Feljton: Ko su Šumadinci (58)

Portal Poreklo objavljuje feljton Miodraga Nedeljkovića „Ko su Šumadinci“, koji je prvi put publikovan 2001. godine u dnevnom listu „Glas javnosti“

Prezime po zanimanju

Negativno označene porodice bile su u prošlosti izopštene

Narod je nepogrešiv, a ponekad i surov, u davanju prezimena i nadimaka porodicama, u kojima se vidno ističe pozitivno ili negativno vrednovanje. Na ovo drugo same porodice ne mogu da utiču, jer im negativnu naznaku daje okolina, koja ne oprašta rđava dela, bezakone ili nemoralne postupke. Porodice negativno označene su u patrijarhalnom društvu bile izopštene i, po pravilu, iseljavale su se (npr. Poturovići, kojima je lakomi predak primio islam, tj. „poturčio se”, zatim Kopilovići, koji opominju na raspusnu mater i sl.).

Ponekad prezime obavezuje, pa i opterećuje, potomke. Nije lako biti potomak Vojvodića, Barjaktarovića, Gazdića, Kneževića, Starčevića…Od ovih prezimena, koja su po sebi razumljiva, jer upućuju na pretka koji se istakao određenim činom, zvanjem i ulogom (vojvoda, barjaktar, gazda, knez), jedino je značenje prezimena Starčevića manje poznato.

Naime, oni se ne prezivaju tako što su starinci, tj. starosedeoci, niti što su njihovi stari dugo živeli, već po tome što je njihov predak, koga uzimaju za rodonačelnika, bio istaknut, ugledan čovek i ličnost cenjena po svom znanju, razboritosti i poštenju. Ljudi tih osobina su nazivani starcima, pa su uzimani za sudije u sporovima, pri deobi zadruga i imanja i za savetnike u mnogim važnim poduhvatima.

Zahvaljujući tim starcima je i sačuvano naše zdravo narodno jezgro u vreme kada su Srbi bili oslonjeni na svoju seosku ili knežinsku samoupravu, jer se pred turski sud – podmitljiv, bezobziran, nepravedan i neprijateljski – nije izlazilo. Stvaranjem države pod vođstvom Karađorđa, i uvođenjem u njoj modernog sudstva, kada je ustanovljeno dvadeset i šest magistrata, što je bezmalo u svakoj nahiji po jedan, potisnuta je uloga staraca kao drevne i samonikle naše narodne pravne ustanove.

Starčevića, koji su potomci ovakvih osoba, ima danas u Bašinu, Orašcu i Ratarima. Među njima su u ovom delu Šumadije najstariji Starčevići u Bašinu, doseljeni početkom XVIII veka iz sela Vrane u Crnoj Gori. Prvo su se nastanili u Cerovcu (Jasenica), a oko 1730. godine su prešli u Bašin, gde su prva naseljena porodica.

Promenu u sistemu sudstva i njegovih ustanova odražava, može se reći iznimno i neuobičajeno, prezime porodice Magistratovića u Brzanu. Magistratus na latinskom znači: gradska uprava, kakvo značenje ima u prečanskim krajevima, ali u Šumadiji ona znači sudsku ustanovu, jer su magistrati delovali kao sudske i policajne vlasti.

Na osamnaest mesta se u Karađorđevom Delovodnom protokolu pominje Kragujevački magistrat, pa je stoga i razumljivo otkuda prezime Magistratovićima u Brzanu, selu nadomak Kragujevca, koji su inače doseljeni posle Kočine krajine iz Đunisa (danas opština Kruševac), a imaju i drugo prezime (Mićanovići, Mićići), jer je, očigledno, njihov predak bio čovek magistrata.

Na određene službe, koje su se razvijale sa snaženjem sudstva, policije i saobraćaja, opominju prezimena Birovljevića, Dobošarevića, Telalovića, Pandurovića, Tatarevića i Telalovića.

