Kameni prestoli vlastele i velikaša: Kamena stolica vojvode Đurjana

PIŠE: Saradnik portala Poreklo Risto Starović

Prilikom boravka u selu Pošćenju (pleme Drobnjaci), opština Šavnik (Crna Gora), čuo sam priču o kamenoj stolici koju meštani danas zovu Đurjanovom stolicom. Sutradan sam obišao lokalitet, gde sam utvrdio ne samo da se ne radi o nekakvoj prirodnoj steni koja bi ličila na stolicu, te koja je mitologizacijom bila pripisana nekoj znemenitoj-legendarnoj ličnosti, nego se radi o zaista pravoj kamenoj stolici-prestolu, koja je prema uporednim domaćim pisanim i materijalnim izvorima najtipičnija za 15. vek i period Bosanskog Kraljevstva i oblasti Humskih Kosača, Pavlovića i drugih. Svakako, vremenski period postojećih stolica se smešta u 14-16. vek, što svakako ima svoju praksu i u dubljoj istoriji.

Dosad su u stručnoj literaturi zabeležene 42 kamene stolice, o čemu je na tu tematiku najiscrpnije pisao Šefik Bešlagić, u svom delu „Kamene stolice srednjovjekovne Bosne i Hercegovine“ (1985).

Namena kamenih stolica, s obzirom da se većina njih nalazi u okviru srednjovekovnih utvrđenja, u zavisnosti od položaja i veličine stolica-prestola,  mogla je pored ostalog služiti za osmatranje i odmaranje straže, ali prvenstveno za upravno-sudske poslove vlastele, sudija ili i samih gospodara oblasti, zavisno od prilike do prilike.

Kamene stolice-prestoli, nalaze se i u manastiru Morači („episkopsko prestolje“) , Sopoćanima (igumanski presto), Pećkoj Patrijaršiji (iznad koje je portret Sv. Save), katedralama u Zadru, Poreču itd.

Danas se takođe po crkvama i manastirima prave od drveta ili kamena ova arhijerejska mesta. Ovde je reč o duhovnoj vlasti, ali se radi o istoj praksi kao i kod kamenih stolica-prestola, koje su sedišta svetovne vlasti, a što sveukupno ukazuje na postojanje  dihotomije.

U literaturi  su poznati sledeći tipovi:

Stolice sa naslonom i stolice bez naslona, a u daljoj tipizaciji navedenih,  imamo one sa zaslonom i bez zaslona za ruke, te one sa postoljem za noge i bez njega. Neke od njih su ukrašene različitim motivima koji se javljaju i na stećcima, a retke imaju i značajne natpise, gde se  nazivaju stolom („ASE STO VOJEVODE STIPANA MILORADOVIĆA, A PONOVI GA VOJEVODA PETAR SIN MU“ – Selo Ošanići kod Stoca, vojvode i katunari, ktitori manastira Žitomislić, 15. vek). Ovaj natpis je svedok kontinuiteta kamenih stolica-prestola u najmanje dve generacije.

Kako su neke stolice-prestoli jednostavno usečeni u stenu, a neke monumentalno izrađene od komada stene, dele se još na pokretne i nepokretne, te bi ova Đurjanova bila pokretna.

Mišljenja sam da nije dislocirana, jer gleda na stranu gde se nalazi jedna mala dolina pod njom, gde se mogao sakupiti veći broj ljudi, radi punog ostvarivanja upravno-sudskih i drugih ovlašćenja onoga ko sa nje donosi razne odluke.

Dosad je locirano i naučno obrađeno ukupno 42 kamene stolice, te „Đurjanova stolica-presto“ predstavlja novu, 43. po redu.

Ovo je prva kamena stolica-presto u Drobnjaku, nekad župi i nahiji Komarnici, te bi ovim radom razmotrio i na još jedan način potvrdio da je upravo selo Pošćenje bilo centar navedene Župe Komarnice koja je prvobitno pomenuta još u 12. veku (Letopis popa Dukljanina), a kasnije i u defteru iz 1477. godine („Nahija Komarnica u vojnicima“). Da kažem još i ovo da sam pronašao još jednu stolicu u istom selu kod same crkve Uspenja Presvete Bogorodice, o kojoj ću pisati drugi put. To bi, dakle, bila 44. stolica. Ovaj broj se odnosi na Bosnu i Hercegovinu, a ne na Srbiju, Hrvatsku i Sloveniju, gde ih takođe ima, ali u neznatnom broju. Kamena stolica-presto vojvode Đurjana nalazi se danas u Crnoj Gori, ali u tom periodu je oblast Drobnjaka bila delom oblasti Hranića-Kosača (Hercegovina).

