BILEĆA
Anđelići, Baljci, Bijela Rudina, Bijeljani, Bileća, Bodenik, Bogdašići, Brestice, Čepelica, Deleuša, Divin, Dlakoše, Dola, Donja Meka Gruda, Donji Davidovići, Đeče, Fatnica, Golobrđe, Gornja Meka Gruda, Gornji Davidovići, Granica, Hodžići, Kačanj, Kalac, Kljenci, Korita, Krivača, Krstače, Kukričje, Kuti, Lađevići, Milavići, Mirilovići, Miruše, Mrežica, Narat, Njeganovići, Oblo Brdo, Orah, Orahovice, Pađeni, Panik, Plana, Podgorje, Podosoje, Preraca, Prijevor, Prisoje, Rioca, Selišta, Simijova, Skrobotno, Šobadine, Todorići, Torić, Trnovica, Vlahinja, Vranjska, Vrbica, Vrijeka, Zarječje, Zasada, Zaušje, Zvijerina i Žudojevići.
21. septembar 2017. u 12:34
vojislav ananić
GORNJI DAVIDOVIĆI – POSTOJBINA VUJOVIĆA
O Gornjim Davidovićima, kao postojbini Vujovića, možemo govoriti sa nostalgičnim sećanjem, s obzirom da je prošlo više od pedeset godina od njihovog raseljavanja. Usud seoba, kao i većinu srpskog naroda, pratio je Vujoviće i njihovo raseljavanje, najpre, u okviru Stare Hercegovine, da bi se skrasili u Gornjim Davidovićima. Na tom području zemlja i nebo držali su Vujoviće oko dvesta godina, da bi se po završetku Drugog Svetskog rata prepolovili i putem kolonizacije jedna polovina stigla u banatski Sečanj, a druga polovina pre pedeset godina, sišla u Bileću i skućila se u bilećkoj ulici Druga Nova.
Okruženje – Nostalgična sećanja sve su lepša i romantičnija ukoliko je duža vremenska distanca sa koje ta sećanja naviru. Prvo, što dolazi u sećanje su uticaji različitih kultura i načina života tri sreska ili opštinska područja, u zavisnosti od toga kako su se nazivali u različitim vremenima: nevesinjskog, stolačkog i bilećkog. Može se reći da su ovi uticaji bili podjednaki na G. Davidoviće i njegove žitelje, s obzirom da su se geografski nalazili na tromeđi navedenih područja.
Nevesinjsko granično područje doticalo je Gornje Davidoviće, tako da su se bune i ustanci Nevesinjaca, poznati u istoriografiji ne samo na Balkanu već i šire, prelivali i na G. Davi- doviće, od Nevesinjske puške, sve do prvog organizovanog otpora neprijatelju u Jugoslaviji na početku Drugog svetskog rata. Ti događaji su imali refleks i na Vujoviće, koji su u junu 1941, pre označenog početka zvaničnog ustanka protiv okupatora u tadašnjoj Jugoslaviji, izvršili napad na ustašku postaju na Divinu. Od tog momenta pa sve do kraja rata, Vujovići su u ratnom vihoru imali jasno opredeljenje na strani borbe za oslobođenje.
[Prema naučnim istraživanjima – edicije Naselja i stanovništvo – Srpske akademije nauka, Vujovići su iz Riđana kod Nikšića. Oko 1760. godine prešli su u Preraca, a odatle je Milija sa šest sinova prešao u Nevesinje. Jedan od njegovih sinova, Trifko, pređe na Obla Brda u područje Gornjih Davidovića, gde se trajnije nastanio jedan od njegova tri sina – Jovan, od koga se razvila porodica Vujović, preko njegovih sinova Staniše i Kostadina].
Što se tiče stolačkog kraja, G. Davidovići su se nalazili u njegovom zaleđu, ali sa sasvim drugim uticaj em od nevesinjskog. Mediteranska klima je delimično dopirala sve do Dabarskog polja, do koga se od Gornjih Davidovića stizalo za oko dva sata hoda. Susret dece sa smokvama i narovima, tim slatkim i ukusnim voćem, koga su stariji donosili kao poklone deci, pretvarao se u pravi doživljaj, sasvim suprotan u odnosu na divljake (jabuke i kruške), kao jedino voće planinskog krajolika Davidovića.
Interesantne su priče starijih ljudi o načinu snabdevanja neophodnim namirnicama iz stolačkog kraja. U pričama su oživljavljavane kirajdžije i hanovi, poodavno nestali, ali pričom prenošeni kroz vreme. Kirajdžije su prenosile, uglavnom one namirnice bez kojih se nije moglo, kao što je: so, šećer, kafa. Umorne kirajdžije na svom putu, zanoćile bi u hanovima i oko og- njišta ispredali razne priče, koje su kasnije prepričavali uz obavezne dodatke koji bi ih učinile interesantnijim.
Cvetao je šverc duvana od Dabarskog polja i stolačkog kraja, ka planinskim selima sve do Nevesinja i dalje. Težak planinski put sa balom duvana na leđima, savladavan je na ne- pristupačnim mestima, najčešće preko Počivala, tog simboličnog naziva za odmorište, kada Dabarsko polje ostaje iza leđa, a planinski putevi se otvaraju prema naseljima u kojima duvan ni- je mogao da uspeva. Na Počivalima znali su da postave zasedu financi, kako su naši stari nazivali finansijsku policiju koja je sprečavala šverc. Tu bi neiskusni najčešće ostajali bez dragocene bale duvana, a oni iskusniju znali su da pošalju izvidnicu, da bi osigurali sebi prolaz.
U Stocu je valjano otkano sukno, koje je tkano na razbojima u domaćoj radinosti. Da bi se sukno pripremilo za izradu odeće, nošeno je u Stolac i propuštano kroz stupe valjarice na reci Bregavi, kako bi se izravnalo i omekšalo.
Matična opština Bileća, udaljena preko 25 kilometara od G. Davidovića, upućivala je na izlazak u svet do Trebinja, Dubrovnika i u druge delove zemlje, sve do Srbije, a posebno Beo- grada, da bi se zaradilo nešto novca. Priče o Srbiji, kao matici srpskog naroda, praćene su sa posebnom pažnjom, bez obzira što su ponavljane bezboj puta u dugim zimskim noćima.
Interesantna je bila veza sa dubrovačkim krajem, koja se obnavljala svake godine u kasnu jesen, odlaskom u Konavle da bi se nabavilo piće za Božić i krsnu slavu. Stizalo je piće u mešinama, natovarenim na konje, a uz to su stizale i bombone za decu.
Pažnja koju su izazivale priče o Srbiji i Beogradu, pokazale su da Srbiji i Beogradu ne pripadaju samo građani Srbije. Značajan deo Srba u to vreme, čeznuo je za Srbijom i Beogradom. Razumljiva je ova čežnja srpskog naroda u Hecegovini, nakon brojnih stradanja kroz istoriju. San o Srbiji i Beogradu nije prestajao sve dok ga mnogi Bilećana nisu i ostvarili.
Nadnica za strah. Po otvaranju javnih radova dvadesetih godina prošlog veka u Kraljevini Jugoslaviji, otvorena je mogućnost da se egzistencija učini podnošljivijom. I Vujovići su, kao i većina Bilećana, učestvovali na izgradnji pruge Bileća – Nikšić. Trebalo je probijati trasu za prugu kroz krševite krajeve, koji su savlađivani miniranjem. Najodvažniji su se prijavljivali za minere i preuzimali opasne poslove za koje se dobijala nadnica za strah, jer su se mineri često nalazili u opa- snosti, zbog neblagovremeno aktiviranih mina. Nisu se protagonisti suočavali s opasnošću samo zbog egzistencij e, već i zbog potreba za samopotvrđivanjem.
