta i što je još bitnije Nemačka je bila primorana da pošalje pomoć u ljudstvu na Balkanski front, čime su oslabljene njene snage na preostala dva fronta, a samim tim i njene šanse da uspešno eliminiše jedan od njih.

Bitka je imala značaj i na globalnom planu. Silovita srpska pobeda odložila je ulazak u rat Bugarske, koja se spremala da uđe u rat na strani Centralnih sila, računajući da je Srbija poražena i da će bez borbe doći do teritorija oko kojih je protiv Kraljevine Srbije godinu dana ranije vodila Drugi balkanski rat. Srpska pobeda je doprinela odluci Kraljevine Italije da uđe u rat na strani Antante.

General Živojin Mišić je zbog uspešnog vođenja operacije unapređen u čin vojvode, dok je njegov suparnik Oskar Poćorek smenjen sa mesta glavnokomandujućeg Balkanske vojske krajem 1914. godina, a na njegovo mesto je postavljen nemački feldmaršal August fon Makenzen.

Značaj Kolubarske bitke u istoriji ratovanja

Kolubarska bitka ušla je u istoriju ratovanja kao jedinstven primer da se vojska, kojoj je predviđen potpun slom, za kratko vreme reorganizuje, pređe u kontraofanzivu i nanese neprijatelju odlučujući poraz. Taktika pregrupisavanja samo I armije i koncentrisanog udara na VI armiju (koja je bila razvučena na širokom frontu) koju je izveo Živojin Mišić danas se izučava na vojnim školama širom sveta.

Kolubarska bitka je značajna i po tome što obe vojske u operacijama nisu imale strategijske rezerve, kojima bi mogle da ojačaju svoje linije tamo gde je to neophodno, već su to postizale prebacivanjem snaga sa jednog na drugi deo fronta.

IZVOR: Vikipedija