Broj ovih kamenih stolica-prestola se povećava i čekamo na nova otkrića koja će poput ovog biti veoma važna, prvenstveno za dalje utvrđivanje i potvrđivanje upravno-sudskih središta pojedinih teritorija, kao i za druge naučno kvalitativne zaključke.

Kamena stolica-presto vojvode Đurjana, pripada tipu kamene stolice sa naslonom za leđa, a pošto je prilično utonula u zemlju, potpune podatke o njenim merama i daljoj tipizaciji, tom prilikom nisam mogao utvrditi.

Razlog zbog kog je zovem i prihvaćenim u terminologiji  nazivom „stolicom“, dodajem joj i epitet „prestola“,  jer svakako jedan čitav niz dosad identifikovanih „stolica“, jeste služio prilikom sudsko-upravnih postupaka, te ih neko zove i sudačkim stolicama. Na njima su po potrebi ili nekom redu, saboru, stolovali srednjovekovni velikaši i vladari, prilikom odlučivanja i rešavanja različitih značajnih pitanja.

Mišljenja sam da nijedan od ova dva termina nisu u potpunosti adekvatna, te bih ih koristio kako bi jedan dopunjavao drugi. Kao prvo, nužan je naziv stolica jer se na njoj sedi, a kao drugo pristaje joj i naziv prestola, jer na tom mestu su sedeli gospodari oblasti i drugi nosioci različitih titula u srednjem veku, u ovom slučaju vojvoda,, te u tom smislu predstavljala je i „presto“, jer su sedeći na njima donošene različite odluke iz kojih je proisticala suverenost i integritet onog ko je imao pravo da na njoj sedi-sudi-odlučuje.

Iz pobrojanog sledi da bi stolica bila adekvatan opisni naziv, a „presto“ bi bio termin  njenog upravno-sudskog i drugog „vladalačko-vlastelinskog“ karaktera i funkcije.

Kako se ove kamene stolice-prestoli, velikom većinom i ubedljivom argumentacijom vežu za Bosansko Kraljevstvo, tačnije za samostalne oblasti Kosača, Pavlovića i drugih manjih vlastelinskih rodova, smeštamo ih u drugu polovinu 14. veka i prvu polovinu 15. veka, što je svakako donekle upitno, jer svaka praksa ishodi iz ranijih uzora.

Pleme Drobnjaka u tom periodu potpada pod teritorije  velikog humskog vojvode Sandalja Hranića, koji stoluje u gradu-utvrdi Ključu kod Gacka i u Sokolu na sastavcima Pive i Tare, mestu gde se rađa Drina (pleme Piva). Njegov naslednik, kasnije herceg Stefan Vukčić od Sv. Save, takođe piše različite povelje iz pomenutih utvrđenja i smatra ih jednima od svojih najvažnijih prestonih gradova.

Oba prestona grada Kosača su dakle nedaleko od Drobnjaka. Važno je reći da se pošćenska crkva sa nekropolom stećaka, veže prema predanju za ktitorstvo hercega Stefana Vukčića Kosače, a i ostale crkve i manastiri u Drobnjaku, po svojoj arhitekturi i nekim osobenostima potpadaju pod taj „stil“. Sami stećci oko pošćenske crkve su stručno datirani u kraj 14. i prvu polovinu 15. veka, dakle upravo u vreme Kosača.

Đurjanova stolica-presto, se veže za vojvodu Đurjana, o kome postoje različite varijante istih predanja i različita predanja, neka od njih zabeležena su i u 18. veku („Priča o boju Kosovskom“, vojvode Đurica i Živan Kosievčić).

Ovde ću samo ukratko pisati o njemu, jer sve dole navedeno samo treba da donekle potkrepi ovo vezivanje kamene stolice-prestola za vojvodu Đurjana.

Vojvoda Đurjan je prema predanju vodio Drobnjake u Kosovski boj (1389), pominje se i u narodnoj pesmi kako knez Lazar pismima-knjigama poziva velikaše u boj „a devetu (knjigu) Đurici serdaru, u Drobnjaku u plemenu jaku“. Takođe, prema predanju on se sa Drobnjacima pričestio u pošćenskoj crkvi, a prema drugom predanju u manastiru Bijela, u kome je do polovine 19. veka bila sačuvana ikona Presvete Bogorodice, koju je darivala kneginja Milica kao znak zahvalnosti Drobnjacima za učešće u boju. Još neki značajni rodovi Drobnjaka vežu svoja predanja i različite usluge koje su činili knezu Lazaru i Vuku Brankoviću, pre Kosovske bitke  (Mandići, Kosorići, Srbljanovići).

Vojvoda Đurjan je pripadao bratstvu Kosovčića, koje je od davnina u selu Pošćenju, koje je samo po sebi vrlo plodno, bogato vodom, a u samom centru sela nedaleko jedno od drugog su i dva lednička jezera.