Kada je oglašena izgradnja dela pruge između Užica i Višegrada, odnosno Mokre Gore i Kremana, preko brda Šargan, nazvana Šarganska osmica, Vujovići su se našli na ovom terenu, gde je trebalo prokopati preko 20 tunela, a posebno Šarganski sa dužinom preko 1,6 km. Tu je ponovo došlo do izražaja minersko umeće u trasiranju pruge i prokopavanju brojnih tunela.
Zima-leto. U Davidovićima su se smenjivala dva godišnja doba: zima i leto, tako da postepenog prelaska skoro da nije bilo. Zime duge i hladne, donosile bi puno snega koji je umeo često da zaveje kuću, onemogućavajući prodor dnevne svetlosti. Ta pojava za decu je bila najčudnija, jer nisu mogli da shvate da nema dana i dnevne svetlosti u vremenskim ciklusima na koje su navi- vsli. Ipak, deca su se najviše radovala kada bi otac probijao tunel iz kuće kroz sneg, da bi se izašlo na dnevnu svetlost.
Za zimu se trebalo dobro pripremiti i vredniji domaćini već u toku leta, spremali bi drva i slagali u obliku drvarice. Ko se ne bi pripremmio na taj način, morao j e po ciči zimi seći po neko drvo i s naporom vući po dubokom snegu, uz zaklinjanje da će sledeće zime pametnije raditi, što se obično zaboravljalo kada zima prođe.
Za vreme žarkih leta dolazilo bi do nestašice vode, tako da bi majke prtile burila i odlazili do Lukavca, udaljenog pet do šest kimometara, punile vodu i sa uprćenim burilima se vraćale kući. Za decu je najčudnije bilo kada su se mirne krave, zbog ujeda obada, dale u besomučnu trku, misleći valjda da na taj način mogu pobeći od dosadnog insekta. Deca su jedva uspevala da se sklone sa uskih puteljaka, kako 6i izbegl i razjarene krave.
Deca su leti, sa nekim od starijih dečaka, silazili u jame golubnjače, plašeći divlje golubove, misleći da prilikom njihovog bežanja, mogu ponekog i uhvatiti. Golubovi su u svom cik- cak letu, prolazili sve prepreke, pogotovu mlade hvatače. U tim pećinama još se zadržavao sneg, koji je za decu bio začuđujuća pojava na letnjoj žegi, ali i prijatno osveženje.
Bogatstvo. Za najveće bogatstvo smatrala se brojnost dece u nekoj porodici. Po pravilu roditelji nisu planirali porod, koji se odvijao spontano i u skladu sa biološkim mogućnostima. Nisu bile retke porodice u kojima je rođeno trinaestoro dece. Nije se osećala nikakva bojazan za egzistenciju, iako se živelo u oskudici. Funkcionisao je prirodni zakon samoodržanja.
Posvećenost stvaranju bogatstva u brojnosti dece, objektivno se ostvarivala. Neko drugo, na primer, materijalno bogatstvo nije bilo moguće, pa nije ni bilo težnje za tom vrstom bogatstva. Racionalni ljudski um išao je za stvarnim i mogućim, i ujedno najvažnijim bogatstvom, dečijom grajom i smehom.
Nezaborav. Zavičaj, baš kao i majka ne traži nikakvo vraćanje „duga“, ali se bez sumlje ponosi svojim sugrađanima i njihovim plementim osećanjima prema zavičaju. Zavičaj traži da se ne zaboravi. Smatra se da je jedna od najplemenitij ih osobina ljudi da znaju ko su im preci i odakle su došli.
Negovanje tradicije okupljanja u zavičaju, Vujovići gaje decenijama. Avgusta meseca svake godine, okupljaju se brojni potomci, najveći broj mladih, oživljavajući uspomenu na zavičaj svojih dedova i roditelja, smatrajući ga i svojim zavičajem u kome su poreklom ukorenjeni. Zavičaj im je na tome zahvalan, kao što su i oni zahvalni zavičaju na svom postanju.
Slavko T. Vujović
Izvor: Ratko Š. Babić – KOLONISTI SEČNJA
26. septembar 2017. u 10:46
Vojislav Ananić
KUKRIČJE
Između Stoca i Bileće proteže se dabarsko-fatnička kotlina sa dva kraška polja – Dabarskim i Fatničkim. Dabarsko polje je znatno veće od Fatničkog, tako da ima gledišta da je Fatničko samo deo, prirodni nastavak Dabarskog polja, odvojenih užom preprekom, a njihovo spajanje tunelom u sklopu velikog projekta „Gornji horizonti”, za regulaciju voda i obrade zemlje, od Gatačkog do Popovog Polja, ovo je još više izraženo. Ovim projektom se predviđa i izgradnja novih hidroenergentskih objekata.
Na padinama brda i uzvišenja, koja okružuje ovo područje, nalazi se više naselja, među kojima su najpoznatija Berkovići, Divin i Fatnica.
Ovom kotlinom, koja počinje na Prevorcu, a završava se na Planoj, prolazi asfaltni put koji ovo područje povezuje sa Bilećom i Stocem, a preko Trusine sa Nevesinjem, i sa Plane preko Meke Grude sa Gackom.
Sa prisojne strane Dabarskog i Fatničkog polja brda su strma, neprohodna i najčešće ogoljena, sa vrlo slabim rastinjem i šibljem. Tek na ponekom grebenu – iznad Divina i Bijeljana nalaze se oaze šume i po neki prolaz. Na toj strani iznad polja rasuta su najgušća naselja.
Na osojnoj strani, na jednom dugačkom pojasu, sličnom banku, između polja i vijenca brda (prosečne visine u odnosu na Fatničko polje od 154 m. — izvor Sovač na sredini polja 463 m, a Kukričja na 617 m) od Plane se nižu sela – Njeganovići, Podgorje, Pađeni, Kukričje, Kuti, Zasada, a zatim Milavići, Kljenci i Strupići koja se spuštaju u Dabarsko polje, na njegovoj sredini, na osojnoj strani.
U ovom kraškom pojasu, koji ima sva obilježja hercegovačkog krša, na talasastom i brežuljkastom prostoru – uklinjenom između brda i polja, a koje se uvlači duboko pod brdo Kukun, smješteno je Kukričje.
S Kukuna (1094 m.) se pruža vidik na Dabar i Fatnicu, na Bilećke Rudine, nevesinjske i gatačke visoravni, i na planine – Trusinu, Sniježnicu, Velež, Crvanj, Đed, Bjelasnicu, Babu, Lebršnik, Volujak, Zelengoru, i druge brdsko-planinske masive. Iza Kukuna se proteže masiv Viduše – Tisca i Sitice oko koje se, na ispresecanom terenu nalaze sela: Vranjska, Simijova, Krstače, Zvijerina, Dola, Vilogorci, Vlahovići i druga.
Položaj Kukričja je vijekovima opredeljivao život njegovih žitelja od kojih su najvažniji: da je selo potpuno bezvodno, vrlo oskudno obradivom zemljom i kvalitetnij om šumom i da se ispod njega proteže vrlo plodno, i za tamošnje prilike prostra- no Fatničko polje; kao i da do šezdesetih godina prošlog vijeka nije bilo povezano boljom komunikacijom ni sa jednim naseljem, sem kozjim stazama i konjskim putevima, tako da u selo ništa nije moglo da se dopremi, niti iz njega iznese, sem na čovje- ku, konju, ili volovskom vučom (građa za kuću i sl.). Njegovi stanovnici su koristili točak samo za privlačenje ljetine s poljskih njiva ukraj gdje su im obično bivape kolibe za smještaj sijena, kukuruzovine i drugo, a odatle se to iznosilo na konjima u staje oko kuća, ili se u povoljnijim zimskim prilikama zgonila stoka da se tamo nahrani i opet vrati u pređašnja staništa. Jednom rečju, Kukričje spada u „tvrda“, „vrletna“ mjesta. No, iako je to mjesto teško za život, u njemu se on vijekovima burno odvijao, prije svega zato što su tu živjele mnogoljudne familije, i uprkos njegovoj „tvrdoći,” našlo se u izvesnom smislu na raskršću Fatničkog polja i sela oko Sitnice (j. zapad – s. istok) i Plane i Pađena sa j.istoka i Kuti, Zasade i dalje, na s.zapad.