Dok je u Vojvodini prezime Birovljev zastupljenije, u Šumadiji se javlja samo u jednom mestu, i to Brzanu, odakle su i Magistratovići, što nije slučajno. Reč birov (od mađarskog „biro”, što znači: sud) došla je u ove predele preko naših „nemačkara”, učenih vojvođanskih Srba koji su pohitali u nepismenu Srbiju kneza Miloša. Birovljevići u Brzanu, čije je drugo prezime Ivanovići, doseljeni su iz Rajkinca kod Duboke (danas opština Jagodina) u vreme Prvog ustanka, a predak po kojem su prozvani je bio službenik suda u Kragujevcu.

Pozivi, naredbe, pravila i presude su se morali objavljivati, tačnije razglašavati, jer su u to vreme pismeni ljudi bili retkost. Taj posao sa obavljali dobošari. Prezime proisteklo na osnovu ovog posla nose Dobošarevići u Lapovu, vrlo stara familija, doseljena posle tzv. druge seobe pod Šakabentom (1737-1787) iz Soluna, zbog čega ih zovu i Solunci, a nose i druga prezimena (Stojanovići, Jankovići).

Sličan dobošarskom je bio i posao telala (na arapskom „telal” znači: izvikivač, javni objavljivač, a i posrednik). Kod nas ima u Rogojevcu porodica Telalovića (druga prezimena Pavićevići i Damnjanovići), doseljena za vreme Karađorđa od Sjenice.

Sud mora da raspolaže i prinudnim sredstvima, što je oličeno u tzv. pandurima, kako su vremenom, pa i sada, nazivani, bez obzira na promenu imena (žandarmi, policajci, milicioneri), naoružani čuvari javnog reda i mira. Na vreme kada je ova služba obrazovana podseća prezime familije Pandurci u Lapovu, doseljene iz Rakovice kod Vidina posle Kočine krajine.

U Lapovu je još jedna familija čije je prezime nastalo po određenoj službi, vezanoj u prvo vreme za upravnu vlast – to su Tatarčevići, koji su takođe doseljeni posle Kočine krajine, ali iz Resave. Tatari (azijatski narod odličnih konjanika) bili su vrsni glasnici, pa su Persijanci svoje glasonoše, tj. poštare, koji su hitali na konjima nazvali „tatari”. Posredstvom Turaka su tatarska služba i njen naziv došli i kod nas, o čemu svedoči i prezime srpskog roda Tatarčevića.

Turci su imali još jedan srodan posao koji su obavljali surudžije (turska reč, a znači: gonič, pratilac konja). Kod nas je početkom prošlog veka surudžija bio zapravo poštar – nosilac poruke, pošiljke ili pisma. Na ovu službu podseća prezime roda Surudžija u Pavlovcu kod Natalinaca. Surudžije, koji se danas prezivaju Markovići, stari su rod, što znači da su ovde nastanjeni davno pre Prvog srpskog ustanka, a prezime, koje im je kasnije prešlo u nadimak, duguju svom pretku koji je bio među pionirima poštanske službe u nas.

Ime odaje sudbinu, kako su govorili drevni Latini. U prezimenima pojedinih porodica je najčešće sadržan podatak o nekom prelomnom trenutku, koji je bio sudbinski važan, kako za pretka tako i za samu porodicu.

Tako je i sa prezimenom Komatovića. Ovaj razgranat rod je dobegao sa Kosova, iz Ibarskog Kolašina, pre Prvog srpskog ustanka u gružansko selo Ravanicu. Iz Ravanice početkom prošlog veka se jedan njihov deo nastani u Godačici, odakle, opet, jedan deo kasnije pređe u Čukojevac, a iz Čukojevca se jedan ogranak nastani u Vitanovcu oko 1875. godine. Komatovići, čiji su preci, po predanju, „na Sitnici kosili”, morali su da beže sa Kosova zbog toga što su, u jednom sporu i okršaju, turskog spahiju na komade isekli, po čemu su i prozvani Komatovići.

IZVOR: Mile Nedeljković, “Ko su Šumadinci”, Glas javnosti 12. maj 2001. godine