Vojvoda je imao brata starca Joka Omakalca, kome u daljem raspredanju predanja dovodi za ženu Grlicu, odivu Nemanjića  i  udovicu Stefana Musića, sestrića kneza Lazara.

Đurjanovi potomci, nazvani Đurjanovići, dalje se granaju u rodove različitih prezimena i sele u obližnje selo Duži, dok potomci njegovog brata starca Joka Omakalca, Omakalovići ostaju u Pošćenju.

Mnogo toga ide u prilog da je vojvoda Đurjan zaista postojao, posebno što se u turskom defteru iz 1477. godine spominje džemat Nikole, sina Đurenova. Posle vojvode Đurjana, prema predanju, vojvodom postaje njegov sinovac koji nosi njegovo ime, a upravo on može biti pomenuti otac Nikole, Đuren (Đurjan) .

Česta ponavljanja ovog imena u ovom velikom drobnjačkom bratstvu, kako u predanjima, defteru i u dubrovačkim arhivama (Đurjan (Jurien) Rašković Drobnjak, 15. vek), kazuje nam da je kamena stolica-presto, zaista mogla biti „stolica vojvode Đurjana“. Potrebno je reći da u selu Pošćenju, postoji danas samo jedna kuća koja nije od bratstva Kosovčića. Bratstvo se do danas razgranalo na više od 40 prezimena, a među pojedinim potomcima ovog bratstva danas različitih prezimena, utvrđeno je zajedničko Y-Dnk praporeklo u okviru projekta DSR “POREKLO”.

Dakle, drobnjački vojvoda Đurjan, značajna ličnost svog vremena, ostavila je dubokog traga u plemenskom predanju, epskoj poeziji, arhivskim dokumentima,  tako čak i u „Ilirskim grbovnicima“.

Andrija Luburić je prilikom svog boravka u Drobnjaku, o kojima piše knjigu “Drobnjaci, pleme u Hercegovini“ (1930), pomenuo razvaline kule pomenutog Đurjana, i opisuje da je na njoj tada još vidljivo 17 vrata, da je od lepo tesanog kamena, sa ornamentima koji se viđaju na stećcima. Danas ima ostataka različitih razvalina, ali se ne može sa sigurnošću utvrditi koji je to lokalitet, jer je kamen kasnije verovatno raznošen za potrebe zidanja tokom godina posle Luburićevog opažanja. Postoje tvrdnje da se nalazila na mestu „Banovina“ blizu crkve, ali i na mestu u blizini njegove stolice, što je verovatnije.

Jedna od zanimljivih sličnosti sa ovom „pričom“, jeste  kamena stolica u  polimskom selu Šekular (CG), na kojoj je prilikom plemenskih skupova u 18. veku sedeo knez Daša Vojvodić Šekularac. Da je ta stolica mogla imati dugovekovnu tradiciju govori i to da se pretkom Dašića i Vojvodića, pored kneza Daše, smatra  vojvoda Petar Šekularac, gospodar Gornjeg Polimlja, koji je sa 3000 svojih boraca, 1448. godine pokušao da se priključi ugarskom velikašu Janošu Hunjadiju.

Ovaj tekst i njegov pretpostavljeni doprinos, nadam se da može potaknuti druge istraživače i trudbenike da nastave sa daljom potragom i uočavanjem sličnih „pojava“, kamenih stolica-prestola, ali prevashodno i njihovoj daljoj zaštiti i proučavanju,  jer je njihova ugroženost ravna ugroženosti stećaka, s tim da  je kamenih stolica-prestola neuporedivo manje.

Ovom prilikom bih i pomenuo da je poslednji put o ovoj temi na vrlo sistematičan i čitaocu jasan način 1985. godine pisao istoričar Šefik Bešlagić, te da o kamenim stolicama-prestolima, ovo jeste jedina monografija, bez premca.

Što se tiče „Đurjanove stolice“, ja ću se potruditi da svojim sledećim boravkom u Pošćenju, što je u mojoj moći i volji mojih rođaka, da „Đurjanovu stolicu“ na dostojan način izdignemo iz zemlje i zaštitimo od daljeg propadanja, jer narodnim predanjima su neophodni dalji materijalni i pisani izvori, što se, čini mi se, za vojvodu Đurjana Kosovčića i živu uspomenu na njega, „posrećilo“ i tek će.

Literatura:

Šefik Bešlagić (1985) ,,Kamene stolice srednjovjekovne Bosne i Hercegovine”

Andrija Luburić (1930) “Drobnjaci, pleme u Hercegovini”

Srđan Rudić (2006)  “Vlastela ilirskog grbovnika”