Kukričjem se naziva dosta prostranao područje, koje ima gotovo kružni oblik s prečnikom od deset do petnaest kilometa- ra. Nalazi se između Fatničkog polja i Brda Kukun i užih loka- liteta: Kaludrovina, Mačija Stopa, Obodina, Batinića Ograda, Kupusci, Provrćeni Dub, Košena Glavica, Dražin Gomila i Zasada (ona prema Pađenima). Svi ti toponimi, kao i Omeđine, Guvnine iznad Velike Pećine i Vrtina koje su u nivou sa samim Fatničkim poljem, u širem smislu pripadaju Kukričju, posebno ako se ima u vidu da su to prva staništa Domazetovića, predaka Popara, a docnije tereni na kojima su se nalazile obradive vrtače i napasala njihova stoka, drvo koristilo za ogrev, paljene klačina, i da oko svega toga nije bilo sukoba sa stanovnicima Kukričja i onih iz okolnih sela.
Na području Kukričja nalazi se veći broj lokaliteta, čiji nazivi upućuju na stanovnike koji su tu živjeli prije Popara:
Grkov Zazubak pod Kukunom, Grkova Dolina, Bovan, Grujića Rasadnik, Mijačeva Janjila, Anića, ili Anđića Dolina, Bajatov Vrt, Bajatova Koliba, Pervanov Do, Zilićuša Čatrnja, Zilića Dolina, Kulašuša Ograda, Kulašuša Čatrnja, Sočivište, Đurovina, Šćepan Krst, Šćepanova Kamenica, Čovrljevina, Šobićevina, Džinove Doline, Nosov Tor, Kulteševe Doline, Smajov Vrt, Pribojna, Kućetine, i niz drugih, za koje ni Popare stogodišnjaci nisu bili načisto kada su i kome pripadali, ali su se kao nazivi u potpunosti održali i predstavljali tačke za ori- jentaciju pri kretanju, obavljanju uobičajenih radnji za te krajeve, i za napasanje stoke.
O nastanku naziva Kukričje, kao ni za niz drugih, nema pou- zdanih podataka. Prema pisanju Jefta Dedijera „Kukričje je za- snovano na mjestu gdje su nekad bile zimske torine porodice Mijača iz Župe (Fatnica). Po sitnoj, kržljavoj šumi koja ovdje raste, a zove se kukrice, i selo je dobilo naziv Kukričje…, ovdje stari ljudi pričaju da je na Gradini pod Kukunom bilo neko stražište, karaula, gdje se moglo naći zemljanih lonaca i drugih predmeta, a za naziv Kukun misli da je ilirskog porijekla, pa da je i naziv Kukričje istog porijekla,” kao i obližnji Kubaš, Konavle i Kmur u predjelu Foče.
Kukričje, i kad je bilo zaselak Fatnice, zvalo se Kukričje, što govori da je pradavno dobilo svoje ime. Još dok su Domazetovići živjeli u Pađenima, kasnije Guvninama, Vrtinama i Omeđinama, potkraj 17. i prvoj polovini 18. vijeka, Kukričje je bilo naseljeno porodicama – Stolice, Šarabe, Mijači, Sočivice, Dučići, Bajat, Grujići, dok su još ranije tu živjele familije Grk, Duka, Čampare, Kulaši, a po svoj prilici i druge za koje se nije očuvalo predanje. Ove familije uglavnom potiču od Vujovića koji su po vremenu silazili iz Simijovijeh i Vranjskijeh u Kukričje, a odatle se raseljavali put Podrinja, Sarajeva i Imotskog gdje se i do danas zadržalo predanje o njihovom hercegovačkom porijeklu.
Kroz Kukričje i okolna mjesta su prošle mnoge hercegovačke familije kojih i u ovo doba ima tamo gdje su se poodavno naselile (Bjelovuci, Rončevići, Damjanci, Pikule, Berači, Kovačevići, Krnjevići…), ali su u sjećanjima tamošnjih žitelja najdublji trag ostavili Mijači (kao vlastelinska familija), Sočivice (poznati po hajducima), Dučići, Zilići, Stolice … o kojima su se i do ovog doba održale legende.
U Kukričju odavno žive (od 1730. godine) samo Popare, a najveći broj njihovih domaćinstava – 22, sa 156 članova, bio je 1910. godine, gdje ih nikada prije, ni poslije nije bilo više. Njihov predak Ilija Domazetović se u 16. vijeku doselio iz Kuti sa Čeva, iz plemena Ozrinići, i smjestio se kod Aćima Cerovine u Pađenima, zaselak Šljivine. Nakon Kandijskih ratova, (1640- 1669) Akim Domazetović, koga je sobom poveo beg Ljubović, gdje se zadržao oko 15 godina i 1660. godine se vratio sa nadimkom Popara, donoseći i ferman no kome mu je odobreno da gradi crkvu u selu. Počeo ju je da gradi kraj svoje kuće na Brdu blizu ranijeg, a docnije poparskog groblja, međutim saznavši familije iz okolnih sela, dogovoriše se i zajedno je podigoše na Umcu u Fatničkom polju, tako da bude dostupna i vjernicima Fatnice i okolnih sela.
I dugo su pod tim dvostrukim prezimenom živjele Domazetovići – Popare, uporedo sa onima koji su se i dalje prezivali Domazetovići, a od njih u kasnijem dobu neki su se prezvali u Domazete. Nakon opasne u tom dobu, treće po redu kuge 1730. godine od tih Domazetovića – Popara, preteklo je samo dvoje muške djece, dok je jedna od snaha otišla u rod na Vlahoviće, sobom noseći i malo dijete i kada je čula da od kuge niko njen nije preživio, nije se vraćala, već tamo i ostala od čijeg djeteta su Domazetovići, Domazeti na Vlahovićima. Beg Ljubović, obilazeći svoje imanje nakon kuge, naišao je na dvoje djece oko deset go- dina i utvrdio da su Domazetovića – Popara, poveo ih j e u Dabar i o njima se brinuo. Jednom je bilo ime Kosto, a drgom Sava. Kada su poodrasli, Sava se uputio kaluđeru na Hrgud kod koga se opismenio, a Kosto ujacima Čučak na Žrvanj. Nakon kraćeg bo- ravka tamo, oba su se vratila na očevinu u Omeđine, zasnovali porodice i tu ostali do kraja života Po njihovom povratku u Omeđine niko ih više nije pominjao kao Domazetoviće – Popare, već samo kao Popare, koji su se razvili u nekoliko porodica za koje su Omeđine postale pretijesne. I, docnije, nakon još jedne kuge – 1813-1815., Popare su napustili Omeđine naseljavajući Kukričje, a neke familije kreću i u seobe, dostižući u okolinu Sarajeva, na Baniju i Slavoniju, a podrinjskim pravcem i u Zemun i Beograd.
Popare su, pored od kuge, veliki stradalnici svih istorijski značajnijih prekretnica – hercegovačkih ustanaka, pobuna protiv austrougarske regrutacije 1880/81. godine, zatim u Prvom i Drugom svjetskom ratu – i 1875. i 1914. godine sve kuće Popara su popaljene od turske i austrougarske vojske, a paljene su im kolibe i pića i u Drugom svjetskom ratu. Popare u svoj Hercegovini su slavili Nikoljdan, a neki po odseljavanju u druge krajeve, mijenjali su slavu, tako da je slava kao dokaz pripadnosti bratstvu značajna, ali ne uvijek i pouzdana. Naravno i prezime je, u nizu slučajeva nepouzdan činilac u određivanju pripadnosti određenom bratstvu. Mijenjanje prezimena i krsnih slava, kao i vje- re, činjeno je pod vrlo različitim okolnostima, od prisile do dobrovoljnosti.
Žitelji Kukričja su živjeli od zemljoradnje i stočarstva, a rijetko ko se bavio nekim drugim poslom, sem usput pčelarstvom, a amaterski i raznim vrstama zanata; obradom drveta i kamena, pa i trgovinom, ali to uglavnom po napuštanju Kukričja, najprije silaskom u Fatnicu, na Planu, Bileću i dalje kud ih je put vodio.
Najbrojnija stoka bile su koze, pa ovce, a u manjem obimu goveda. Stojećim domaćinom se smatrao onaj ko je imao oko pedeset koza, tridesetak ovaca, desetak goveda, sa par volova i jednim do dva konja. Sve ispod toga bivala je sirotinja, koja je teško sastavljala kraj s krajem.
Takođe, jači domaćini su bili oni koji su imali koju vrtaču više, takozvanu dolinu, obradive zemlje, dok su neki imali i poveću ravnu površinu koju bi zvali do. Svo to zemljište, izuzev rijetkih većih površina, dobijalo se krčenjem šume i kamena (krčevine), podziđivanjem, gdje bi obilnije kiše snosile zemlju (podi) koju bi, naročito one blizu kuća, zvali vrtom u koje je sađen kupus, raštan, krtola, crni i bijeli luk (arpadžik, česan, saranak), pasulj (vadžojla), repa sijanica za ljudsku upotrebu, blitva i tikve za stoku, a vrlo rijetko i drugo povrće. Nizovi takvih dolina obično su se zvale ornice, pošto su se orale ralom i tamo sejalo žito – najčešće raž i ječam, a rjeđe i pšeni- ca, dok je, po pravilu, sađen i duvan. Raž se višestruko koristila, najprije za hljeb, a slama za pokrivanje kuća, staja i koliba, koja se i nazivala krov. Ječam i pšenica se vrla na guvnima, a raž izgonila iz klasja, posebno za to pravljenim mlatačima, kako se ne bi štetile stabljike, već su uredno vezivane u snopove i čuvane za navedene namjene. Okolo tih dolina između šiblja i kamenja i u tzv. ogradama kosilo se sijeno. Od živine, imali su samo kokoši i to držane potpuno slobodne oko kuća, staja, torina, janjila, trapova i pojata.
Stanovnici Kukričja su bili životno vezani za Fatničko polje i ko je u polju imao više zemlje, nešto je bolje i živio. Tamo se prije svega sijao kukuruz, a zatim proso, neka vrsta graška, gra, grah, sijerak i drugo, a sijeno kosilo na barama. Polje je od jeseni do proljeća plavilo, tako da se teško s ljetinom izlazilo na kraj – ako se voda na vrijeme ne povuče kasni sjetva, ili, pak, ako prerano poplavi, nerijetko potopi i ljetinu, ili se krajnjim naporima izvuče ukraj, gdje se onda malo komotnije ko- miša kukuruz i smješta pića u predviđene salaše, staje i kolibe. Ima mišljenja, a i materijalnih dokaza, da u davna vremena polje nije potapano i da je zasejavano i ozimim kulturama, a i obrada se odvijala na drugačiji način. Proboj vode iz gatačkog kraja, najvjerovatnije se dogodio usljed nekog jačeg zemljotresa, ili prirodnih unutrašnjih tektonskih pomjeranja.
Oskudica u sijenu je nadoknađivana kresanjem lisnatih grana jasena, hrasta, graba… u mjesecu avgustu i sadijevanjem u lisnikove, uglavnom tamo gdje se i siječe, pa se zimi snosi u obore stoci, ili u povoljnim prilikama izgoni stoka do samih lisni- kova gdje joj se polaže hrana, a zatim vraća u staje. Valja pomenuti da je Kukričje bogato sa zanoveti koju koriste koze i ovce, a to daje osobito prijatan ukus mesu, zbog čega se ta stoka lako prodaje. Za sve ovo je bilo potrebno dosta čeljadi, vrlo jaka volja, vrijedne ruke i vremena, što ranijim generacijama nije nedostajalo. Sve što se obrađivalo, to se i ograđivalo, ali to za hitre koze obično nisu bile prepreke, tako da su čobani imali živu muku kako da se koze nabrste, a ujedno spriječe da ne naprave štetu, a kada bi se učinila, bivalo je ljutnje i raspre, ali i to je bio dio života čobanluka, kao i savijanje i sabiranje razobadanih goveda, odbrane od vukova, pa i krađa stoke, posebno u „gladnim“ godinama. Moba je bila uobičajen način skupljanja ljetine, izgrad- nje objekata, izgradnje i popravljanja puteva, paljenja klačina za dobijanje klaka (kreča), izgradnje čatrnja, posebno zajedničkih.
Kukričje, kao i druga zabitija mjesta u Hercegovini, napro- sto su morala da imaju makar ponekoga ko bi znao da potkiva konje, počisti brave, srezuje građu za pojate, kolibe, razne vrste staja, pa i kuća; da zida kuće i čatrnje, da načini ralo, samar i ostale delove radila i kućnog pribora, da nešto u drvetu i kamenu izrezbari, a i da pruži zdravstvenu zaštitu pomoću raznih vrsta melema, trava; da udlaži slomljenu nogu ili ruku, kao i noge životinja, pa i protiv ujeda zmija. Tu bi se našla i pokoja žena, vještija oko porođaja, pošto su se djeca uglavnom rađala kod kuća.
Sve stvari su se dijelile u dvije grupe – domaće i kupovne. I obuća i odjeća, alat i kućni pribor se uglavnom izrađivao sobom, a za ono što bi se moralo kupiti, novac je obezbjeđivan „na nadnicu“, prodajom stoke i duvana, meda, bijelog mrsa, ili onog što bi preticalo za potrebe familije.
Poseban problem Kukričja je bilo slanje djece u školu. Fatnica im je bila bliža i tu su najprije počela da idu u osnovnu školu do četiri razreda, ali kad polje poplavi, moralo se ići zaobilazno preko Divina. Djelimično im je to olakšano otvaranjem škole na Divinu gdje su silazila djeca i sa Davidovića, sa Trojice, iz Kuti, Bijeljana, kao i iz obližnjih kuća na osami.
Od naseljavanja Popara od 1730. godine, Kukričje je poznato po nekoliko zaselaka: pod Kukunom, a iz pravca Pađena su Trnove Doline, Dugi Do (na putu Simijova – Fatničko polje), Goli Brijeg, Glavica (Zaglavica) oko koje je najgušća koncentracija kuća, obično po dvije-tri, a onda mali razmak, pa opet…Pribojna, Dubina, Kupin Dol, Ljut Vlake, groblje na Brdu i dr. U polje se silazi iz Trnovih Dolina, Dugog Dola, i Đurovine u Jasenje, i pred pećinu Lepirnicu; s Brda u čijem je podnožju, a otvorom u nivou polja Velika Pećina i iz iz Ljuti u Vrtine, takođe u nivou gornjeg polja. S Brda nešto niže, pomjereno u lijevo nalazi se omanja Plemina pećina.
Na Umcu je već pomenuta crkva, posvećena Aćimiani (Svetom Joakimu i Ani). I u Kukričju ima jama uobičajenih za svu Hercegovinu – Zvonuim, prema Trojici, dubine preko sto metara za koju se vjeruje da je u vezi sa Velikom Pećinom, Golubinka u Ljuti na starom putu na Divin, i jama pod Dugim Dolom, kako se i naziva. Suviše je isticati da su čatrnje jedine akumulacije vode i za ljude i za stoku, sem što ima izvora u Fatničkom polju – Sovač (ima ih više), na osojnoj strani, sa „teškom vodom za piće“ i više izvora kvalitetne pitke vode na prisojnoj strani od kojih je Obod najsnažniji i iz njega, kad provre poplavi polje. I tokom ljeta sredinom donjeg polja ka ponoru Pasmica, proteže se Rijeka, čija voda uglavnom leži, obnavljajući se iz pištećih izvirčića, čija je snaga ne čini tekućom.
U novije vrijeme se radi na regulaciji voda i u Dabru i u Fatnici u koju svrhu su već probijeni tuneli Dabarsko – Fatničko polje i drugi koji odvodi vodu iz Fatničkog polja do pod Bileću.
Kukričje je bogato onim voćem „koje je bog dao“ – orasi, drenjine, murve, razne vrste šljiva – džanarika, divlje i poludivlje kruške, kupine, trnjine, šipurak i drugo; dok se ono oko koga se valjalo „malo“ poraditi – razne vrste jabuka, pitomijih krušaka, dunja, loze, vrlo lijepih bjeličaastih šljiva, tzv. ilinkača, smokava – moglo vidjeti samo oko kuća vrednijih domaćina, kao i košnice pčela.
Na omeđinama kuća ili staja u ogradama, ili duž puteva, vidljivi su tragovi loze i smokava, kao i drugog voća, koje su ti davno nestali žitelji gajili, što znači da tu voće radom može da uspijeva.
Tradicija je u svemu bila ukorijenjena i samo oni koji su stizali dalje i viđali ljepše i bolje, s mukom su unosili novine i u tamošnje surove životne uslove. Znali su da donesu neku pitomiju sadnicu ili navrnu (nakaleme) voćku, poseju kukuruz u redove…
Kad se neko prihvati da opisuje ove krajeve i u njima istorijski hod naroda, onda zapliva u pravo more naziva toponima i nije lako odlučiti šta da unese, ili izostavi. Kako reče iguman Stefan u Gorskom Vijencu, pri slavi Božića, a što mi se najviše dopada, što svačemu valja nazdraviti! Pa i ovdje, kako se svemu odužiti, kad je sve „živo“ imenovano, da se ne može ni deset koraka kročiti, a da „ne čeka“ neko naredno ime! Koliko samo ima naziva za kamen, do, uzvišenje…?
Što se tiče svetkovanja, sijela, dogovora oko zajedničkih problema, u Kukričju, to se odvijalo na približne načine kao u svoj Hercegovini.
I na kraju, sve o čemu je bilo riječi uglavnom se odvijalo i živjelo do šezdesetih godina 20. vijeka, a od tada i Kukričje, kao i bezbrojna mjesta, posebno u planinskim oblastima, doživljavaju pravu katastrofu. Stigli su koliko toliko prohodni putevi, uvođena struja, rjeđe i telefoni, slamni krovovi su ustupili mjesto crijepu, osavremenjivano je pokućstvo, pa i način života uopšte, ali je stanovništvo naprosto oteklo. Staračka domaćinnstva su istrajavala do izumiranja, tako da se već sada može govoriti da su tu i tu, pa i dobrim dijelom i u Kukričju, nekada ljudi živjeli.
Sve slabosti toga stanja su se pokazale u ratu 1991-1995. godine i da nije bilo pomoći sa strane, srpsko stanovništvo iz sve Hercegovine, jednostavno bi bilo izbrisano isto kao ono iz sve Hrvatske. Vijekovima se otuda stanovništvo iseljavalo, ali je uvijek neko i ostajao, jer se selo nije dalo, a njegovim pokleknućem na vidiku je sumorna perspektiva, jer je na gradskim pločnicima stala proizvodnja koja je donekle apsorbovala radnu snagu, a dobro se zna i vidi, da na pločniku ne rađa hrana, a selo se, i tamo gdje ima uslova, veoma teško obnavlja, tako da je zaprijetilo neprekidno iseljavanje, čije su negativne posljedice uveliko već na vidiku. I to, ne samo u Hercegovini, već, na žalost, i u novom zavičaju, Vojvodini, odnosno Banatu. Strah je i pomisliti da se Vukova, po kojoj je Hercegovina cio svijet naselila, ali sebe nije raselila, koliko sutra ne porekne!“
Neđo S. Popara
Izvor: KOLONISTI SEČNJA, Ratko Š, Babić, Beograd, 2013.
26. septembar 2017. u 10:57
Vojislav Ananić
RIOCA
Na obodu bilećke opštine, prema Nevesinju, nalazi se selo Rioca. Čudno ime za slovenske prilike, jer su slovenska imena sela i gradova formirana prema geografskim pojmovima ili po pojedinim porodicama. Rioca nisu ni jedno od ta dva pojma.
Postoji legenda da su tu nekada živeli Grci, kako su slovenska plemena nazivali starosedeoce, a u suštini bili su to Rimljani, koji su živeli na Balkanu pre dolaska Slovena. Brojni stećci i grobnice iz tog perioda pokazuju da su to ostaci iz doba Rimljana. Legenda pominje Riosa koji je očigledno bio Grk po kome su Rioca dobile ime, mada postoje i neke druge legende.
Selo se nalazi u brdima na nadmorskoj vgsini većoj od 1.000 metara, neposredno ispod planina Babe (1.735 m), a malo dalje prema gatačkoj opštini je Bjelasnica. Sajužne strane prostire se planina Lipnik (1150 m). Prostor je otroman, ali je plodne zemlje vrlo malo. Uglavnom su to duboke doline i poneka livadica prošarana kamenjem. Put sa magistrale od Meke Grude je obični makadam kojim se može doći u selo automobilom. Deo puta od Meke Grude prema Riocima je nedavno asfaltiran .
Živi se uglavnom od stoke, malo zemlje i šume kao i od kamena u zadnje vreme. Voda je u selu najveći problem. Na obropcima Babe planine postoji čuveni izvori vode „Koritnik“ (1350 m), vazdušnom linijom udaljen od Rioca oko 6 km, ali niko do sada nije pokušao vodu sa Koritnika dovesti u selo. Uglavnom se voda koristi iz čatrnja, skupljena od atmosferskih padavina.
Porodica Milošević se nastanila u Rioca 1690. godine i tu je i danas. Bežeći od krvne osvete, udovica Vuka Brđanina, sa svojih sedam sinova nije želela da se sveti, pa je napustila Crnu Goru i nastanila se u Njeganoviće u Hercegovini. Vremenom su se procšrili sve do Nevesinja i Gacka. Koncentrisali su se oko Rioca, Neganovića, Meke Grude, Brestica, Rudog Polja, Gradine, Čavoša, Davidovića i Fatnice. Najstariji sin Vuka Brđanina bio je Miloš i po njemu je porodica dobila ime Miloševići. I ostali sinovi su osnovali porodice i nazvali ih po njihovim imenima, tako da danas imamo: Vučuroviće, Đukanoviće, Zvicere, Lazareviće, Iliće, Vujičiće, Bojoviće, Vukaloviće, a sve u Hercegovini i Crnoj Gori. Za turskog vakta u Riocima su živele porodice Miloševića i Luburića, dok je porodica Slijepčević došla u Rioca tek u 19. veku. Miloševići su bili vrlo brojni i vrlo vredni, pa su po dolasku iz Crne Gore stvorili veliko bogatstvo naravno po tadašnjim merilima, a to je zemlja i stoka. Ogroman prostor od Bileće do Nevesinja i Gacka bio je u njihovim rukama. Čak su ih i Turci respektovali i bili su prva porodica u Hercegovini kojoj su dozvolili da kupi od age Selimovića zemlju, a Luka Milošević bio je prvi kaurin koji je slobodno jahao konja. Luka je bio nastanjen u Bresticama. Beg Ljubović iz Nevesinja, videći Luku onako kršnog i razboritog ponudi mu da se ukmeti kod njega i dade mu 10 rala zemlje u Nevesinjskom lugu. Luka je prihva- tio pod uslovom da mu ne diraju veru. Imao je 4 sina i jednu kćer. Svi odrasli i vredni stvorili su brzo bogatstvo i veliki ugled. Jednoga dana Luka je orao zemlju, a kćerka Jelena sadila za njim krtolu. Dođe beg Ljubović do njih i viđe Jelenu onako lepu, kršnu i vrednu pa veli Luki: „Bi li ti Luka, dao tvoju Jelenu za moga Halila?“ Luka bez razmišljanja odbi bega uz napomenu da mu to vera ne dozvoljava. Beg je bio uporan uprkos Lukinom odbijanju. Jednoga dana dođe i donese flašu rakije na njivu da nazdravi za buduće prijateljstvo. Pošto Luka opet odbi bega , beg udari flašom o ralo i prosu rakiju. „Isto kao da si je popio kaurine.“. Viđe Luka da nema šale sa begom, iste noći pokrenu čeljad, natovari na konje sve što je mogao, prizajmi stoku i krenu preko Zovog Dola i Lukavca put Rioca. Pošto je znao da će Turci organizovati poteru, u jednom klancu blizu Rioca napravi zasedu gde sačeka čuvenog bega. Nije uzmakao dok Turci nisu odustali od potere i vratili se u Nevesinje. Luka se vratio da živi u Brestice a dva njegova sina i unuci naselili su se u Rioca nedaleko od klanca gde su dočekali Turke. Potomci Lukini su i danas tamo, ponosni na Luku koji je i danas uzor mnogim generacijama.
Ne možemo govoriti o Riocima, a da ne spomenemo Vujadina Miloševića kojeg je znala cela Hercegovina, jer je bio hajduk od karijere. Družio se i sarađivao sa crnogorskim komitima. Turke nije fermao, kao i one koji su im služili i dodvoravali im se. Vujadinov dosledan naslednik bio je Jovan Milošević Perov, koga su Turci zaobilazili gde su god čuli za njega. On je hajdukovao i za vreme Austrougarske.
Porodica Luburić takođe j e došla iz Crne Gore. a danas je ostapa samo jedna kuća. Sa ponosom se Rilačani sećaju Mrdaka Luburića, čuvenog serdara kod knjaza Nikole. Posebna Rilačka legenda je Mrdakov sin Vuko Luburić, koji je svoju hrabrost i odlučnost pokazao u Prvom svetskom ratu. Kao i ostali vojnički sposobni muškarci u vojsci Crne Gore, posle pada Crne Gore u najuaru 1916, Vuko je krenuo u susret srpskoj vojsci koja se kretala put Skadra preko Albanije. Nadomak Skadra, na gvozdenoj ćupriji preko Bojane, Austrijanci su već bili zauzeli prelaz. Tražili su predaju oko 750 momaka koji su bili naoružani, ali ipak nejaki da pregaze nabujalu Bojanu. Posle pregovora, nastao je očaj jer je predaja bila izvesna. U tom beznađu Vuko Luburić kao najmlađi oficir prišao je austrijskom majoru, stavio mu livor na čelo. Ultimatum je glasio: „Dok zadnji vojnik ne pređe ćupriju tvoja glava je zalog a posle toga ti radi sa mojom šta hoćeš“. Svi su prešli živi i zdravi, a Vuku je major čestitao i pustio ga da pređe. Kao što se vidi Rioca su bila hajdučko me- sto, ali i utočište za mnoge nevoljnike, jer je selo locirano u brdima daleko od glavnih puteva. Nije poznato da j e neki Rilačanin ili uopšte Milošević prešao u islam.
Za vreme Prvog svetskog rata i vladavine Franja Josipa 1916. godine, sav živalj u selu su Austrijanci potpuno iselili u Mađarsku, Rumuniju ili u opštine u Bosni, koje nisu na granici sa Crnom Gorom. Muška čeljad sposobna za vojsku prebegla su u Crnu Goru, a mnogi na Solunski front u dobrovoljce. Posle rata dobrovoljci su dobili kolonističku zemlju i napustili Rioca, a isto se dogodilo i posle Drugog svetskog rata, samo u dosta boljim uslovima. Samo iz Rioca u Sečanj, u Banatu, odselilo se više od 20 porodica. Neki su se vratili, jer im je bio miliji kamen hercegovački nego žitna polja banatska.
Iseljavanje je u stvari bilo večito, skoro kao sudbina. Za vreme turskog vakta mnogi Rilačani su radili u primorju (Dubrovnik i okolina) i neki su tamo i ostali ili su se zavezli vaporom čak u Ameriku. Samo retki su se odande vratili. Većina i njihovi potomci ostali su tamo do danas. Kongresmenka SAD Melisa Bin Luburić, kao i njen rođak Momčilo Luburić, vlasnik univerziteta u Bukureštu potiču iz Rioca.
Pre Drugog svetskog rata, Rioca su imala oko pedesetak kuća i tada su bila najbrojnija u poslednjih 200 godina. Pedeset kuća za jedno selo nije mnogo ali 100 momaka istodobnih je veliko bogatstvo. Početkom rata 1941 godine, Rioca su imala preko 100 mladih ljudi, kršnih i odlučnih, koje su i ustaše respekto- vele pa nisu smele ni da uđu u selo. Tako su Rioca u prvom ustaškom naletu ostala pošteđena od pokolja. Rioca su inače prilično zabačeno selo, bez komunikacije sa ostalim svetom, ali su ih za vreme rata često posećivale razne vojske. Selo je bilo partizansko, gde su partizani imali svoje jako uporište uključujući i narodnooslobodilki odbor, koji je funkcionisao do oslobođenja.
Posle rata Rilačani su se odazvali novim idejama i formirali seljačku radnu zadrugu, koja je ostavila gorak utisak na duši zabluđenog naroda. Srećom to nije dugo trajalo, pa je posle te nesreće selo ponovo živnulo. Ni to nije dugo trajalo jer su mladi ljudi krenuli u svet pa je selo postajalo sve manje.
Sada nažalost ima svega 15 nastanjenih kuća u kojima živi 57 čeljadi, od kojih je trećina dece. Škola u selu ne radi jer se urušila. Pored svih teškoća, selo živi jer su bivši stanovnici vezani za rodnu kuću, neku dolinu ili livadu. Što je kriza u državi veća i ljubav za rodnom grudom je veća. Bilo je i ranije kriza i pogroma, ali bi se selo opet povratilo i oživelo. Nada- mo se da će ovo malo ljudi što je ostalo u selu sačuvati ime Rioca, kao što je Luka Milošević sačuvao svoju porodicu i celo selo.
Od Miloša danas imamo više od 3000 živih potomaka, a najbrojniji su Miloševići iz Rioca. Moglo bi se reći da su Rioca postal a centar porodice Milošević, koja se inače rasula po celom svetu.
Vojin Milošević, Dušan Milošević
Izvor: KOLONISTI SEČNJA, Ratko Š, Babić, Beograd, 2013.
26. septembar 2017. u 11:17
Vojislav Ananić
TRNOVICA
„ Plana i Vrbica a međ’ njima selo Trnovica. ”
Trnovica se nalazi severno od Bileće, udaljeno oko 8 km, dva kilometra istočno od puta Bileća – Gacko, a 4 kilometra zapadno od granice Crne Gore, na 654 m nadmorske visine.
Nastala je na starom naselju, koje spominju putopisci srednjeg vijeka; u tursko doba kao saraj – za prenoćište putnika.
Put koji je polazio sa Ppoča u Dubrovniku, uz brdo Srđ, zatim na Brgat, za pet sati stizalo se u Trebinje, a potom preko Jasena u Bileću, pa preko Trnovice i Korita u Cernicu, dolinom Sutjeske na Tjentište, Foču, Goražde, Niš – prema Carigradu, na sever prema Beogradu. O starini naselja zaključuje se po omeđinama i selištima (Šundrekovina i na Biokovici). Kuće se nalaze na podnožju kosa, selo je vrlo razbacano.
Selo uz ziratno zemljište ima nešto šume i ispaše, bez torina. Ljeti su izgonili stoku na planine Volujak i Zelengoru. Početkom 19. vijeka seljaci su bili većinom slobodni „otkupili se još za vrijeme turske vlade”, i ako je bilo „sedam kmeta, koji plaćaju agi svake godine izvjesnu sumu novica” (strana 171).
U ljeto 1902. godine istraživač Jefto Dedijer (kasnije 1907. god. doktorirao u Beču, a 1910. postao prvi asistent čuvenog naučnika Jovana Cvijića) u svom znamenitom delu Hercegovina – antropogeografske studije, objavljenom 1909. god. napisao je, između ostalog, da su u Trnovici, u to vrijeme, živjele tri porodice: Uljarevići, Babići i Zečevići.
Porodica Uljarevića doselila se iz Trnova u Crnoj Gori, najverovatnije sredinom XVIII vijeka i novo selo nazvapi Trnovica. Prije Uljarevića, selo je bilo „postojbina porodice Terzića” koji su proterani od muslimana koji je gospodario njim, dovodio seljake i uzimao naknadu za zemlju (hak). Porodica Babić u Trnovicu se naselila početkom 19. vijeka s Plane; a odakle su došli na Planu poslužićemo se tekstom pripovijetke koju je zabilježio dr Dedijer (strana 179 i 180):
„Izgleda da je Plana prije zasnivanja današnjih sela dugo vremena bila pusta. To se vidi iz pripovijetke o doseljavanju najstarijih porodica: Babića i Avdića. Avdići su Muslimani, a Babići pravoslavni Hrišćani. Oni vele da su jedno pleme i danas se svojataju. O svom porijeklu pričaju ovo: u Kobilj-dolu, u Crnoj Gori živjela su tri brata Krivokapića (druga priča da ih je bilo pet braće). Tada je Hercegovina bila pusta, a u Crnoj Gori tjeskoba. Krivokapići ubiju nekog Crnogorca, te sva tri (pet) brata naprtljaju i pobjegnu u Hercegovinu. Kako je bila žega, bili su jako ožednjeli, te se sklone u šumu na današnjem Planskom polju. Tom prilikom nađu na Planoj vrelo, te im se učini to mjesto zgodno za naselje i načine kolibu. Api, poslije malo vremena vide da su pored puta i da će im Turci češće dosađivati, zato se odatle dignu i nastane u današnjoj Mekoj Grudi. Tu se podijele, te jedan od njih odseli u Gacko i od njega su Zimonjići. Ostapa braća živjela su još dugo u Mekoj Grudi. Jedan od njih je bio oženjen od Baćevića iz Banjana. Žena mu je bila „gledna i odveć lijepa”. To začuje musliman Kariman Tomanović (poislamljeni Crnogorac) i zareče se da će pobiti Krivokapiće i odvesti im lijepu nevjestu.
Kad je Kariman bio blizu Meke Grude, izađe sam da uhodi Krivokapiće i nađe on nevjestu na čatrnji, gde nalijeva vodu. On je odmah pozna i htjede je uhvatiti, ali ona pobježe. On polete za njom na konju, nalete na guvno, na kome su Krivokapići baš tada vrli žito. On nasrnu na njih i dok su mu se drugi odupirali vilama, jedan nađe džeferdar i ubije Karimana. Međutim, pristiže i ostala Karimanova družina, napade na njih, rane jednoga, a ostali se svi razbježaše. Jedan od njih ode u Drobnjake i priča se i danas od njega ima potomaka. Turci uhvate onog ranjenoga, odvedu ga u Trebinje i prisile ga da primi islam. Tom prilikom dobi ime Avdija. On se poslije upiše u tursku vojsku i u jednoj bitci se osobito pokazao. Pored hrabrosti odlikuje ga turski car i da mu da izabere da živi, gdje god hoće. On izabere Planu, nađe jednog od svoje braće i njega naseli kod sebe na Planoj. Ovaj brat nije imao brkove, te je izgledao kao baba i od njega su Babići. Kuće su njihove bile na severnoj strani Planjskog polja i ovom je prilikom zasnovao najstarije selo na Planoj. Babići i Avdići imaju svog plemena u Drobnjacima (Šarenci), u Paniku (Parežani), na Davidovićima, Fatnici u Bijeljinama (Šarenci), u Vlaovićima u Ljubinjskom kotaru, u Hodbinama kod Mostara, u Trnovici (Babići) i u Gacku (Zimonjići). Svi ovi, osim Avdića, slave Lazarev dan – Lazarevu subotu. Priča se, kad se je
ono Avdija Krivokapić odlikovao u ratu, da ga je sultan bogato odario.
Kad se Avdija vraćao u Hercegovinu, kupi u Ćustendilu jednog Ciganina i dovede ga na Planu. Od tog Ciganina priča se da su porijeklom današnji muslimani Kusturice”. (str. 180)
Trnovčani uglavnom slobodni od aga i begova, u porodičnim zadrugama – od ono malo obradive zemlje izvlače najpotrebnije: ječam, raž, krompir. Stočarstvo je njihova osnovna briga. Stado uvećavaju iz godine u godinu – ispaša na Volujaku i Zelengori su svake godine baza za mrs. Sa Primorjem, Konavlima i Dubrov- nikom održavaju dobre odnose, prodaju im mrs, volove, jagnjad – za industrijske potrepštine, ali i za vino i rakiju.
Sporadični su sukobi sa Turcima i njihovim vlastima, ali i rođački odnosi sa Avdićima sa Plane. Ne izostaje pomoć ni crnogorskim komšijama, a prisutni su u svim unutrašnjim sukobima – bojevima.
Devetnaesti vijek u krajevima Hercegovine nosi procese previranja – Hercegovina se preslišava: buna za bunom, pokreti sa osnovnom težnjom za slobodom, za lakšim životom, koji je vr- lo težak od nameta aga i begova, haračlija i gospodara harača. Ustanak 1852/53, a zatim 1857/58 pod vođstvom odpučnog narodnog vođe Luke Vukalovića zahvata od juga do sjevera Hercegovine.
Trnovčani su u svim tim bitkama prisutni. U njima su se ka- lili odvažni borci braća Stojan i Rade Babić. Sa hercegovačkim prvacima bili su nosioci buna-ustanaka sve do velike bune 1875. godine u istoriji poznate kao «Nevesinjska puška» – u kojoj Rade gine kao kapetan Bilećko-rudinskog bataljona – novembra 1875. godine na Planoj.
Austrougarskom okupacijom 1878. godine Bosna i Hercegovina dobi još jednog gospodara – nasta novo poglavlje u istoriji naših krajeva. Posle će uslediti i aneksija 1908. godine.
Prema podacima iz šematizma Srpske pravoslavne eparhije Zahumsko –
hercegovačke za godinu 1910. u Trnovici je bilo evidentirano: 27 domova sa 227 članova. Na području današnje opštine Bileća 1501 domaćinstava sa 12796 članova domaćinstva (Bilećki kraj…strana 125 i 126.)
Veliki rat, donijeće velike nesreće Trnovici. Po proglašenju mobilizacije, od strane Austrougarske, gro vojnih obveznika iz Trnovice, Vrbice, Baljaka, prebjeglo je u Crnu Goru, gde su stupili u dobrovoljačke jedinice.
Avgusta 1914. Trnovčani zajedno sa Crnogorcima napali su i do temelja razorili austrijsko vojno utvrđenje Vardar, na samoj granici.
Sve stanovništvo je prebjeglo u Crnu Goru, kod prijatelja. Sve kuće su bile opljačkane, a zatim spaljene; crkveno zvono skinuto je sa Trnovačke crkve, kao i sa većine crkava u Bilećkoj opštini.
Osveta nad starcima, djecom i majkama uslijediće početkom 1916, kad su bili primorani da napuste Crnu Goru. Dočekani su i sprovedeni u logor u Trebinju.
„Zna se da je samo iz Trnovice i Donje Vrbice tamo umrlo 72 Babića i Uljarevića.” (Bilećki kraj… str. 59) Jednog prohladnog crnog jutra te 1916. godine austrougarski dželati oteše iz ruka moje babe Petruše-Pekice, njenu jedinicu ćerku Ljubicu, koja je imala šest godina, odvedoše je, a utučena, nesrećna moja baba osta da tuguje – tugovala je do kraja svog života, a doživela je duboku starost – 94 godine (1873-1967).
„Uljarevići iz Trnovice znaju tačan broj njihovih najbližih koji se nisu vratili iz internacije. To je cifra od 122 starca i starice, sitne djece i mladih devojaka” (Bilećki kraj str. 62.)
Na osnovu podataka koji su objavljeni u knjizi Hercegovci srpski ratni dobrovoljci u ratovima Crne Gore i Srbije 1912- 1918 u izdanju Udruženja ratnih dobrovoljaca 1912-1918, njihovih potomaka i poštovalaca 2002. god. i dopune te monografije 2004. godine – Babića dobrovoljaca bilo je 62 – od toga iz Trnovice 17, Selišta 24, Hodžića 12, Bileće 6, Plane 1 i Vlahinje 1; Uljarevića bilo je 50, od toga iz Trnovice 16, a Vrbice 34 dobrovoljca, što je 1/6 ukupnog sastava Bilećkog bataljona, koji je imao 684 dobrovoljca. Većina se vratila popaljenim kućama po završetku Velikog rata; moj djed Nikola, sin Stojanov, rođen 1871. godine prođe Albaniju – stiže do Krfa – završi iznemogao na ostrvu Vido u talasima Jonskog mora u Plavoj grobnici 1916. godine.
Što ostade živo, živjeti se mora, prionuše da obnavljaju kuće na omeđinama, krče njive, sređuju šumu, obnavljaju stočni zapat, vatali se poslova na državnim gradnjama; deca rastu, poneko ide u školu, život nekako ulazi u normalu: stoka se izgoni na planinu, trguje se sa Konavlima, Dubrovnik je blizu, a rođaci i prijatelji iz Crne Gore počinju da silaze i obilaze svoje; muslimani po svome, šuckori se umirili – čekaju novu priliku.
Mir dugo ne potraja — 1941. na državu se sruči veliko zlo: razbuca se Kraljevina, Hercegovina potpade pod Nezavisnu državu Hrvatsku (NDH) – fašizam, ustaštvo zavladaše, domaći muslimani postaše „Hrvatsko cvijeće” – nosioci zla – u goroj varijanti od šuckora iz prethodnog rata.
U Trnovici teško idu dogovori ko će komandovati odredom – dolazi do deoba: većina porodica je za otpor, za borbu protiv Nemačke, Italije i NDH. U toku cijelog rata Trnovica nosi obilježje partizansko, bez obzira što je manji deo šurovao sa Italijanima. Dala je sedam kršnih boraca – partizana na oltar slobode. Bila je česti predmet napada i paljenja partizanskih kuća – neke su gorele po tri puta u toku rata. Sloboda je dočekana opustošenih imanja, desetkovanog stada, u siromaštvu.
Ponuda za iseljavanjem u Vojvodinu prihvaćena je na opšte zadovoljstvo; već u prvom kontigentu savezne seobe iz Trnovice se preselilo u banatsko mjesto Sečanj 13 porodica i to: 12 poro- dica Babića sa 85 članova i jedna porodica Uljarevića sa 7 članova. U Trnovici je ostalo nekoliko domaćinstava – i pored naknadnih seoba i danas u Trnovici se dimi iz desetak kuća.
Potomci navraćaju iako su razbacani po svim kontinentima; sa godinama sve manje, slike koje su ranije snimili su im najčešće veza sa rodnim selom i rođacima i kumovima Uljarevićima, a oni rođeni u Banatu, a potom po svijetu, prisećaju se poneke priče, što im je djed ili otac ispričao, i poneke slike, ponekad navrate. I nakon rata 1991-1995. Trnovica je u sastavu Republike Srpske – 4 km zapadno od crnogorske granice; i sada se stado izgoni na planinu, ne trguje se više sa Konavlima i Dubrovnikom, već sa Crnom Gorom. Osiromašilo se, a 21. je vijek?!…
Ratko Š. Babić
Literatura: Jevto Dedijer: Hercegovina – antropogeografske studije Vladimir Ćorović: Crna knjiga – Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme svetskog rata 1914-1918
Branko Dželetović: Bilećki kraj – u godinama Prvog svjetskog rata- Bileća 1997.
Slavna doba Hercegovine, Svet knjige, Beograd, 2005.
Izvor: KOLONISTI SEČNJA, Ratko Š, Babić, Beograd, 2013.
15. januar 2018. u 15:56
Radomir Rakić
Poštovani G-dine Ananiću,da li se negde može naći Poreklo prezimena za selo Todorići ???
Hvala unapred na odgovoru!
15. januar 2018. u 18:42
Vojislav Ananić
Uvaženi Gospodine Radomire, posedujem Vašu knjigu, a što me pitate o poreklu prezimena za selo Todorići, mogu Vam reći (što sigurno i znate) da naselja sa tim nazivom ima više. Ima ih u opštinama Bileća, Trebinje, Šipovo, Gospić – Vrebac, Sombor – Apatin – Prigrevica, gde su verovatno kolonizirali iz Like….
http://www.gospic.rs/selo-vrebac-i-zaseoci-zavodje-i-pavlovac-istorija-i-ljudi/
Po nekima potiču od Vitasa:
http://www.gospic.rs/porijeklo-prezimena-vitas/
Ako negde “naletim”, javiću Vam se.
Srdačan pozdrav,
Vojislav Ananić
22. januar 2018. u 17:02
Radomir Rakić
G-dine Ananiću,reč je o malom nesporazumu,ja nisam G-din Radomir Rakić čuveni etnolog i istoričar,igrom slučaja delimo isto ime i prezime :),isto tako se zbunio i vaš kolega Nebojša Novaković pre jedno 2/3 godine!
Mislio sam na selo Todorići u opštini Bileća!Hvala vam puno unapred ako šta nađete!
Pozdrav!
16. februar 2021. u 16:50
Slavica Novcic Prodanovic
Poreklo prezimena Grbusic (majka) Dlakose I Novcic (otac) Vranjska Bileca